Μια ζεστή μέρα του Μαΐου του 2015, το ζευγάρι των αρχαιολόγων Jack Davis και Sharon Stocker βρισκόταν σε μια τράπεζα στη Χώρα Μεσσηνίας, όταν δέχθηκε ένα τηλεφώνημα που άλλαξε τη ζωή τους. Η ομάδα τους είχε σκάψει περίπου ενάμισι μέτρο βάθος σε έναν ελαιώνα κοντά στο Ανάκτορο του Νέστορα στην Πύλο και είχε βρει χαλκό. «Το μέταλλο ήταν σπάνιο στην πρώιμη μυκηναϊκή περίοδο − συνδέεται με την ελίτ», λέει η Stocker.
Η ανακάλυψη, που αποκαλύφθηκε πλήρως τους επόμενους πεντέμισι μήνες και έφερε στο φως όπλα, πανοπλίες και αντικείμενα τέχνης με πολεμικά θέματα, ήταν ο τάφος του Γρύπα Πολεμιστή, του οποίου το όνομα προέρχεται από το μυθολογικό πλάσμα που ήταν μισό αετός και μισό λιοντάρι και απεικονίζεται σε ένα ελεφαντοστέινο κουτί καλλωπισμού που βρέθηκε στην ανασκαφή.
Το περιοδικό «Archaeology» τη χαρακτήρισε «μία από τις μεγαλύτερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Ελλάδα τα τελευταία 50 χρόνια». Πολλά από αυτά τα εξαίσια ευρήματα παρουσιάζονται στην έκθεση «The Kingdom of Pylos: Warrior-Princes of Mycenaean Greece» στο Μουσείο Getty Villa, η οποία θα διαρκέσει έως τις 12 Ιανουαρίου 2026.
Για να «ζωντανέψει» ο Γρύπας Πολεμιστής δημιουργήθηκε ένα «μέσο πρότυπο προσώπου» βασισμένο σε 50 Έλληνες αθλητές, αντλώντας χαρακτηριστικά κυρίως από την εθνική ποδοσφαιρική ομάδα. «Ξέραμε ότι ήταν νέος, υγιής και δυνατός», λέει ο Houlton. «Ο σκελετός του είχε εμφανώς μυώδη όψη».
Μια αναπάντεχη ανακάλυψη
Η ομάδα των αρχαιολόγων δεν περίμενε να βρει κάτι σπουδαίο κατά την ανασκαφή στον συγκεκριμένο ελαιώνα, γνωστό ως χωράφι Τσάκωνα. Αρχικά σκόπευαν να σκάψουν στο χωράφι Δημόπουλου, κι αυτό κοντά στο Ανάκτορο του Νέστορα, με την ελπίδα να μάθουν περισσότερα για τους ανθρώπους που ζούσαν έξω από το ανακτορικό συγκρότημα. Λόγω νομικών καθυστερήσεων, όμως, δεν μπόρεσαν να ανασκάψουν εκεί που ήθελαν και τελικά πήραν άδεια να σκάψουν στον ελαιώνα, που ανήκε ήδη στο ελληνικό κράτος.

Το χωράφι Τσάκωνα θεωρούνταν για δεκαετίες απρόσφορο. Το 1968 ο Αμερικανός αρχαιολόγος Carl Blegen είχε σκάψει σε αρκετά σημεία στο χωράφι αλλά δεν είχε βρει τίποτα ουσιαστικό. Τη δεκαετία του 1990, γεωλόγοι είχαν πει στους Davis και Stocker ότι η περιοχή ήταν υπερβολικά διαβρωμένη για να αποδώσει ανακαλύψεις. «Οπότε, το να βρούμε τον Γρύπα Πολεμιστή δεν ήταν στα σχέδιά μας», θυμάται η Stocker. «Για εμάς, αυτή η ανασκαφή φαινόταν ότι θα ήταν καταστροφή», προσθέτει ο Davis.
Πάντως, έγινε αμέσως φανερό ότι είχαν ανακαλύψει μια πλούσια ταφή, αν και δύσκολο να ανασκαφεί. «Ήταν σαν όλο το υλικό του τάφου να είχε μπει σε πρέσα», λέει ο Davis.
Η πολυπλοκότητα της ανασκαφής έκανε τους Davis και Stocker να καλέσουν τη Lynne A. Schepartz, βιολογική ανθρωπολόγο, για να βοηθήσει με τα οστά. Αν και τα περισσότερα αφαιρέθηκαν επιτόπου, το έδαφος ήταν εξαιρετικά σκληρό και οι ανασκαφείς αποφάσισαν ότι θα ήταν καλύτερο να αφαιρέσουν την περιοχή της λεκάνης και το κρανίο μέσα σε μεγάλα μπλοκ χώματος.
Εφόσον τα οστά ανήκαν προφανώς σε έναν και μοναδικό σκελετό, η Schepartz αναρωτήθηκε αν υπήρχαν αρκετά υπολείμματα ώστε να μπορέσει ο τότε συνάδελφός της στο Πανεπιστήμιο του Witwatersrand στο Γιοχάνεσμπουργκ, Tobias Houlton, να ανασυνθέσει το πρόσωπο του πολεμιστή. Τον προσέγγισε και εκείνος ανταποκρίθηκε με ενθουσιασμό.
Συναρμολογώντας ένα αρχαίο παζλ
Χρόνια πριν ο Houlton γίνει λέκτορας Αναγνώρισης Κρανιοπροσωπικών Χαρακτηριστικών και Εγκληματολογικής Απεικόνισης στο Κέντρο Ανατομίας και Ανθρώπινης Αναγνώρισης του Πανεπιστημίου του Dundee, υπήρξε γλύπτης. Συνδυάζοντας την αγάπη του για τη γλυπτική και το ενδιαφέρον του για την επιστήμη, έκανε διδακτορικό στην εγκληματολογική τέχνη. Έχει συνεργαστεί με διεθνείς και εθνικές υπηρεσίες επιβολής του νόμου για την ανασύνθεση προσώπων από λείψανα που βρέθηκαν σε τόπους εγκλημάτων ή σε ανώνυμους τάφους και έχει συμβάλει στη σύνδεση αγνοουμένων με αταυτοποίητα κρανία, χρησιμοποιώντας την τεχνική της επικάλυψης παλαιών δισδιάστατων φωτογραφιών με τρισδιάστατες σαρώσεις κρανίων, ώστε να εκτιμηθεί η πιθανότητα ταυτοποίησης.

Όταν έφτασε στην Πύλο και εξέτασε τα θραύσματα του κρανίου, δεν ήταν σίγουρος ότι θα είχε αρκετό υλικό για να το ανασυνθέσει. «Ήταν στην κυριολεξία θαύμα που καταφέραμε να έχουμε τόσο μεγάλο μέρος του κρανίου», λέει. «Συχνά το κρανίο διαλύεται εντελώς στα όξινα ελληνικά εδάφη».
Η ομάδα κατέγραψε λεπτομερώς πού βρέθηκε κάθε κομμάτι οστού. Στη συνέχεια φωτογράφησαν και σάρωσαν τρισδιάστατα κάθε θραύσμα. Στις περισσότερες περιπτώσεις μπόρεσαν να καταλάβουν πώς έδεναν τα κομμάτια μεταξύ τους και σχημάτιζαν το κρανίο. Ο Houlton αναθάρρησε· ίσως είχε επιβιώσει αρκετό υλικό ώστε να χτιστεί τελικά ένα πρόσωπο.
Ένα πρόσωπο αναδύεται
Ο Houlton εισήγαγε τις σαρώσεις του κρανίου στο Geomagic Freeform. Αυτό το πανίσχυρο λογισμικό 3D περιλαμβάνει μια συσκευή απτικής ανάδρασης που μοιάζει με βραχίονα και έχει ένα εργαλείο σαν πένα στην άκρη. Του επέτρεψε να δουλέψει σαν γλύπτης – δημιούργησε μια επιφάνεια από πηλό πάνω στο κρανίο και τη διαμόρφωσε όπως θα έκανε με τα χέρια του. Το πρόγραμμα παρήγαγε επίσης ιστούς, μύες και λίπος βάσει των διαστάσεων και της μορφολογίας του κρανίου.
Μία από τις προκλήσεις ήταν ότι ορισμένα οστά γύρω από το ρινικό άνοιγμα είχαν διαλυθεί. Για να καλύψει τα κενά, ο Houlton δημιούργησε ένα «μέσο πρότυπο προσώπου» βασισμένο σε 50 Έλληνες αθλητές, αντλώντας χαρακτηριστικά κυρίως από την εθνική ποδοσφαιρική ομάδα. «Ξέραμε ότι ο Γρύπας Πολεμιστής ήταν νέος, υγιής και δυνατός», λέει ο Houlton. «Ο σκελετός του είχε εμφανώς μυώδη όψη».

Παρά την εικασία για το σχήμα της μύτης, ο Houlton είναι βέβαιος για την ακρίβεια του υπόλοιπου προσώπου: τα οστά του μετώπου, των φρυδιών, τα ζυγωματικά και μεγάλο μέρος της κάτω γνάθου ήταν καλά διατηρημένα. Όσο για τα μαλλιά, βασίστηκε στις καλλιτεχνικές απεικονίσεις της εποχής: δεν ήταν της μόδας για έναν Μυκηναίο άντρα τέτοιας τάξης να έχει γένια, αλλά μάλλον είχε μακριά μαλλιά. Αυτή η υπόθεση ενισχύεται από τα πέντε ελεφαντοστέινα χτένια που βρέθηκαν στον τάφο. Χρησιμοποίησε επίσης ιστορικούς μέσους όρους για την κυματιστή υφή των μαλλιών και το καστανό χρώμα των ματιών.
Όταν ο πολεμιστής, που ήταν ηλικίας 30-35 ετών όταν πέθανε, παρουσιάστηκε διαδικτυακά το 2016, χαρακτηρίστηκε ομόφωνα όμορφος. «Αν έπαιζε ηθοποιός τον ρόλο του, θα μπορούσε να είναι ο Harry Hamlin στο “Clash of the Titans”», λέει ο Houlton.
Δίνοντας ξανά πρόσωπο στην προϊστορία
Οι Davis και Stocker συμφωνούν ότι η συνεργασία με τον Houlton ήταν όχι μόνο διασκεδαστική αλλά και μοναδική εμπειρία. «Είναι πολύ διαφορετικό να βλέπεις ένα πρόσωπο συνδεδεμένο με το σκελετικό υλικό», λέει ο Davis. «Αυτό που δημιούργησε ο Toby έκανε τον Γρύπα Πολεμιστή πραγματικό και αυτό ήταν πολύ συγκινητικό». Θυμάται ότι όταν αποκάλυψαν για πρώτη φορά το πρόσωπο σε διάλεξη, πολλοί έμειναν άφωνοι. Ένας Έλληνας φίλος στο ακροατήριο, μάλιστα, φώναξε: «Θεέ μου, είναι ο γιος μου!»

Η ανασύνθεση προσώπου δημιουργεί μια πιο προσωπική σύνδεση με το παρελθόν και βοηθά να σχηματίσουμε πιο ολοκληρωμένη εικόνα για την καθημερινή ζωή της εποχής. Αυτή η τεχνολογία έχει δώσει πρόσωπο και σε άλλους, όπως τη Γυναίκα του Lagmansören, τον Άνδρα του Stafford Road και τον Cheddar Man (που πήρε το όνομά του από το Cheddar Gorge, όπου βρέθηκε – ναι, εκεί που φτιάχνεται το τυρί cheddar). Κατά τα άλλα, οι αρχαιολόγοι βασίζονται πολύ στα κτερίσματα για να υποθέσουν πώς ζούσαν οι προϊστορικοί άνθρωποι. «Η ταυτότητα είναι πολύ πιο σύνθετη από την εμφάνιση ή τη γενετική», σχολιάζει η Claire Lyons, επιμελήτρια της έκθεσης. «Περισσότερα από 1.400 αντικείμενα στον τάφο του Γρύπα Πολεμιστή ρίχνουν φως στο πώς έβλεπε τον εαυτό του και πώς τον έβλεπε η οικογένεια και η κοινότητά του – ως ηγέτη, θρησκευτική μορφή και ήρωα». Αυτή είναι μια σημαντική διαπίστωση που προέκυψε από την ανάλυση των Davis και Stocker.
«Στα κείμενα του Ομήρου, είναι σύνηθες οι ήρωες να θέλουν να διασφαλίσουν ότι θα τιμώνται μετά θάνατον», λέει η Stocker. «Το πετυχαίνουν μέσω των κατορθωμάτων τους. Νιώθω ότι κατά κάποιον τρόπο αποκαταστήσαμε την τιμή αυτού του ανθρώπου, δείχνοντας πόσο σπουδαίος πολεμιστής υπήρξε και αποκαλύπτοντας τον υπέροχο τάφο του στο κοινό. Φαντάζομαι ότι θα ήταν περήφανος που θυμόμαστε σήμερα τι σπουδαία προσωπικότητα υπήρξε».

Ο Γρύπας Πολεμιστής ζει
Οι επισκέπτες της έκθεσης θα αντικρίσουν το πρόσωπο του Γρύπα Πολεμιστή, καθώς και επιλεγμένα πολυτελή αντικείμενα που βρέθηκαν στον τάφο του, όπως μια χρυσή και ελεφαντοστέινη λαβή ξίφους, εργαλεία καλλωπισμού, σφραγιδόλιθους, χρυσά αγγεία και τέσσερα μινωικά χρυσά δαχτυλίδια. Τα ευρήματα θα αποτελέσουν αντικείμενο έρευνας και επιστημονικής ανάλυσης για πολλά χρόνια. «Η σημασία του Γρύπα Πολεμιστή έγκειται στην τεράστια τύχη ότι ο τάφος του δεν συλήθηκε ποτέ», καταλήγει η Lyons. «Προσφέρει πολύτιμα στοιχεία για την άνοδο της μυκηναϊκής Πύλου σε μια κρίσιμη καμπή της ελληνικής προϊστορίας».
Η έκθεση συνδιοργανώθηκε από το Μουσείο J. Paul Getty και το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού.