Τα βιβλία του γίνονται παγκόσμια best seller, οι διαλέξεις του είναι περιζήτητες, οι απόψεις του έχουν απήχηση σε ένα παγκόσμιο ακροατήριο και τα κείμενά του απασχολούν τα πρωτοσέλιδα του διεθνούς Τύπου. Μιλάμε για τον Γιουβάλ Νώε Χαράρι, έναν από τους διασημότερους στοχαστές και ιστορικούς στον κόσμο.
Γεννήθηκε στη Χάιφα του Ισραήλ το 1976. Έλαβε διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και σήμερα διδάσκει στο Τμήμα Ιστορίας του Εβραϊκού Πανεπιστημίου της Ιερουσαλήμ. Ειδικεύεται σε θέματα παγκόσμιας, μεσαιωνικής και στρατιωτικής ιστορίας και θεωρείται ένας από τους πιο επιδραστικούς σύγχρονους διανοητές.
Αυτές τις μέρες βρίσκεται στην Αθήνα στο πλαίσιο της συμμετοχής του στο Athens Democracy Forum. Συναντηθήκαμε ένα ηλιόλουστο πρωινό στο ξενοδοχείο King George, λίγες ώρες πριν από την ομιλία του στο συνέδριο. Μάλιστα, μετά τη συνάντησή μας ήθελε να προλάβει να επισκεφθεί τον αρχαιολογικό χώρο της Ακρόπολης.
Ο ίδιος είναι χορτοφάγος, λατρεύει τα διανοητικά ταξίδια, αγαπά τον διαλογισμό, ζει με τον σύζυγό του Ιτζίκ και πιστεύει ότι «σε έναν κόσμο που κατακλύζεται από ασύνδετες πληροφορίες η διαύγεια είναι η δύναμη». Πρόκειται για έναν διανοούμενο ο οποίος έχει μια εκπληκτική ικανότητα να συνθέτει την ιστορία, την επιστήμη και τη φιλοσοφία.
Στα ερευνητικά του ενδιαφέροντα κυριαρχούν η επισκόπηση του ανθρώπινου παρελθόντος αλλά και τα βασικά ζητήματα που αφορούν το άμεσο μέλλον των ανθρώπινων κοινωνιών. Κατά τη διάρκεια της συζήτησής μας διακρίνω έναν χαρισματικό αφηγητή που δεν έχει κανένα ίχνος έπαρσης. Είναι ευγενικός, εκφραστικός, φιλικός και με ιδιαίτερη αίσθηση του χιούμορ.
Θεωρώ ότι η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η εξεύρεση τρόπου για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης, η οποία αποτελεί και το κλειδί για την επίλυση όλου του φάσματος των προκλήσεων με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι ως κοινωνίες. Παγκόσμια προβλήματα όπως η πανδημία, η οικονομική κρίση αλλά και η κλιματική αλλαγή είναι ενδεικτικά.
Όσον αφορά τα ηθικά ζητήματα αυτής της περιόδου, ο γνωστός ιστορικός υποστηρίζει: «Δεν πρέπει να επιτρέπουμε την υπερσυγκέντρωση των δεδομένων σε ένα μόνο μέρος. Η υπερσυγκέντρωση των δεδομένων οδηγεί στη δικτατορία. Το αόρατο χέρι της αγοράς, η βιοτεχνολογία αλλά και η τεχνολογία της πληροφορίας μάς φέρνει αντιμέτωπους με τις μεγαλύτερες προκλήσεις που έχει συναντήσει ποτέ το ανθρώπινο είδος».
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο διακεκριμένος ιστορικός και διανοούμενος μιλά για την εποχή μας, τους κινδύνους της τεχνολογίας, το στοίχημα της αθανασίας, την ομοφυλοφιλία, τις νέες θρησκείες, την ευτυχία αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Ποια είναι η μεγαλύτερη πρόκληση της εποχής μας και γιατί;
Αυτή είναι μια δύσκολη ερώτηση. Θεωρώ, όμως, ότι η μεγαλύτερη πρόκληση είναι η εξεύρεση τρόπου για τη δημιουργία μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης η οποία αποτελεί και το κλειδί για την επίλυση όλου του φάσματος των προκλήσεων με τις οποίες ερχόμαστε αντιμέτωποι ως κοινωνίες. Παγκόσμια προβλήματα όπως η πανδημία, η οικονομική κρίση αλλά και η κλιματική αλλαγή είναι ενδεικτικά.
Συγχρόνως, η δύναμη της τεχνολογίας αλλά και της τεχνητής νοημοσύνης αποδεικνύουν ότι αυτά τα παγκόσμια προβλήματα απαιτούν οικουμενικές λύσεις. Είναι ξεκάθαρο ότι καμία χώρα, όσο ισχυρή κι αν νιώθει, δεν μπορεί να αντιμετωπίσει από μόνη της τις παρούσες κρίσεις της παγκοσμιοποίησης. Όλοι γνωρίζουμε ποιες είναι οι σημαντικότερες χώρες. Τουλάχιστον οι ΗΠΑ, η Κίνα ή η Ρωσία πρέπει να πεισθούν, να συμφωνήσουν και, κυρίως, να καθίσουν στο τραπέζι και να αντιμετωπίσουν ομοφώνως όλα αυτά τα κρίσιμα θέματα.
Το παράδειγμα της εξάπλωσης του κορωνοϊού επιβεβαιώνει απόλυτα ότι τα κεφαλαιώδη προβλήματα είναι παγκόσμια και δεν μπορούν να επιλυθούν σε επίπεδο κρατών. Διότι, εάν τα ζητήματα αυτά δεν λυθούν σε παγκόσμιο επίπεδο, καμία χώρα δεν θα μπορεί να αισθάνεται ασφαλής.
— Ποιο θα είναι το αποτύπωμα της πανδημίας;
Αυτό εξαρτάται, κυρίως, από εμάς. Οι επιλογές μας είναι αυτές που θα καθορίσουν το παρόν και το μέλλον μας. Διαφορετικά, μπορεί να επιτύχουμε τα αντίθετα αποτελέσματα. Ουσιαστικά, καλούμαστε να διαλέξουμε ανάμεσα στο πνεύμα καλής θέλησης, στην αλληλεγγύη και στη συνεργασία και από την άλλη πλευρά την απληστία, την άγνοια και τα προσωπικά συμφέροντα της εκάστοτε χώρας.
Πλέον διαθέτουμε τις τεχνολογικές και επιστημονικές δυνατότητες, τον ιατρικό εξοπλισμό και έχουμε καταφέρει τη μαζική παραγωγή αποτελεσματικών εμβολίων. Δεν μπορούμε, λοιπόν, να κατηγορούμε τις μειονότητες ή τους ξένους ότι φταίνε για την πανδημία ούτε να ασπαζόμαστε θεωρίες συνωμοσίας. Αυτό που μας έμαθε ο ιός είναι ότι η παγκόσμια συνεργασία δείχνει τον δρόμο για την αντιμετώπιση μελλοντικών υγειονομικών κρίσεων. Τα εργαλεία υπάρχουν, αλλά, δυστυχώς, πολύ συχνά απουσιάζει η πολιτική βούληση.
Παρακολουθούμε διάφορες χώρες να κατηγορούν η μία την άλλη και τους πολιτικούς να ρίχνουν την ευθύνη στους αντιπάλους τους. Η μοναδική λύση, όμως, εντοπίζεται στην ενότητα που θα επιδείξουν τα κράτη, με τη σκέψη ότι με παρόμοια λογική θα λειτουργήσουμε και θα αντιμετωπίσουμε κάθε άλλη παγκόσμια απειλή κατά της ανθρωπότητας.
— Προσωπικά, τι είναι αυτό που σας ανησυχεί περισσότερο αυτή την περίοδο;
Ομολογουμένως, είναι πολλά αυτά που με ανησυχούν. Αλλά θα σταθώ στη ραγδαία άνοδο των νέων τεχνολογιών, εξαιτίας των οποίων θα κληθούμε να διαχειριστούμε πολλά ηθικά διλήμματα. Η τεχνητή νοημοσύνη ξεπερνάει με ταχύτατο ρυθμό τις δικές μας νοητικές ικανότητες και σύντομα θα δούμε τη δημιουργία του Μετα-Ανθρώπου, ενός υβριδίου ανθρώπου - μηχανής. Αυτή η διαδικασία εγκυμονεί αρκετούς κινδύνους, αφού στο παρελθόν έχουμε δει πολλές φορές ανθρώπους με εσφαλμένες ιδέες να υπόσχονται τη δημιουργία της ουτοπίας και να καταλήγουν στη δυστοπία. Θυμηθείτε τη φράση του Γουόλτερ Σκοτ, ο οποίος έλεγε ότι: «Ο δρόμος προς την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις».
Έτσι, μπορεί να δημιουργηθεί και ένα νέος είδος ανθρώπου, το οποίο μπορεί να αποτύχει τρομερά. Ας πάρουμε το παράδειγμα του Ισλαμικού Κράτους, η ισχύς του οποίου διαρκώς γιγαντώνεται. Είναι πολύ πιθανό στο άμεσο μέλλον να χρησιμοποιήσει τα εργαλεία της γενετικής μηχανικής και της βιοτεχνολογίας με σκοπό την κατασκευή του ιδανικού ανθρώπου. Αντιλαμβάνεστε ότι το αποτέλεσμα θα είναι πολύ χειρότερο από εκείνο που είχαμε δει στη Σοβιετική Ένωση. Άρα, η έξυπνη τεχνολογία μπορεί να αξιοποιηθεί ως ένα χρήσιμο αλλά και επικίνδυνο εργαλείο, όταν πέσει σε πολύ κακά χέρια. Και σήμερα, τα ιδανικά της ελευθερίας και της ισότητας είναι πολύ πιο ευάλωτα απ' ό,τι νομίζουμε.
Δείτε, επίσης, τη συμπεριφορά του ISIS απέναντι στις γυναίκες και ποιες δραματικές συνέπειες μπορεί να έχει η χρησιμοποίηση των τεχνολογικών εργαλείων με διαφορετικό σκοπό. Οι γυναίκες αυτές είναι θύματα σωματικής και ψυχολογικής βίας, ο ισλαμικός νόμος επιβάλλει περιορισμούς στην καθημερινότητα και στην αμφίεσή τους, ενώ θεωρούνται χρήσιμα αντικείμενα που φέρνουν στον κόσμο παιδιά.
Κανείς, λοιπόν, δεν μπορεί να αποκλείσει ότι σε είκοσι-τριάντα χρόνια θα δημιουργηθούν τεχνητές μήτρες ώστε να γεννιούνται παιδιά έξω από το σώμα μιας γυναίκας, ώστε να τις εξαφανίσουν εντελώς ή να τις έχουν κλεισμένες μέσα σε ένα δωμάτιο. Οπότε, για το θρησκευτικό φονταμενταλιστικό κίνημα αυτού του είδους οι δυνατότητες μπορούν να χρησιμοποιηθούν ανεξέλεγκτα ως ένα νέο είδος έξυπνης τεχνολογίας, υπονόμευσης της δημοκρατίας και απώλειας του ελέγχου ακόμη και της ίδιας της ζωής.
— Μπορεί η τεχνητή νοημοσύνη να γεννήσει μια νέα θρησκεία ή μια νέα ιδεολογία; Αυτό μπορεί να συμβεί στη Σίλικον Βάλεϊ;
Ναι, αδιαμφισβήτητα. Οι νέες θρησκείες που θα κατακτήσουν τον κόσμο βρίσκονται μέσα στη Σίλικον Βάλεϊ. Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η τεχνολογία έχει σχέση μόνο με την επιστήμη και τον ορθολογισμό. Όμως, η τεχνολογία, η ιδεολογία και η θρησκεία ήταν πάντα άρρηκτα συνδεδεμένες μεταξύ τους. Ο κομμουνισμός ήταν η πρώτη τεχνο-θρησκεία ή ιδεολογία η οποία υποσχόταν τα ίδια πράγματα –ειρήνη, ευημερία– που έταζαν και οι παραδοσιακές θρησκείες. Κι αυτό επιτυγχανόταν με τη βοήθεια της τεχνολογίας.
Επιπρόσθετα, ο ιουδαϊσμός, ο χριστιανισμός ή το Ισλάμ δεν έχουν εξαφανιστεί, απλώς έχει μειωθεί η επιρροή τους στους ανθρώπους. Αν, όμως, επιστρέψουμε στο παρελθόν, θα δούμε ότι πολλά από τα οικονομικά και τεχνολογικά μέσα, όπως οι αρχειοθετήσεις, η επεξεργασία πληροφοριών, οι βιβλιοθήκες, η εποχή του Μεσαίωνα, χρησιμοποιήθηκαν από την Καθολική Εκκλησία. Θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι το Βατικανό ήταν, τηρουμένων των αναλογιών, ισοδύναμο μιας Σίλικον Βάλεϊ του δέκατου τρίτου αιώνα.
Σήμερα, επίσης, η δύναμη του Πάπα δεν έχει καμία σχέση με εκείνη που είχε τον δέκατο ένατο αιώνα. Στις μέρες μας καθολικοί απ’ όλα τα μέρη του κόσμου όπως οι Φιλιππίνες ή η Βραζιλία μπορούν να τον ακούνε να μιλά στο μικρόφωνο, στο ραδιόφωνο, στην τηλεόραση, να τον βλέπουν στο διαδίκτυο και όλα αυτά με τη χρήση της τεχνολογίας. Το σίγουρο είναι ότι στο παρελθόν οι θρησκείες ή οι ιδεολογίες πρέσβευαν εσφαλμένες αντιλήψεις, αλλά αυτό δεν τις εμπόδισε να κατακτήσουν τον κόσμο. Άρα, δεν χρειάζεσαι την αλήθεια για να κυριαρχήσεις στην ανθρωπότητα.
Καταλήγοντας, δεν ξέρω ακριβώς ποια θρησκεία θα δημιουργηθεί στο άμεσο μέλλον, αυτό που γνωρίζω είναι ότι τα νέα θρησκευτικά κινήματα είναι βέβαιο ότι θα αξιοποιήσουν τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης και θα επιτύχουν την κατασκευή ενός νέου θρησκευτικού είδους, μιας νέας «θρησκείας των δεδομένων».
— Στην εικονογραφημένη έκδοση του «Sapiens», μεταξύ των χαρακτήρων υπάρχει ένα γκέι ζευγάρι Νεάντερταλ, του οποίου η αποστολή είναι να εκσυγχρονίσει παλιά στερεότυπα. Τι μήνυμα θέλετε να περάσετε;
Ότι δεν υπάρχει αφύσικη συμπεριφορά όταν μιλάμε για την ανθρώπινη σεξουαλικότητα. Η σεξουαλική έλξη είναι ένα βιολογικό φαινόμενο. Προσωπικά, θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να αντιλαμβανόμαστε τη διαφορά ανάμεσα στις ιστορίες που έχουν επινοήσει οι άνθρωποι και την πραγματικότητα. Μού πήρε πολύ χρόνο να κατανοήσω ότι αγόρια μπορεί να αγαπούν αγόρια και κορίτσια να ερωτεύονται κορίτσια. Και έτυχε να είμαι ένα απ’ αυτά.
Έκτοτε, ανακάλυψα ότι δεν υπάρχει μεγαλύτερη σοφία για έναν άνθρωπο από το να αποδέχεται την πραγματικότητα, ακόμη κι αν αυτή αντιβαίνει στις απόψεις που υποστηρίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι.
Παράλληλα, οφείλω να σας πω ότι δεν ανήκω στους ανθρώπους που πιστεύουν στον Θεό. Αλλά ας δεχτούμε, ως υπόθεση εργασίας, ότι υπάρχει Θεός. Υποθέτω, λοιπόν, ότι σίγουρα θα τιμωρούσε τους ανθρώπους για το μίσος και τη βία, όχι επειδή αγαπούν ο ένας τον άλλον. Γι’ αυτό, ως ομοφυλόφιλος, έχω μάθει, ανάμεσα στις ιστορίες που κατασκευάζουν οι άνθρωποι και την πραγματικότητα, να επιλέγω την αυθεντικότητα.
Η επιστήμη με έχει διδάξει ότι δεν υπάρχει ασύμβατη συμπεριφορά. Οι άνθρωποι δεν μπορούν να παραβιάσουν τους νόμους της φύσης. Δεν μιλάμε για τον κώδικα οδικής κυκλοφορίας, όπου τα όρια ταχύτητας σού απαγορεύουν να τρέχεις με παραπάνω από ενενήντα χιλιόμετρα κι εσύ, οδηγώντας με εκατόν δέκα π.χ., κινδυνεύεις να σε σταματήσει η Τροχαία και να σου κόψει κλήση.
Κάποτε, τα στόματα χρησιμοποιούνταν για να εισάγουν οι οργανισμοί την τροφή τους, σήμερα το χρησιμοποιούμε για να μιλάμε ή να φιλάμε. Είναι δυνατόν αυτό να θεωρείται αφύσικο; Οι όροι «φυσικό και αφύσικο» δεν είναι αποτέλεσμα της βιολογίας αλλά της χριστιανικής θρησκείας. Και, προφανώς, αυτό συνέβη για λόγους τεκνοποίησης και κοινωνικού ελέγχου.
— Μπορούν, τελικά, οι υπολογιστές να αντικαταστήσουν τους ανθρώπους;
Σε μερικά χρόνια θα υπάρχουν δουλειές που θα εξαφανιστούν αλλά και άλλες, που θα αναδυθούν. Η αυτοματοποίηση και η ρομποτική θα επηρεάσουν σημαντικά πολλούς τομείς, όπως η ιατρική διάγνωση ή η οδήγηση. Αυτό που πρέπει να προστατεύσουμε είναι οι άνθρωποι και όχι οι δουλειές.
Το βέβαιο είναι ότι τα απαραίτητα συστατικά για τις ανάγκες του μέλλοντος είναι η συναισθηματική νοημοσύνη και η νοητική μας ευελιξία. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής μας θα χρειαστεί να επινοούμε συνεχώς τον εαυτό μας. Βραχυπρόθεσμα, θεωρώ ότι σε κάποια άλλα πεδία τα ρομπότ δεν θα αντικαταστήσουν τους ανθρώπους, ούτε ο αλγόριθμος την ανθρώπινη ψυχή.
Για παράδειγμα, δεν ξέρω κατά πόσο ένα ζευγάρι που θέλει να ενωθεί με τα δεσμά του γάμου και να ανταλλάξει όρκους αγάπης θα προτιμούσε να κάνει τη γαμήλια τελετή μέσω ενός ρομπότ – ούτε στους ιερείς, νομίζω, θα άρεσε (γέλια).
— Μπορεί η αθανασία να είναι το επόμενο στοίχημα της επιστήμης;
Νομίζω ότι έχουμε να κάνουμε πολλή δουλειά πάνω σε αυτό το ακανθώδες θέμα. Είναι προφανές ότι ως άτομα ποτέ δεν θα αποδεχτούμε την έννοια του θανάτου. Όμως δεν νομίζω ότι έχουμε να κάνουμε με ένα τεχνικό πρόβλημα που χρειάζεται λύση.
Ακόμη κι αν αντιμετωπίσουμε πλήρως ασθένειες όπως ο καρκίνος ή η άνοια, η παράταση της γήρανσης μπορεί να αποδειχτεί ένα επικίνδυνο πρότζεκτ, διότι θα δημιουργήσει νέου είδους κοινωνικές ανισότητες. Το όνειρο της μακροζωίας δεν θα βοηθήσει όλη την ανθρωπότητα, μόνο μια βαθύπλουτη ελίτ. Οι ακριβές θεραπείες θα αποκλείσουν τις μεγάλες μάζες και θα δώσουν πρόσβαση μόνο στους πολύ πλούσιους.
Επομένως, θα έχουμε έναν κόσμο όπου οι φτωχοί θα πεθαίνουν και οι πλούσιοι θα ζουν κι αυτό θα επιφέρει ένα γιγαντιαίο και δικαιολογημένο θυμό. Η ολιγομελής ελίτ θα καρπώνεται όλα τα οφέλη και ο υπόλοιπος πληθυσμός θα βρίσκεται σε χειρότερη θέση.
— Πώς μπορούμε να ανακαλύψουμε την πληρότητα και την ευδαιμονία σε μια εποχή που κυριαρχεί η διάσπαση προσοχής;
Είναι αλήθεια ότι ζούμε στην πιο αποπροσανατολιστική εποχή της ιστορίας, αφού αφηγήσεις γκρεμίζονται, κατακλυζόμαστε από έναν τεράστιο όγκο πληροφοριών και συντελούνται πρωτοφανείς μετασχηματισμοί.
Είναι γεγονός ότι κατά τη διάρκεια της ζωής μας ερχόμαστε αντιμέτωποι με αμέτρητες, θετικές ή αρνητικές, προκλήσεις. Το κλειδί, ωστόσο, για να ανακαλύψεις την ευτυχία είναι να μπορέσεις να καταλάβεις τον εαυτό σου, ποιος πραγματικά είσαι. Να μπορέσεις να αντιληφθείς ποια είναι η θέση σου στον κόσμο. Είτε ζούσες στον Μεσαίωνα, είτε στην αρχαία Ελλάδα, είτε στο σήμερα, αυτό είναι το πρώτιστο μάθημα για να μπορέσεις να βρεις τον δρόμο προς την ευδαιμονία. Όσο περισσότερο γνωρίζουμε τον εαυτό μας, τόσο καλύτερα θα μπορούμε να προστατευόμαστε από πιθανές μελλοντικές απειλές.
— Τι είναι αυτό που έχετε μάθει από την ενασχόλησή σας με την Ιστορία;
Πάρα πολλά πράγματα. Η Ιστορία αποτελεί μια περιδιάβαση στον κόσμο των ανθρώπων. Αρχικά, αυτό που έχω μάθει είναι ότι τα πάντα αλλάζουν. Επίσης, οι άνθρωποι δεν είναι ποτέ ευχαριστημένοι.
Σήμερα, αν κάνουμε μια σύγκριση με το παρελθόν, θα δούμε ότι έχουμε κάνει φοβερές ανακαλύψεις, όπως τα εμβόλια ή τα αντιβιοτικά, τα οποία μας προστατεύουν, αλλά και πάλι δεν νιώθουμε ότι ζούμε στον παράδεισο. Τέλος, αυτό που με έχει μάθει η μελέτη της Ιστορίας είναι ότι όλες οι ταυτότητες, εθνικές, πολιτισμικές, φυλετικές, θρησκευτικές, είναι αποτέλεσμα μυθοπλασίας, ανθρώπινες επινοήσεις.
— Τι είναι αυτό που θυμάστε πιο έντονα από την παιδική σας ηλικία;
Πάρα πολλά. Από μικρή ηλικία θυμάμαι ότι πάντα με γοήτευε η αναζήτηση του κόσμου. Ήμουν ιδιαίτερα ανήσυχο άτομο, με κατέκλυζαν προβληματισμοί και σκέψεις. Είχα μια έμφυτη περιέργεια να ανακαλύψω όλες τις πτυχές της πραγματικότητας. Εξέφραζα συνεχώς απορίες, ρωτούσα τους δασκάλους ή τους μεγαλύτερους προκειμένου να αντιληφθώ τους κανόνες του παιχνιδιού, αλλά δεν έβρισκα τις απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα της ζωής. Στις απορίες μου απαντούσαν με μύθους, θρησκευτικούς, ρομαντικούς, ή εθνικιστικούς.
Έκτοτε, έμαθα ότι κάθε μορφής ηγέτες, πολιτικοί, εκπαιδευτικοί, επιχειρηματίες, μπορεί να γνωρίζουν τον δικό τους τομέα δράσης, να έχουν καλές προθέσεις, αλλά σίγουρα δεν μπορούν να καταλάβουν τον πραγματικό κόσμο. Σ’ έναν κόσμο που μετασχηματίζεται ραγδαία δεν έχει νόημα να ακούς τους μεγαλύτερους.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να μπορείς να παρατηρείς τον κόσμο και την πραγματικότητα πέρα από φαντασιώσεις και ατελείς ιστορίες. Να αποκτάς μια συνεκτική αντίληψη του κόσμου. Και, τέλος, να έχεις πνευματική ευελιξία και αποθέματα συναισθηματικής ισορροπίας.
