«ΜΗΝ ΕΙΣΑΙ ΤΟΣΟ ΕΥΑΙΣΘΗΤΟΣ». «Φαντάζεσαι διάφορα». «Δεν συνέβη ποτέ κάτι τέτοιο». «Δεν έγιναν έτσι τα πράγματα». «Μη γίνεσαι παρανοϊκός/-ή». «Πλάκα έκανα!». «Είσαι πολύ καχύποπτος/-η!». «Δεν εννοούσα αυτό!». «Υπερβάλλεις». «Αν κάνεις έτσι, δεν μπορώ να σου μιλήσω». «Ανησυχώ· νομίζω ότι δεν είσαι καλά».
Αυτές είναι μερικές από τις πιο χαρακτηριστικές φράσεις που χρησιμοποιούν όσοι επιδίδονται στο gaslighting. Με αυτές τις φράσεις ξεκινά και το εξαιρετικά επίκαιρο και διαφωτιστικό δοκίμιο «On Gaslighting» της Αμερικανίδας φιλοσόφου και αναπληρώτριας καθηγήτριας Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Ιντιάνα Kέιτ Άμπραμσον, στο οποίο εξετάζεται το φαινόμενο του gaslighting από φιλοσοφική και ηθική σκοπιά. Το βιβλίο εκδόθηκε το 2024 και πλέον κυκλοφορεί και στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κέλευθος, σε μετάφραση Λένιας Μαζαράκη, με τον τίτλο: «Gaslighting: Ψυχολογική χειραγώγηση που οδηγεί στην αυτοαμφισβήτηση».
«Το gaslighting είναι ένα διαβολεμένα έξυπνο εργαλείο για την ενίσχυση του ρατσισμού, του σεξισμού και άλλων μορφών συστηματικής καθυπόταξης», γράφει η Άμπραμσον. Αν κατακλύζεσαι από αμφιβολίες και βρίσκεσαι σε σύγχυση, όπως είναι φυσικό, είναι και πιο δύσκολο να αντιληφθείς τη συστηματική καταπίεση που υφίστασαι».
Ο όρος «gaslighting» αναφέρεται σε μια μορφή ψυχολογικής χειραγώγησης κατά την οποία κάποιος υπονομεύει συστηματικά τις αντιλήψεις, τις αναμνήσεις και τις πεποιθήσεις του άλλου, σε σημείο που αυτός αρχίζει να αμφιβάλλει για τη λογική του και την πραγματικότητα γύρω του. Ο όρος έχει την αφετηρία του σε ένα θεατρικό έργο του Βρετανού Πάτρικ Χάμιλτον, το ψυχολογικό θρίλερ «Gas Light» του 1938, στο οποίο ένας καταχθόνιος σύζυγος παραπλανεί τη σύζυγό του με σκοπό να την πείσει ότι τρελαίνεται. Διαδόθηκε κυρίως χάρη στη διασκευή του για τον κινηματογράφο το 1944, τη διάσημη ταινία «Gaslight» («Εφιάλτης» στα ελληνικά) του Τζορτζ Κιούκορ με πρωταγωνιστές την Ίνγκριντ Μπέργκμαν και τον Σαρλ Μπουαγιέ.
Τη δεκαετία του 1960 ξεκίνησε η χρήση του όρου «gaslighting», ενώ από τη δεκαετία του 1980 καθιερώθηκε στη θεραπευτική πρακτική και σταδιακά μπήκε στην καθομιλουμένη. Τα τελευταία χρόνια, όμως, ο όρος έγινε μέρος της ποπ κουλτούρας και χρησιμοποιείται ευρέως σε τίτλους ειδήσεων, περιοδικά, εφημερίδες, ιστοσελίδες και μέσα κοινωνικής δικτύωσης, ενώ έχουν δημιουργηθεί και άπειρα memes και reels που εξηγούν τι είναι το gaslighting και πώς θα το αναγνωρίσουμε. Το 2020 το κάντρι συγκρότημα The Chicks (οι πρώην Dixie Chicks) κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Gaslighter» και το 2022 το αμερικανικό λεξικό Merriam-Webster ανακήρυξε το «gaslighting» λέξη της χρονιάς. Όπως είναι αναμενόμενο, όταν ένας όρος γίνεται τόσο δημοφιλής, η έννοιά του αρχίζει να διευρύνεται υπερβολικά και η αρχική του σημασία να εξασθενεί.
Σημείο εκκίνησης για τη μελέτη της Άμπραμσον είναι εκεί όπου άρχισαν όλα: η ταινία «Gaslight», στην οποία ο Γκρέγκορι χειραγωγεί με ύπουλες μεθόδους τη σύζυγό του, Πόλα, με σκοπό να της προκαλέσει ψυχική αστάθεια και να αποκτήσει πρόσβαση στα κρυμμένα κοσμήματά της. Ταυτόχρονα, χειραγωγεί και ανθρώπους από το περιβάλλον της, προκειμένου να την απομονώσει. Στο σπίτι τους το φως από τις λάμπες αερίου (gas light) αρχίζει να τρεμοσβήνει χωρίς εμφανή αιτία (από εκεί προέκυψε κυριολεκτικά και ο όρος). Η Πόλα ακούει βήματα και θορύβους από την άδεια σοφίτα. Εξαφανίζονται αντικείμενα και ο Γκρέγκορι την κατηγορεί ότι τα χάνει ή τα μετακινεί, ενώ αυτή δεν θυμάται κάτι τέτοιο. Σταδιακά, την αναγκάζει να αμφισβητήσει την ίδια της τη μνήμη και την αντίληψη και να αμφιβάλλει για τον εαυτό της.
Όμως, τι είναι, τελικά το gaslighting; Ο ακριβής ορισμός της έννοιας είναι καθοριστικής σημασίας τόσο για τη μελέτη της Άμπραμσον όσο και για την κατανόηση του φαινομένου από εμάς, καθώς συχνά παρατηρείται κατάχρηση ή διαστρέβλωση του όρου.
Το gaslighting, σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει η συγγραφέας, είναι «μια μορφή συναισθηματικής χειραγώγησης κατά την οποία αυτός που την ασκεί προσπαθεί (συνειδητά ή μη) να προκαλέσει στον άλλο όχι μόνο την αίσθηση ότι οι αντιδράσεις, οι αντιλήψεις, οι αναμνήσεις ή/και οι πεποιθήσεις του είναι εντελώς αβάσιμες, τόσο ώστε να χαρακτηρίζονται “τρελές”, αλλά και την αίσθηση ότι δεν είναι ικανός να έχει σωστές πεποιθήσεις και αντιλήψεις, εύστοχες αντιδράσεις και ούτω καθεξής. Επιπλέον, στόχος του χειραγωγού είναι να καταστήσει σαφές ότι η αίσθηση που έχει το θύμα για τον εαυτό του κατά κάποιον τρόπο συνάδει με μια πραγματικότητα. Εν ολίγοις, προσπαθεί τόσο να κάνει τον άλλον να πιστέψει ότι είναι τρελός όσο και να τον τρελάνει όντως».
Με βάση αυτόν τον ορισμό, στα επτά κεφάλαια του βιβλίου, η Άμπραμσον αναλύει διεξοδικά το θέμα της, παρουσιάζοντας το gaslighting ως ένα εξαιρετικά περίπλοκο διαπροσωπικό φαινόμενο. Αρχικά, το διακρίνει από άλλες μορφές χειραγώγησης, όπως το ψέμα, η ενοχοποίηση, η εξαπάτηση και η πλύση εγκεφάλου. Στη συνέχεια, εξετάζει το πλαίσιο μέσα στο οποίο συμβαίνει συνήθως –όπως οι στενές σχέσεις, μεταξύ συζύγων και οικογενειακές, καθώς και οι επαγγελματικές–, δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα από την καθημερινή ζωή. Έπειτα, ερμηνεύει τους στόχους και τα κίνητρα των ατόμων που χειραγωγούν, αναλύοντας τις μεθόδους και τα μέσα που χρησιμοποιούν –«τα σωστά εργαλεία για μια βρόμικη δουλειά», όπως λέει χαρακτηριστικά– αλλά και τα κοινά μοτίβα που εμφανίζουν. Παράλληλα, επιχειρηματολογεί κατά της επέκτασης του όρου, διαφωνώντας με το «δομικό gaslighting» (structural gaslighting), δηλαδή αυτό που προέρχεται από θεσμούς και κοινωνικές δομές και όχι από τα άτομα. Τέλος, μελετά το gaslighting ως ένα διακριτό ηθικό φαινόμενο, μιλώντας για την πολυδιάστατη φύση της ανηθικότητάς του και εξηγεί τον κρίσιμο ρόλο που παίζει σε αυτό η εμπιστοσύνη.
Kate Abramson,
Gaslighting: Ψυχολογική χειραγώγηση που οδηγεί στην αυτοαμφισβήτηση, μτφρ.: Λένια Μαζαράκη, εκδόσεις Κέλευθος
Το βιβλίο ισορροπεί ανάμεσα στην ψυχολογική ερμηνεία, τη φιλοσοφική μελέτη και την παραστατική περιγραφή, διασαφηνίζοντας αρκετά θολά σημεία, αλλά χωρίς να θυσιάζει καθόλου την επιστημονική εγκυρότητα. Τα λεπτομερή παραδείγματα είναι απαραίτητα για να κατανοήσουμε ένα τόσο περίπλοκο φαινόμενο. Εκτός από την εκτενή ανάλυση σκηνών του φιλμ «Gaslight», υπάρχουν αρκετές αναφορές και σε μία ακόμα ταινία του Τζορτζ Κιούκορ, το «Πατ και Μάικ» (1952) με τους Σπένσερ Τρέισι και Κάθριν Χέπμπορν, όπου μια αθλήτρια του γκολφ χειραγωγείται από τον δεσποτικό αρραβωνιαστικό της, με στόχο να εγκαταλείψει τις φιλοδοξίες της και να τον παντρευτεί, ώστε να την ελέγχει πλήρως. Επίσης, η συγγραφέας επικαλείται μια συζήτηση της Σιμόν ντε Μποβουάρ με τον Σαρτρ, στην οποία αυτή παρουσιάζεται εκμηδενισμένη και με ακυρωμένα όλα τα επιχειρήματά της, καθώς και πραγματικά καθημερινά περιστατικά gaslighting από εργασιακούς χώρους και ακαδημαϊκά περιβάλλοντα που αναδεικνύουν καλύτερα το φαινόμενο.
Οι οξυδερκείς παρατηρήσεις που διατρέχουν το βιβλίο είναι πολλές, όπως, για παράδειγμα, στην ανάλυση των περιπτώσεων όπου υπάρχει ρατσιστικό, σεξιστικό ή ταξικό υπόβαθρο στο gaslighting – χωρίς αυτό να αποτελεί και απαραίτητη συνθήκη. Έμφυλα στερεότυπα και ρατσιστικές διακρίσεις πλαισιώνουν το gaslighting και χρησιμοποιούνται ως μοχλός πίεσης από τον δράστη. Είναι εύλογο οι γυναίκες να πέφτουν πιο συχνά θύματα, ενώ οι άντρες βρίσκονται πιο συχνά στη θέση του gaslighter. «Το gaslighting είναι ένα διαβολεμένα έξυπνο εργαλείο για την ενίσχυση του ρατσισμού, του σεξισμού και άλλων μορφών συστηματικής καθυπόταξης», γράφει η συγγραφέας. Αν κατακλύζεσαι από αμφιβολίες και βρίσκεσαι σε σύγχυση, όπως είναι φυσικό, είναι και πιο δύσκολο να αντιληφθείς τη συστηματική καταπίεση που υφίστασαι.
Παρ’ όλα αυτά, η Άμπραμσον διαφωνεί με τη διεύρυνση του όρου που έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια, καθώς τη θεωρεί παραπλανητική. Έχουμε δει το gaslighting να χρησιμοποιείται μέχρι και στην πολιτική, ως μια μέθοδος σκόπιμης χειραγώγησης ή εξαπάτησης της κοινής γνώμης. Για τη συγγραφέα του βιβλίου, όμως, το gaslighting είναι «έργο ενός ή περισσότερων προσώπων» και όχι κοινωνικών δομών. Υποστηρίζει πως με την εκτεταμένη χρήση του δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε τους ξεχωριστούς τρόπους υπονόμευσης του διαπροσωπικού gaslighting. Και υπάρχει και μία βασική διαφορά: τα άτομα που δέχονται χειραγώγηση από έναν θεσμό ή φορέα εξουσίας διατηρούν τη λογική τους και μπορούν να αντιληφθούν άμεσα τι συμβαίνει, σε αντίθεση με τα θύματα του gaslighting σε διαπροσωπικό επίπεδο, τα οποία συνήθως το αντιλαμβάνονται πολύ αργότερα.
Μία ακόμα σημαντική παράμετρος και από τις πιο τρομακτικές πτυχές του φαινομένου είναι ότι το θύμα είναι ενεργό στην ίδια του την καταστροφή. Με έναν τρόπο, συνωμοτεί εναντίον του ίδιου του εαυτού του, καθώς ωθείται από τον δράστη να απαξιώσει τη λογική του και την ικανότητά του να αξιολογεί, σε σημείο που να μην έχει πια κανένα κύρος «ως σκεπτόμενο και ηθικά δρων υποκείμενο». Και για να το πετύχει αυτό, ο δράστης εκμεταλλεύεται ακόμα και την αγάπη και την εμπιστοσύνη του θύματος προς αυτόν. Το gaslighting διαβρώνει θεμελιώδεις τρόπους οργάνωσης και προσανατολισμού του εαυτού μας, γι’ αυτό είναι τόσο αποτελεσματικό.
Ένα βασικό στοιχείο που ξεκαθαρίζεται στο βιβλίο είναι ότι το gaslighting εκδηλώνεται συστηματικά και σε βάθος χρόνου, γι’ αυτό και δεν πρέπει να το συγχέουμε με άλλες μεμονωμένες συμπεριφορές. Οι συνέπειές του, όταν γίνεται για παρατεταμένο χρονικό διάστημα, είναι εφιαλτικές. Το άτομο χάνει τον πυρήνα της υπόστασής του και παραδέρνει σε μια κατάσταση σύγχυσης και αποσταθεροποίησης. Όταν είναι αποτελεσματικό, προκαλεί ένα είδος «υπαρξιακής φίμωσης», όπως το περιγράφει γλαφυρά η Άμπραμσον. Η ψυχολογική βλάβη που προκαλεί μπορεί να φτάσει μέχρι και την κλινική κατάθλιψη.
Είναι ανήθικο με πολλούς τρόπους και περιλαμβάνει πολλές διαφορετικές κατακριτέες πράξεις. Πρόκειται για μια «πολυδιάσταστη ηθική φρίκη», υπογραμμίζει η Άμπραμσον. «Ο βασικός στόχος του δράστη», γράφει, «είναι να εξαφανίσει ακόμη και την πιθανότητα διαφωνίας – όχι μόνο να επιβεβαιωθεί η δική του αίσθηση για τον κόσμο αλλά και να εδραιωθεί πέρα από κάθε αμφισβήτηση». Το gaslighting παρεμβαίνει στο δικαίωμα των ατόμων να αυτοκαθορίζονται και να αποφασίζουν για τη ζωή τους, επομένως είναι και ηθικά διαφορετικό από άλλες μορφές χειραγώγησης. Με τη συγκινησιακή υποκίνηση στην οποία βασίζεται –όπως στις φράσεις που αναφέραμε στην αρχή– οδηγεί το θύμα σε τρομερό συναισθηματικό αδιέξοδο, με αποτέλεσμα να βλέπει τον εαυτό του ως «τρελό».
Γιατί είναι τόσο σημαντικό αυτό το βιβλίο; Καταρχάς, αποσαφηνίζει το θολό τοπίο ενός όρου που πλέον χρησιμοποιείται καταχρηστικά σε πολλά διαφορετικά πλαίσια. Ωστόσο, δεν είναι απλώς ένας χρήσιμος οδηγός που θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε αν έχουμε πέσει θύματα ή να προστατευτούμε από αυτό. Ο αναγνώστης θα αναρωτηθεί ασφαλώς για τις φορές που ενδεχομένως έχει υποστεί gaslighting, ενώ τα θύματα θα αναγνωρίσουν τις δόλιες τακτικές των δραστών σε όλο τους το φάσμα και σε κάθε λεπτομέρεια. Το βιβλίο προχωρά πολύ πέρα από τον ορισμό του φαινομένου: μας βοηθά να κατανοήσουμε τη λειτουργία της εμπιστοσύνης στις διαπροσωπικές σχέσεις γενικά, πώς παραβιάζεται και πώς μπορεί να προστατευτεί, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο σεξιστικές προκαταλήψεις και ρατσιστικές διακρίσεις αλλοιώνουν την κρίση μας, συντελώντας στη διαιώνιση καταπιεστικών πρακτικών.
Ίσως το πιο σημαντικό συμπέρασμα που προκύπτει από την ανάγνωση του «Gaslighting» είναι ότι σίγουρα κανείς δεν έχει ανοσία σε αυτό και ότι δεν οφείλεται σε εύθραυστη φύση ή ευαλωτότητα, έστω κι αν ορισμένα άτομα είναι πιο επιρρεπή από άλλα· είναι μια ένδειξη ότι όλοι χρειαζόμαστε την εμπιστοσύνη και την επιβεβαίωση στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, και ότι είμαστε άνθρωποι.
