«Η επανάσταση μονάχα έχει ουσία όσο κρατά μέχρι να γίνει εξουσία»
Social Waste - Του Χρόνη
Άλλα περίμενα. Όμως ούτε Buena Vista Social Club μουσικοί, ούτε φλογεροί θεματοφύλακες της επανάστασης ήταν ορατοί στους δρόμους της Αβάνας. Στην Αβάνα, οι κάτοικοι δεν σχηματίζουν αυτοσχέδιες μπάντες και δεν γίνονται μια μεγάλη παρέα με τους περαστικούς. Ναι, έχει μουσικές στο κεντρικό βουλεβάρτο με τα λιοντάρια-αγάλματα, το Paseo de Prado, αλλά αυτές είναι reggaeton και νεο-salsa από μεγάλα φορητά στερεοφωνικά, συνδυαζόμενες με skateboard και πατίνια. Και το μουσείο-σύμβολο, το Μουσείο της Επανάστασης, κλειστό προσωρινά για ανακαίνιση, έμοιαζε να έχει κρεμασμένη στην είσοδο ταμπέλα «… αναβάλλεται επ’ αόριστον». Ανακαίνιση, Μουσείο, Επανάσταση, στη θέση των αποσιωπητικών βάλτε όποια λέξη θέλετε.
Θα επιχειρήσω μια σχεδόν ανά δεκαετία αδρή περιγραφή της οικονομικής ιστορίας της Κούβας τα τελευταία 100 χρόνια. Το 1959 έγινε η επανάσταση. Μέχρι και τη δεκαετία του ’50 η Αβάνα είχε διολισθήσει από θέρετρο εύπορων Αμερικανών σε άντρο ξεπλύματος χρήματος και πορνείας, με τον λαό να χάνει εκτός από την αξιοπρέπειά του και τη γη που του ανήκε. Η δεκαετία του ’60 χαρακτηρίστηκε μεν από τις δυσκολίες ανάταξης ενός κράτους υπό ασφυκτικό εμπάργκο και εν μέσω Ψυχρού Πολέμου, αλλά διακατεχόταν από την αισιοδοξία που γεννά κάθε καινούργιο. Η δεκαετία του ’70 είδε μεγάλη οικονομική δυσπραγία. Υλοποιήθηκε όμως η προσδοκία για ένα εξασφαλισμένο ελάχιστο εισόδημα και εγγραμματισμό για όλους. Ταυτόχρονα δόθηκε μεγάλη ώθηση στις επιστήμες και τις τέχνες. Η δεκαετία του ’80 ήταν οικονομικά ανθηρή. Η ανταλλαγή ζαχαροκάλαμου με πλείστα όσα αγαθά από τη Σοβιετική Ένωση γεννούσε αισιοδοξία. Σκοτεινό σημείο η αμέλεια για τη δημιουργία πρωτογενούς παραγωγικού τομέα. Η συναλλαγή-εξάρτηση από τον γίγαντα προστάτη θεωρήθηκε (αφελώς;) ότι θα ήταν αιώνια. Έτσι, η δεκαετία του ’90, με την αποσύνθεση της Σοβιετικής Ένωσης, άφησε μετέωρη την Κούβα και την οδήγησε στην οικονομική κατάρρευση. Η δεκαετία του ’00 ήταν μεταβατική, με τον Φιντέλ να είναι στην έξοδο, τη βιολογική και την κυβερνητική. Ο Ραούλ, ο αδελφός του, άχρωμος, έως και αντιπαθητικός σε σχέση με τον εμβληματικό αδελφό του, έδειξε προοδευτικά διάθεση μεταρρυθμίσεων. Η δεκαετία του ’10 σε συνδυασμό με τη σύγκλιση του Ομπάμα και την προσδοκία για άρση του εμπάργκο έφερε αισιοδοξία, την οποία σύντομα ακύρωσε ο Τραμπ. Το πιο πρόσφατο όμως μεγάλο πλήγμα, ανάλογο της απώλειας της στήριξης από τη Σοβιετική Ένωση, ήταν η πανδημία. Τώρα η Κούβα αναρρώνει αργά, αλλά οι προκλήσεις είναι πάρα πολλές. Η κυβέρνηση απρόθυμα εκχώρησε κάτω από τη λαϊκή δυσφορία τη δυνατότητα για μικρές ιδιωτικές επιχειρήσεις. Οι καπιταλιστικές πρακτικές επεκτείνονται αργά αλλά χωροκατακτητικά σε ένα άμαθο περιβάλλον, διευρύνοντας τις κοινωνικές ανισότητες. Και η προοπτική να παραδοθεί, αμαχητί αυτήν τη φορά, η μία οικονομική κοσμοθεωρία στην άλλη είναι πλέον ορατή.
Το γέλιο, τα υπονοούμενα και ο αυτοσαρκασμός, από τις απλές ρήσεις μέχρι τα τραγούδια, δεν είναι γνώρισμα ευζωίας, είναι συνταγή επιβίωσης. Καρτερία και αισιοδοξία μάλλον είναι γενετικά εγγεγραμμένες.
Πίσω στη ζωή στην Αβάνα. Θα ήταν η πιο ωραία πόλη του κόσμου και ακόμα παραμένει από τις κορυφαίες. Κτίρια-κοσμήματα. Μείξη αρχιτεκτονικών ρυθμών και στοιχείων από όλο τον κόσμο, με τέτοιον τρόπο που ενώ στη χώρα λίγο βόρεια από την Αβάνα είναι υποδείγματα κιτς, εδώ είναι χάρμα ιδέσθαι. Λόγω αντιληπτών εγγενών δυσκολιών, η συντήρηση είναι πολύ δύσκολη έως αδύνατη. Η πατίνα κάποια κτίρια τα έχει κάνει νοσταλγικά όμορφα. Κάποια άλλα όμως ο χρόνος δεν τα σεβάστηκε και αμείλικτα τα οδηγεί στην εξαθλίωση και την κατάρρευση.
Η ζωή είναι διάφανη, σε κοινή θέα από τις ανοιχτές πόρτες. Ωσάν να υπηρετεί με διασταλτική ερμηνεία τον διαχρονικό ύμνο του Carlos Puebla: «Aquí se queda la clara, la entrañable transparencia», «εδώ είναι το εναργές, η σαγηνευτική διαφάνεια». Η εσωτερική διακόσμηση συχνά αποκαλύπτει τις φαινομενικές αντιφάσεις με τις οποίες συμφιλιώνονται και απ' τις οποίες δημιουργούν αμαλγάματα οι Κουβανοί. Ο Cristiano φορά μπλούζα με τον Τσε και στον τοίχο κρέμεται μια καθολική αγία. Πάνω σε ένα αποικιακό έπιπλο είναι τοποθετημένη μια κούκλα της σαντερία, της θρησκείας των σκλάβων που αναμειγνύει ανιμιστικά και χριστιανικά στοιχεία. Το πιο σημαντικό όμως είναι η σφύζουσα δραστηριότητα. Η ηλικιωμένη Felicia δείχνει τις φωτογραφίες της νιότης της στη φίλη της Miral. Η Feldan απλώνει τα ρούχα στο αίθριο. Την Olin τη χτενίζει η φίλη της η Yordan. Δεν είναι δύσκολο να ανοίξεις κουβέντα με τους Αβανέζους. Μια παρέα παίζει ντόμινο και δύο δρόμους πιο κει μια άλλη, με μεγαλύτερη μέση ηλικία, σκάκι. Οι περισσότεροι ανταποκρίνονται πρόσχαρα ακόμα και αν δεν γνωρίζουν αγγλικά. Αυτοί συνεχίζουν στα ισπανικά με την ιδιότυπη κελαρυστή προφορά τους και εγώ στα αγγλικά. Με κάποιον τρόπο όμως συνεννοούμαστε στο τέλος. Το γέλιο, τα υπονοούμενα και ο αυτοσαρκασμός, από τις απλές ρήσεις μέχρι τα τραγούδια, δεν είναι γνώρισμα ευζωίας, είναι συνταγή επιβίωσης. Καρτερία και αισιοδοξία μάλλον είναι γενετικά εγγεγραμμένες.
Το παράδοξο όμως είναι ότι εκτός από τις διαρκώς ανοιχτές πόρτες οι Χαμπανέρος αλληλεπιδρούν και μέσα από μεταλλικά πλέγματα. Τα περισσότερα σπίτια έχουν σιδεριές στις πόρτες και τα παράθυρα. Κάποιες είναι περίτεχνες και τοποθετήθηκαν με την ανέγερση του σπιτιού. Κάποιες άλλες, πιο απλές, είναι σχετικά σύγχρονες κατασκευές. Ο λόγος ύπαρξής τους είναι η προστασία. Στην Κούβα δεν υπάρχει σοβαρό έγκλημα. Μικροκλοπές όμως συμβαίνουν σε μια μεγάλη πόλη όπως η Αβάνα. Αν και δεν είναι όλες έτσι, συχνά έχουν κάτι από Βίκτωρα Ουγκό: το μίξερ μου έχει χαλάσει και το δικό σου μου κάνει. Η επικοινωνία πίσω από τις σιδεριές γίνεται ωσάν αυτές να ήταν αόρατες. Όπως η Caridad και ο Manuele, φίλοι και γείτονες, που συνομιλούν θερμά πολλές φορές μέσα στη μέρα. Το πλέγμα στο παράθυρο είναι μάλλον σημείο σύνδεσης και όχι παραπέτασμα.
Ο Ibrahim Chambers, με γαλλικές ρίζες, μου μιλάει μέσα από τη μισάνοιχτη πόρτα. Ήταν ναυτικός την εποχή των εμπορικών ανταλλαγών με τη Σοβιετική Ένωση. Σε ένα ταξίδι στη Γένοβα έχασε το αριστερό του πόδι. Ευγενική φυσιογνωμία και πρόθυμος να μου εξιστορήσει τη ζωή του.
«Γιατί μιλάτε πίσω από πλέγματα, στα παράθυρα ή στις πόρτες; Φαίνεστε σαν να είστε φυλακισμένοι», τον ρωτώ.
«Μα δεν είμαστε φυλακισμένοι, μπορούμε να βγούμε όποτε θέλουμε», απαντά και μισανοίγει την πόρτα.
Ίσως τελικά αυτός να είναι ο συμβολισμός. Η Κούβα με τους ξεχωριστούς ανθρώπους της περνά δύσκολα. Σε μεγάλο βαθμό αυτοεγκλωβισμένη. Όμως, σαν κάτι άλλους Ελεύθερους Πολιορκημένους, αρκεί οι Κουβανοί να αποφασίσουν την Έξοδο. Το 'χουν ξανακάνει. Η θυσία του οικουμενικού Αργεντίνου για μία ακόμη φορά θα αποδειχτεί ότι δεν ήταν μάταια. Οι θρύλοι ζουν για πάντα και για καλό λόγο. Hasta siempre.
O Χαράλαμπος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Καρδιολογίας στο ΕΚΠΑ. @charalambosvlachopoulos
