Η Εrieta Αttali στέκεται ανάμεσα στις φωτογραφίες της έκθεσής της «Woodscapes / Erieta Attali on Kengo Kuma» στο Βυζαντινό Μουσείο. Μετά την έκθεση «Limina» το καλοκαίρι του 2021, επανέρχεται εστιάζοντας στα ξύλινα αρχιτεκτονικά έργα του Ιάπωνα αρχιτέκτονα Kengo Kuma που βρίσκονται από τα πιο απόμακρα σημεία της Ιαπωνίας μέχρι το κέντρο του Παρισιού.
Η αεικίνητη χαμογελαστή γυναίκα που κάθεται απέναντί μου λέει ότι εδώ νιώθει σαν στο σπίτι της. «Εδώ έκανα τα πρώτα μου πειράματα, τις πρώτες μου φωτογραφίες, εδώ έκανα την πρακτική μου, στις εικόνες». Στο μουσείο επιστρέφει μετά από είκοσι πέντε χρόνια ως μια παγκοσμίως αναγνωρισμένη φωτογράφος, δείχνοντας μια σειρά δεκαπέντε έργων από τη συνεργασία της με τον Kuma.
«Με τον Kuma έχουμε αναπτύξει μια σχέση πνευματική, ασπαζόμαστε την ίδια φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική δεν είναι αντικείμενο, όπως ούτε και η φωτογραφία», λέει. «Στην αρχιτεκτονική του Κούμα είδα το τοπίο. Δεν ήξερα καν ποιος είναι, είδα ένα γυάλινο σπίτι του που εξαφανιζόταν μέσα στο τοπίο στο βιβλίο που μελετούσα στη βιβλιοθήκη του Κολούμπια. Είπα “εδώ είμαστε” και ένιωσα σαν να κόλλησε ένα κομμάτι στο παζλ της ζωής μου. Πήγα και τον βρήκα στην Ιαπωνία και μου είπε “θα κάνω τα πάντα για να σε υποστηρίξω”».
«Με τον Kuma έχουμε αναπτύξει μια σχέση πνευματική, ασπαζόμαστε την ίδια φιλοσοφία, η αρχιτεκτονική δεν είναι αντικείμενο, όπως ούτε και η φωτογραφία».
Δεδομένης της κοινής οπτικής τους, όταν ο Kuma ανέλαβε την επισκευή μιας κατοικίας που σχεδιάστηκε από τον Joe Black Leigh στο New Canaan, πόλη γνωστή για τα αρχιτεκτονικά της έργα, όπως αυτά του Philip Johnson και του Marcel Breuer, η Αttali έκανε μέσα σε δύο χρόνια είκοσι δύο επισκέψεις για να πειραματιστεί και να φωτογραφίσει τη μεταμόρφωση της φύσης, τις αλλαγές των εποχών γύρω από ένα γυάλινο σπίτι, καταγράφοντας την εμπειρία της αρχιτεκτονικής και τη σημασία της υλικότητας στην περίπτωση του Kuma ‒ κάποιες από αυτές τις φωτογραφίες βρίσκονται σήμερα σε μόνιμες συλλογές μουσείων.
Το επόμενο διάστημα θα φωτογραφίσει ένα νέο έργο του Kuma, την ανακαίνιση του κτιρίου που στεγάζει τη συλλογή σύγχρονης τέχνης του μουσείου Gulbenkian της Λισαβόνας, και τον Νοέμβριο του 2023 θα παρουσιαστεί στη διεθνή έκθεση φωτογραφίας «Paris Ρhoto» η έκδοση μιας δεύτερης μονογραφίας με θέμα τα είκοσι χρόνια της συνεργασίας τους.
Η Αttali ζει από το 2018 στο Παρίσι, αφήνοντας πίσω της τη Νέα Υόρκη μετά από δύο δεκαετίες. «Η Νέα Υόρκη άλλαξε πολύ μετά τον Covid», λέει και μου διηγείται πόσο γρήγορα πήρε την απόφαση να μετακομίσει στο Παρίσι στη διάρκεια της πανδημίας και να «αποκλειστεί» εκεί. Από τον Μάρτιο του 2020 έως το 2021 έβγαινε και φωτογράφιζε την έρημη πόλη, ενώ οργάνωνε το πρότζεκτ της για τον Σηκουάνα και το αστικό τοπίο γύρω από το ποτάμι. «Είμαι μαθημένη, περπατάω γύρω στα 400 χιλιόμετρα τον μήνα. Κατά τη διάρκεια της καραντίνας φωτογράφιζα με το iΡhone, ούτε λόγος να βγεις με μηχανή ή να στήσεις τριπόδι, κανένας ξένος φωτογράφος δεν δούλευε στο Παρίσι».
Στο Παρίσι θα επανέλθει για να φωτογραφίσει τη μεταμόρφωση του αστικού τοπίου με την άφιξη των εκατομμυρίων επισκεπτών λόγω των Ολυμπιακών Αγώνων το 2024. «Με ενδιαφέρει το κέντρο της πόλης, αδιαφορώ για το trend της ανάπτυξης πέραν του κέντρου. Από τη στιγμή που κάνεις αυτό που θέλεις, πραγματικά βγαίνει καλό, γιατί είναι γνήσιο. Είμαι φωτογράφος που δουλεύει με βάση μια αφήγηση, δεν πιστεύω ότι μία μόνο φωτογραφία μπορεί να περιγράψει ένα αρχιτεκτόνημα ή μια πόλη», λέει.
Στο Παρίσι συνεργάζεται και με τον Marc Mimram, αρχιτέκτονα, μηχανικό, φιλόσοφο και μαθηματικό που κατασκευάζει γέφυρες. Πριν από λίγες εβδομάδες, περπατούσε χιλιόμετρα στην Τουλούζη, φορτωμένη με εξοπλισμό τριάντα κιλών, για να φωτογραφίσει μία από αυτές. Είναι μια θεματική με την οποία ασχολούνται λίγες γυναίκες και σχολιάζει χαμογελώντας, ενώ μου δείχνει τον τσακισμένο ώμο της: «Σκληρό θέμα τα μεγάλα κτίρια και οι γέφυρες». Οι γέφυρες τη συνδέουν με τον τόπο στον οποίο έζησε τα παιδικά της χρόνια, την Κωνσταντινούπολη, «με έναν τρόπο κάνω κύκλους στα μέρη που με καθόρισαν» λέει και αναφέρεται στην ποιητική και μυθιστορηματική καταγωγή της, στις ρίζες της οικογένειάς της που σχετίζονται με την κληρονομιά της Μεσογείου.
Τους τόπους που έχει φωτογραφίσει από το Μεξικό μέχρι τη Νέα Ζηλανδία και από την Ιαπωνία μέχρι την Ισλανδία τούς αποκαλεί «περιφέρεια», αυτός είναι και ο τίτλος μιας έκδοσης με τη φωτογραφική της εμπειρία στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα. Κέντρο του κόσμου είναι για εκείνη η Ελλάδα, η Δήλος, όπου τώρα ασχολείται με μια νέα θεματική με αφορμή το αρχαιολογικό τοπίο που σηματοδοτεί την επιστροφή της στην αρχαιολογική φωτογραφία.
«Δυσκολεύτηκα. Μετά από δύο δεκαετίες έπρεπε να πιάσω το νήμα και να πειραματιστώ εκ νέου με το φως, στήνοντας τα μνημεία σαν θεατρική σκηνή και φωτογραφίζοντας όσα τα περιβάλλουν, τη θάλασσα και την ακτογραμμή, τη σχέση του μέσα και του έξω», λέει. Όταν τελειώσει αυτό το πρότζεκτ, σειρά έχουν οι Δελφοί. Η Αttali μιλά με τον ενθουσιασμό νεοφώτιστης για τη Δήλο και τη Ρήνεια, αν και από το 1992 έως το 2002 φωτογράφισε εκτενώς ανασκαφικούς χώρους και αρχαιολογικά ευρήματα σε όλη την Ελλάδα, σε διάφορα μνημεία και ανασκαφές στην Ιταλία, στην Τουρκία, στη Γαλλία και στο Ηνωμένο Βασίλειο ‒ ειδικεύεται κυρίως στους τάφους και τις τοιχογραφίες.
Η πρώτη της δουλειά ήταν η φωτογράφιση των βασιλικών τάφων στη Βεργίνα. Θεωρείται ειδική στη φωτογράφιση μουσείων, έχοντας εκπαιδευτεί στη National Gallery και στο Victoria & Albert Museum. Το έργο της αναγνωρίζεται παγκοσμίως, έχει συμμετοχές και βραβεύσεις στις πιο σημαντικές διεθνείς εκθέσεις φωτογραφίας. Ωστόσο, παρά την επιτυχία της, αποφάσισε να αλλάξει πίστα. Όταν πήγε στη Νέα Υόρκη, γοητεύτηκε από τα νυχτερινά τοπία του Μανχάταν, με τους σιωπηλούς γυάλινους ουρανοξύστες να διαπερνούν τον ορίζοντα, έτσι πήρε μια απόφαση που άλλαξε τη ζωή της.
«Ο πρόωρα χαμένος αρχιτέκτονας και επιμελητής Γιώργος Σημαιοφορίδης ήταν αυτός που με έβαλε στα αρχιτεκτονικά», λέει. «Είχε δει δουλειά μου και μου πρότεινε να φωτογραφίσω αρχιτεκτονικά έργα. Μου έδωσε ένα ντοσιέ και διάλεξα τον Πικιώνη και τον Ζενέτο, που δεν είχα ιδέα ποιος ήταν. Το 1996, η πρώτη μου αρχιτεκτονική φωτογραφία ήταν το θέατρο του Ζενέτου στον Λυκαβηττό. Εγώ τότε έλεγα ότι θα κάνω ντοκιμαντέρ, άλλα πράγματα, αλλά εκείνος κάτι είδε σε μένα και επέμενε να μην αφήσω την αρχιτεκτονική φωτογραφία. Ήμουν στη Νέα Υόρκη όταν με πήραν και μου είπαν ότι πέθανε, στα 46 του χρόνια, και τότε το πήρα απόφαση για τα καλά, σαν να ένιωσα αυτό που έλεγε».
Στο Κολούμπια γνωρίζεται με τον Κένεθ Φράμπτον, τον πιο σημαντικό ιστορικό της Αρχιτεκτονικής, και τον αρχιτέκτονα Μπερνάρ Τσουμί που την πίστεψε και την ενθάρρυνε να μείνει εκεί και να διδάξει. Δίδαξε για δεκαπέντε χρόνια στο Columbia και άλλα δύο στο Cooper Union, έχει υπάρξει επισκέπτρια καθηγήτρια σε πολλά μεγάλα πανεπιστήμια σε όλο τον κόσμο, αλλά σήμερα έχει περιορίσει τη διδασκαλία, κρατώντας πλέον μόνο το Εθνικό Πανεπιστήμιο της Σιγκαπούρης. «Η Σιγκαπούρη με ενδιαφέρει γιατί είναι σταυροδρόμι, βλέπεις όλες τις φυλές, έχει ένα καλό πανεπιστήμιο και αυτό είναι που με ενδιαφέρει, γιατί δεν θέλω να χάνω καθόλου χρόνο πια. Θέλω να μπορώ να εστιάσω στα βιβλία μου και να κάνω διεθνή masterclasses, μάλιστα το επόμενο θα ήθελα να το κάνω στην Ελλάδα», λέει.
Η Εrieta Αttali γεννήθηκε στο Τελ Αβίβ. Ο πατέρας της ήταν Ισραηλινός και η μητέρα της Κωνσταντινουπολίτισσα. Γνωρίστηκαν στο Τελ Αβίβ όταν η μητέρα της, η Sasha, μια διάσημη στην εποχή της τραγουδίστρια, με καριέρα σε Κωνσταντινούπολη, Κύπρο και Αίγυπτο, έφτασε εκεί για να κάνει εμφανίσεις. Έζησαν μαζί κάποια χρόνια και όταν χώρισαν, η μητέρα της έστειλε τη μικρή Εrieta να ζήσει με τον νονό και τη νονά της στην Κωνσταντινούπολη. Αγοροκόριτσο, αθλήτρια, περνούσε τα καλοκαίρια στα Πριγκιποννήσια και ακολουθούσε τις γυναίκες της οικογένειας στα θρησκευτικά τους καθήκοντα.
«Οι Έλληνες της Κωνσταντινούπολης ήμασταν μια μειονότητα συνδεδεμένη με εκκλησίες, μοναστήρια και νεκροταφεία. Αν και σήμερα δεν μπορώ καν να τα επισκεφθώ και νιώθω σαν ο χρόνος να μετρά αντίστροφα, τα νεκροταφεία υπήρξαν τόπος παιχνιδιού, ένας κόσμος φαντασίας μέσα στον οποίο περνούσα πολλές ώρες. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι άρχισα να φωτογραφίζω τάφους, με είχε απορροφήσει πολύ αυτή η εμπειρία. Στην Κωνσταντινούπολη πήγαινα μέχρι τα είκοσι και αυτό επηρέασε και συναισθηματικά τις επιλογές μου. Αυτό ήταν το πρώτο γνώριμο, οικείο φωτογραφικό περιβάλλον που με βοήθησε να εκφράσω όλες αυτές τις παραστάσεις που είχα από παιδί» λέει.
Στην Ελλάδα ήρθε όταν ήταν 13 ετών. Δεν ήξερε να διαβάζει και να γράφει ελληνικά και τα έμαθε στο Μαράσλειο, εκεί όπου έκανε και την πρώτη της φίλη, τη Ζαΐρα Μουζέλη. Ένιωθε πολύ μόνη, αλλά άρχισε να πηγαίνει σε τζαζ συναυλίες μαζί με μια άλλη φίλη της, Αμερικανίδα, που ο πατέρας έφερνε στην Ελλάδα τζαζ μουσικούς και συγκροτήματα. Η τζαζ τής άνοιξε ένα παράθυρο όχι μόνο στον κόσμο της μουσικής αλλά την οδήγησε και στη φωτογραφία μέσα από μια αναπάντεχη, τεθλασμένη διαδρομή.
«Το πρώτο άλμπουμ που με καθόρισε ήταν του Chick Corea το “Return to forever”. Το εξώφυλλο αυτού του άλμπουμ δείχνει ένα πουλί να πετά πάνω από τον ωκεανό. Αυτό ήθελα να κάνω, να ταξιδεύω σε όλο τον κόσμο και να φωτογραφίζω. Γι’ αυτό θεωρώ μεγάλο μου δάσκαλο τον ιδρυτή της ECM Records, τον Manfred Eicher, με τον οποίο είμαστε ισόβιοι φίλοι. Στα εξώφυλλα συνεργαζόταν με κορυφαίους φωτογράφους, έτσι, μαζί με τη μουσική, αναπτύχθηκε και η εντύπωση της εικόνας μέσα μου. Οπότε ο δρόμος είχε ανοίξει.
Πήγα στο τεχνικό λύκειο και έκανα για δυο χρόνια συντήρηση και ενώ είχα πάρει υποτροφία για να σπουδάσω Αρχαιολογία στο πανεπιστήμιο του Ισραήλ, προτίμησα τα ΤΕΙ, γιατί στη συντήρηση αρχαιοτήτων υπήρχε μάθημα Αρχαιολογικής Φωτογραφίας». Συνέχισε τις σπουδές Φωτογραφίας στο Goldsmiths του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, συνέχισε ως ερευνήτρια στο School of Architecture, στο Columbia University στη Νέα Υόρκη και στο Πανεπιστήμιο Waseda στο Τόκιο με την υποστήριξη του Japan Foundation, ενώ ολοκλήρωσε το διδακτορικό της στη Σχολή Αρχιτεκτονικής και Σχεδιασμού του Πανεπιστημίου RMIT στη Μελβούρνη της Αυστραλίας.
Όταν τη ρωτώ ποια είναι τα εφόδια που πρέπει να έχει μια γυναίκα φωτογράφος, μου απαντά απερίφραστα «ισχυρή άποψη και επιμονή». «Σήμερα και ο άντρας και η γυναίκα αντιμετωπίζονται με δυσπιστία», λέει. «Απλώς, όταν βλέπουν μια γυναίκα να δουλεύει σκληρά το θεωρούν αδυναμία και όχι επιτυχία. Σκέφτονται “αυτή είναι μόνη της, έχει ανάγκη να δουλεύει, κάτσε να τη στριμώξουμε, να την τσακίσουμε”. Είμαστε πιο ευάλωτες και εκτεθειμένες, ακόμα περισσότερο αν δεν έχουμε ένα σύντροφο, έναν άντρα δίπλα μας. Το βλέπω και στους φοιτητές, σε τάξεις διδασκαλίας. Οι καθηγήτριες είναι πιο ευάλωτες. Εγώ το ξέρω και είμαι σε ετοιμότητα ακόμα και όταν μου χαμογελάνε. Οι κοινωνίες μας, παρά τη συζήτηση που γίνεται για την ισότητα και τα δικαιώματα, γίνονται όλο και πιο περιχαρακωμένες και συντηρητικές».
Στην Αθήνα θα βρίσκεται για λίγες ημέρες και μέχρι τα εγκαίνια της έκθεσης θα έχει κάνει τρία ταξίδια για να προχωρήσει τα πρότζεκτ που έχει σε εξέλιξη. «Λατρεύω την Αθήνα και προσπαθώ να μένω εδώ όσο περισσότερο μπορώ. Δεν σταμάτησα να κάνω εδώ δουλειές, απλώς δεν προλαβαίνω αυτά που μου προτείνουν. Δουλεύω σταθερά με τον Κάρολο Χανικιάν, που είναι landscape architect, και ετοιμάζουμε και ένα βιβλίο με τα έργα του. Ένα άλλο πρότζεκτ που έχω ξεκινήσει είναι αυτό μαζί με τον Kanye Geipel και αφορά την ακτογραμμή της Αττικής. Η αλλαγή που έχει ξεκινήσει κάποια στιγμή που θα μετασχηματίσει και την Αθήνα για πάντα. Σταδιακά θα ιδιωτικοποιείται, και ας μην το παραδεχόμαστε», λέει.
Η ζωή της Εrieta Αttali δεν χωρά μέσα σε λέξεις, αλλά χωρά κάποιες φορές σε μια βαλίτσα. «Δεν έχω νιώσει ποτέ ξένη, πουθενά, όλες είναι πατρίδες μου», λέει. «Είμαι άνθρωπος μοναχικός, αλλά έχω καλούς φίλους παντού, αφοσιώνομαι στους φίλους μου και εκείνοι σε μένα. Γίνομαι θυσία για εκείνους και εκείνοι για μένα. Δεν νιώθω μοναξιά πουθενά. Έχω μια ευλογημένη ζωή, είμαι ευγνώμων».
Η έκθεση φωτογραφίας «Woodscapes / Erieta Attali on Kengo Kuma» θα παρουσιαστεί στο Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο, Βασ. Σοφίας 22, Αθήνα.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
Το νέο τεύχος της LiFO δωρεάν στην πόρτα σας με ένα κλικ.
