Στις 25 Ιανουαρίου 1504, οι πλέον εξέχοντες καλλιτέχνες της Φλωρεντίας συγκεντρώθηκαν για να αποφασίσουν την κατάλληλη τοποθεσία για τον «Δαβίδ» του Μικελάντζελο, που φιλοτεχνήθηκε από το 1501 ως το 1504, και σήμερα θεωρείται αριστούργημα της αναγεννησιακής γλυπτικής. Σύμβολο δύναμης και νεανικής ομορφιάς, παριστάνει τον βιβλικό βασιλιά Δαβίδ τη στιγμή που αποφασίζει να αναμετρηθεί με τον Γολιάθ.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες ήταν και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι, ο οποίος –όπως και ο Μικελάντζελο– είχε πρόσφατα επιστρέψει στη γενέτειρά του, τη Φλωρεντία. Στην εποχή του, ο «Δαβίδ» του Μικελάντζελο θεωρήθηκε σύμβολο της δημοκρατίας της Φλωρεντίας, μιας ανεξάρτητης πόλης-κράτους που απειλούνταν από πιο ισχυρά αντίπαλα κράτη. Αυτή η ερμηνεία τονίστηκε και με την τοποθέτηση του ύψους 5,17 μέτρων αγάλματος έξω από το Παλάτσο Βέκιο, έδρα της τοπικής κυβέρνησης. Τα αποκαλυπτήριά του έγιναν στις 8 Σεπτεμβρίου του 1504.
Η έκθεση στη Royal Academy of Arts του Λονδίνου με τίτλο «Michelangelo, Leonardo, Raphael: Florence, c. 1504», από τις 9 Νοεμβρίου 2024 έως τις 16 Φεβρουαρίου 2025, θα εξερευνήσει την αντιπαλότητα μεταξύ του Μικελάντζελο και του Λεονάρντο ντα Βίντσι και την επιρροή που είχαν και οι δύο στον νεαρό Ραφαήλ ακριβώς εκείνη την εποχή.
Όταν εμφανίστηκε ο Μικελάντζελο, ο Ντα Βίντσι είχε ήδη καθιερωθεί ως ζωγράφος ασυναγώνιστος σε ταλέντο. Ακόμη και όταν ήταν μικρό παιδί, είχε δείξει τις μεγάλες ικανότητές του ως μαθητευόμενος ενός άλλου μεγάλου καλλιτέχνη της Αναγέννησης, του Αντρέα ντελ Βερόκιο.
Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι και ο Μικελάντζελο Μπουοναρότι θεωρούνται δυο από τους σπουδαιότερους εκπροσώπους της δυτικής τέχνης. Τα έργα τους καθόρισαν την Αναγέννηση. Και οι δύο είχαν μεγάλη απήχηση στον κόσμο της τέχνης στην εποχή τους και εξακολουθούν να έχουν μέχρι σήμερα. Είχαν σχεδόν υπερφυσικές καλλιτεχνικές ικανότητες αλλά και αμοιβαία αντιπάθεια.
Ο Λεονάρντο ντα Βίντσι γεννήθηκε το 1452, είκοσι τρία χρόνια πριν από τον «αντίπαλό» του. Όταν εμφανίστηκε ο Μικελάντζελο, ο Ντα Βίντσι είχε ήδη καθιερωθεί ως ζωγράφος ασυναγώνιστος σε ταλέντο. Ακόμη και όταν ήταν μικρό παιδί, είχε δείξει τις μεγάλες ικανότητές του ως μαθητευόμενος ενός άλλου μεγάλου καλλιτέχνη της Αναγέννησης, του Αντρέα ντελ Βερόκιο. Η φήμη του μεγάλωσε πολύ γρήγορα και η μετέπειτα καριέρα του μας άφησε μερικούς από τους πιο σπουδαίους πίνακες στην ιστορία της τέχνης.
Ένα από τα πρώτα του έργα είναι ένα πορτρέτο της Τζινέβρα ντε Μπέντσι που βρίσκεται σήμερα στην Πινακοθήκη της Ουάσιγκτον και δείχνει ότι είναι μάστορας του κιαροσκούρο, δεξιοτέχνης του φωτός και της σκιάς. Αυτό το έργο άλλαξε για πάντα τον τρόπο ζωγραφικής των πορτρέτων, τα οποία μέχρι τότε ζωγραφίζονταν προφίλ. Η δουλειά του Λεονάρντο σε αυτό και σε μεταγενέστερα πορτρέτα του, όπως η «Κυρία με την ερμίνα», ήταν τόσο εμπνευσμένη που άλλοι καλλιτέχνες άρχισαν να τον μιμούνται.
Αργότερα, στη «Μόνα Λίζα» δείχνει για άλλη μια φορά τη δεξιοτεχνία του στο φως και τη σκιά, αλλά και στη φύση και την προοπτική. Πίσω από τη γυναίκα με το πιο διάσημο χαμόγελο στον κόσμο, ο Ντα Βίντσι ζωγραφίζει μια όμορφη σκηνή της φύσης σε τέλεια προοπτική. Αυτό ήταν ένα άλλο χαρακτηριστικό της Αναγέννησης, και κανείς δεν το έκανε καλύτερα από τον Λεονάρντο. Ενώ βρισκόταν στο Μιλάνο επιλέχθηκε για να ζωγραφίσει τον «Μυστικό Δείπνο», ένα επαναστατικό αριστούργημα της ζωγραφικής, με τις φιγούρες να είναι διατεταγμένες σε ομάδες έτσι ώστε ο θεατής να τις βλέπει ως μια σειρά διακριτών εικόνων αντί για μια μεγάλη σύνθεση. Αποτέλεσε πρότυπο σπουδαίων ζωγράφων μέχρι τον 19ο αιώνα.
Επέστρεψε στη Φλωρεντία αφού ολοκλήρωσε τον «Μυστικό Δείπνο» και ήταν πιο διάσημος από όταν έφυγε. Έμεινε στη γενέτειρά του δύο χρόνια σχεδιάζοντας και ζωγραφίζοντας την τοιχογραφία «Η Μάχη του Ανγκιάρι», ενώ ο Μικελάντζελο σχεδίαζε την ίδια εποχή το έργο «Η Μάχη της Κασίνα».
Ο Μικελάντζελο ήταν 29 ετών όταν του ανέθεσαν να ζωγραφίσει τη «Μάχη της Κασίνα». Όπως και ο Ντα Βίντσι, αναγνωρίστηκε ως ιδιοφυΐα από νεαρή ηλικία. Σε αντίθεση με τον «αντίπαλό» του, έγινε διάσημος ως γλύπτης, όχι ως ζωγράφος. Μέχρι το 1504, είχε ήδη ολοκληρώσει δύο από τα αριστουργήματά του. Το πρώτο ήταν η «Πιετά» και το δεύτερο ο μνημειώδης «Δαβίδ». Υπήρχαν πολλά γλυπτά του Δαβίδ στα προηγούμενα χρόνια της Αναγέννησης. Όλα όμως έδειχναν τον Δαβίδ τη στιγμή της δόξας του, αφού έχει σκοτώσει τον Γολιάθ. Αντιθέτως, ο Μιχαήλ Άγγελος επέλεξε να απεικονίσει έναν Δαβίδ που κρατούσε ακόμα τη μοιραία πέτρα στο χέρι του, σκεφτικό και αβέβαιο. Αν και ξέρουμε τι θα συμβεί, ο Δαβίδ δεν το γνωρίζει. Η διστακτική αυτή στάση εμποτίζει το γλυπτό με μια έντονη συγκίνηση που οι άλλοι δεν κατάφεραν να συλλάβουν. Ο Τζόρτζο Βαζάρι, συγγραφέας και ιστορικός τέχνης, το ανακήρυξε το σπουδαιότερο γλυπτό στην ιστορία της δυτικής τέχνης, καλύτερο από οτιδήποτε δημιούργησαν οι Έλληνες ή οι Ρωμαίοι.
Ωστόσο ο Μικελάντζελο είχε επαγγελματική εμπειρία και ως ζωγράφος. Σε έναν πίνακα που απεικονίζει την ταφή του Χριστού με τίτλο «O τάφος», ο οποίος βρίσκεται στην Εθνική Πινακοθήκη του Λονδίνου, ο καλλιτέχνης δείχνει ότι είναι εξίσου ικανός να απεικονίσει την ανθρώπινη μορφή στη ζωγραφική καθώς και στη γλυπτική, αναπαριστάνοντας τον Χριστό γυμνό, περιβάλλοντάς τον με ντυμένες φιγούρες και δημιουργώντας ένα φυσικό τοπίο για το φόντο.
Η τύχη των έργων μιας επικής καλλιτεχνικής μονομαχίας
Το 1504 δόθηκε στον Λεονάρντο ντα Βίντσι από τον Πιέρο Σοντερίνι η παραγγελία, −ένα συμβόλαιο που υπέγραψε ο Νικολό Μακιαβέλι− να διακοσμήσει το Salone dei Cinquecento (Αίθουσα των Πεντακοσίων) του Παλάτσο Βέκιο. Την ίδια στιγμή στον αντίπαλό του, Μικελάντζελο, δόθηκε ο χώρος στον απέναντι τοίχο. Αυτή ήταν η μόνη φορά που ο Λεονάρντο και ο Μικελάντζελο βρέθηκαν να δουλεύουν στην ίδια ανάθεση.
Η κεντρική σκηνή του έργου «Η μάχη του Ανγκιάρι» του Λεονάρντο ντα Βίντσι θα απεικόνιζε τέσσερις άντρες να ιππεύουν μανιασμένα άλογα, μια σκηνή από τη μάχη του Ανγκιάρι το 1440. Υπάρχουν πολλά προπαρασκευαστικά σχέδια του Λεονάρντο. Η σύνθεση του κεντρικού τμήματος είναι περισσότερο γνωστή μέσω ενός σχεδίου που έγινε τον 16ο αιώνα και αργότερα αποκτήθηκε από τον Ρούμπενς, ο οποίος επέκτεινε τις άκρες του. Το σχέδιο βρίσκεται στη συλλογή του Λούβρου στο Παρίσι, όπου αναφέρεται ως «The Battle of the Standard». Αυτό το σχέδιο επιτυγχάνει να απεικονίσει τη μανία, τα έντονα συναισθήματα και την αίσθηση δύναμης που προφανώς υπήρχαν στον αρχικό πίνακα. Το 2020 μια ομάδα ιστορικών τέχνης συμπέρανε ότι το έργο δεν είχε ξεκινήσει ή δεν είχε εκτελεστεί ποτέ, επειδή ο Λεονάρντο δεν θα μπορούσε να είχε δημιουργήσει τον πίνακα γιατί ήθελε να χρησιμοποιήσει γκέσο και λάδια και το χρώμα δεν θα μπορούσε να κολλήσει στον τοίχο. Προσπαθώντας να στεγνώσει βιαστικά τον πίνακα και να σώσει ό,τι μπορούσε, κρέμασε μεγάλα μαγκάλια με κάρβουνο κοντά στον πίνακα. Μόνο το κάτω μέρος μπόρεσε να σωθεί. Το πάνω μέρος δεν στέγνωνε αρκετά γρήγορα και τα χρώματα διαλύονταν το ένα μέσα στο άλλο. Ο Λεονάρντο εγκατέλειψε το έργο.
Ο Μικελάντζελο πήρε μια ανάλογη παραγγελία από τον Πιέρο Σοντερίνι για μια νωπογραφία που θα απεικόνιζε τη μάχη της Κασίνα, και συγκεκριμένα μια ομάδα στρατιωτών που κολυμπούσαν να αιφνιδιάζεται από τον εχθρό, στον απέναντι τοίχο από αυτόν του Λεονάρντο. Δεν ολοκλήρωσε ποτέ τον πίνακα, αλλά δημιούργησε μια πλήρη σειρά από προπαρασκευαστικά σχέδια της σύνθεσης, η οποία αντιγράφηκε από αρκετούς καλλιτέχνες, με το πιο αξιοσημείωτο σωζόμενο αντίγραφο να είναι αυτό του μαθητή του, Σανγκάλο. Στα σχέδια βλέπουμε μια σκηνή μάχης όπου ο Μικελάντζελο επέλεξε να απεικονίσει το αγαπημένο του θέμα: τη γυμνή ανδρική φιγούρα σε διάφορες στάσεις. Πριν ολοκληρώσει το έργο κλήθηκε στη Ρώμη από τον Πάπα Ιούλιο Β', το 1505, όπου εργάστηκε στον τάφο του Πάπα.
Αριστουργήματα σε μια έκθεση
Η έκθεση θα ανοίξει με το μοναδικό μαρμάρινο γλυπτό του Μικελάντζελο που υπάρχει στο Ηνωμένο Βασίλειο, το περίφημο «Taddei Tondo» (ή αλλιώς «Η Παρθένος με το Θείο Βρέφος και τον Άγιο Ιωάννη Παιδί»), περ. 1504-05 (Royal Academy of Arts), το οποίο θα παρουσιαστεί μαζί με τα προπαρασκευαστικά του σχέδια. Το ανάγλυφο δημιουργήθηκε σε μια καθοριστική στιγμή της ιταλικής Αναγέννησης, όταν ο Μικελάντζελο, ο Λεονάρντο και ο Ραφαήλ διασταυρώθηκαν για λίγο και ανταγωνίζονταν για να κερδίσουν την προσοχή και την εύνοια των πιο σημαντικών προσώπων της Φλωρεντίας. Το ανάγλυφο επηρέασε ιδιαίτερα τον Ραφαήλ, όπως φαίνεται σε δύο από τα πιο αξιοσημείωτα έργα του, τη «Madonna Bridgeland» (Εθνική Πινακοθήκη της Σκωτίας) και την «Παναγία Εστερχάζι» (Μουσείο Καλών Τεχνών της Βουδαπέστης), έργα τα οποία θα εκτεθούν σε κοντινή απόσταση.
Η έκθεση θα κορυφωθεί με σχέδια που παρουσιάζουν τη μυθική συνάντηση μεταξύ Λεονάρντο και Μικελάντζελο. Μπορεί κανένα έργο να μην ολοκληρώθηκε, αλλά η έκθεση θα συγκεντρώσει τα πολύ διάσημα προπαρασκευαστικά σχέδια των δυο ιδιοφυών καλλιτεχνών της Αναγέννησης από διάφορες συλλογές σε όλη την Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένων σημαντικών σχεδίων που δάνεισε ο βασιλιάς Κάρολος από τη Βασιλική Συλλογή. Η έκθεση θα ολοκληρωθεί με ένα σχέδιο του Ραφαήλ, που βρίσκεται στο Ashmolean Museum, στην Οξφόρδη, στο οποίο αντιγράφει την κεντρική σκηνή της «Μάχης του Ανγκιάρι» του Λεονάρντο.
