Ήταν, τελικά, ο Όμηρος σεξιστής;

Ήταν, τελικά, ο Όμηρος σεξιστής; Facebook Twitter
O αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, Αντώνης Κοτσώνας.
0

— Πώς σχολιάζετε το κίνημα «Distrupt Texts» που έχει εξαπλωθεί στις ΗΠΑ και έχει βάλει στο στόχαστρο τη διδασκαλία σπουδαίων κλασικών έργων; Τι συνέπειες μπορεί να έχει αυτό το κίνημα λογοκρισίας;
Το κίνημα αυτό εντάσσεται στο πλαίσιο της λογοτεχνικής θεωρίας και κριτικής και εκφράζει παιδαγωγικούς προβληματισμούς σχετικά με τη διδασκαλία μιας σειράς κλασικών κειμένων, αρχαίων αλλά και σύγχρονων, στο αμερικανικό σχολείο. Οι προβληματισμοί αυτοί αναδεικνύουν συχνά ζητήματα φύλου και φυλής που αποτελούν αντικείμενο μεγάλου προβληματισμού και πόλωσης στην αμερικανική κοινωνία.

Η είδηση ότι το Disrupt Texts έχει στοχοποιήσει τα αρχαία κείμενα και τον Όμηρο ειδικότερα, μάλιστα παίρνοντας χαρακτήρα λογοκρισίας, τάραξε τη ραστώνη των γιορτών, εξαιτίας του σύντομου άρθρου «Even Homer gets mobbed» (σε ελεύθερη μετάφραση, «Ακόμα και ο Όμηρος βάλλεται από τον όχλο»), το οποίο δημοσιεύτηκε στη «Wall Street Journal».

Από την έντονη συζήτηση που ακολούθησε πέρασε μάλλον απαρατήρητη η ομοιότητα του τίτλου αυτού με εκείνον ενός πολυσυζητημένου βιβλίου του 1998, του Who killed Homer? (μεταφράστηκε στα ελληνικά με τίτλο Ποιος σκότωσε τον Όμηρο;). Το βιβλίο και το άρθρο εκφράζουν παρόμοιες ανησυχίες, όμως το πρώτο επικεντρώνεται στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Αμερική, ενώ το δεύτερο στη δευτεροβάθμια. Είναι προφανές ότι με σημείο αναφοράς τα «πάθη του Ομήρου» αναπτύσσεται μια αντίδραση σε σύγχρονους προβληματισμούς ως προς τον ρόλο κορυφαίων λογοτεχνικών έργων στην αμερικανική εκπαίδευση όλων των βαθμίδων.

Η διαχρονική σημασία των ομηρικών επών και της διδασκαλίας τους δεν έγκειται στη μετάδοση των αξιών που ίσχυαν στην ομηρική κοινωνία –η οποία αποτελεί ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα με ιστορικές αναφορές– αλλά στους τρόπους με τους οποίους πραγματεύονται πανανθρώπινες και διαχρονικές εμπειρίες και συναισθήματα, προσφέροντας κορυφαία αισθητική απόλαυση και πλούσια ερεθίσματα για προβληματισμό.


Φοβάμαι ότι η αντίδραση αυτή βασίζεται σε παρανοήσεις και υπερβολές, όπως αποκάλυψε η συζήτηση που ακολούθησε τη δημοσίευση του άρθρου. Το κίνημα «Disrupt Texts» δήλωσε κατηγορηματικά ότι αποστρέφεται τη λογοκρισία βιβλίων. Στέκεται, όμως, κριτικά απέναντι στον δυτικό λογοτεχνικό κανόνα και στον κατάλογο των καθιερωμένων κειμένων που διδάσκονται στο αμερικανικό σχολείο, καθώς βρίσκει ότι στα έργα αυτά υπο-εκπροσωπούνται συγγραφείς διαφόρων φυλών και φύλων και ενίοτε προβάλλονται προβληματικές ιδεολογίες.

Ανάλογες ανησυχίες είναι πολύ διαδεδομένες σε πανεπιστήμια εντός και εκτός Αμερικής (εξού και το Who killed Homer? του 1998), όμως η μεταφορά του προβληματισμού στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, μέσω ενός κινήματος του οποίου ηγούνται έγχρωμες γυναίκες σε μια περίοδο ακραίας πόλωσης στην αμερικανική κοινωνία, είναι μάλλον αναμενόμενο να διεγείρει συντηρητικά αντανακλαστικά.

Προσωπικά, βρίσκω ότι ο ρόλος των αρχαίων κειμένων στην αμερικανική εκπαίδευση δεν υπονομεύεται από την απόφαση των δασκάλων μιας συγκεκριμένης τάξης ενός μόνο σχολείου της Μασαχουσέτης να μη διατηρήσουν την ενότητα διδασκαλίας της Οδύσσειας σε μια χρονιά ριζικής αναπροσαρμογής του προγράμματος σπουδών λόγω της πανδημίας.

Πολύ περισσότερο με προβληματίζει η χρήση της κλασικής αρχαιότητας και του Ομήρου ειδικότερα ως κορυφαίου αναχώματος σε ένα κίνημα που εκφράζει σύγχρονους προβληματισμούς, καθώς αυτή η τακτική δίνει πρόσφορο έδαφος σε μια επιπόλαιη σύνδεση της μελέτης της αρχαιότητας με συντηρητικές έως ακραίες ιδεολογίες. Η σύνδεση αυτή, δυστυχώς, κερδίζει έδαφος στην Αμερική (και όχι μόνο), παρά τις έντονες αντιδράσεις των ειδικών και μέρους του κοινού⋅ είναι αυτή η εξέλιξη και οι πιθανές συνέπειές της που με ανησυχούν βαθιά.

— Διδάσκει, τελικά, ο Όμηρος τη βία, τον σεξισμό και τον μισογυνισμό;
Μολονότι τα ομηρικά έπη δεν συντέθηκαν για εκπαιδευτικούς σκοπούς, χρησιμοποιήθηκαν στη διδασκαλία ήδη από την αρχαϊκή περίοδο και καθιέρωσαν πρότυπα με διαχρονική και διαπολιτισμική απήχηση. Η αυθεντία του Ομήρου δέχτηκε επιθέσεις κατά την αρχαιότητα, μεταξύ άλλων και από τον Ζωίλο από την Αμφίπολη, ο οποίος έμεινε γνωστός με το χαρακτηριστικό προσωνύμιο Ομηρομάστιξ (μαστιγωτής του Ομήρου), αλλά τα έπη δεν έπαψαν να θεωρούνται ανυπέρβλητο έργο του ανθρώπινου πολιτισμού.

Η διαχρονική σημασία των ομηρικών επών και της διδασκαλίας τους δεν έγκειται στη μετάδοση των αξιών που ίσχυαν στην ομηρική κοινωνία –η οποία αποτελεί ένα λογοτεχνικό κατασκεύασμα με ιστορικές αναφορές– αλλά στους τρόπους με τους οποίους πραγματεύονται πανανθρώπινες και διαχρονικές εμπειρίες και συναισθήματα, προσφέροντας κορυφαία αισθητική απόλαυση και πλούσια ερεθίσματα για προβληματισμό.

Είναι αλήθεια ότι στις αφηγήσεις των επών περιλαμβάνονται πολλές σκηνές βίας, αλλά ταυτόχρονα προβάλλεται η φρίκη του πολέμου – θυμηθείτε τη συγκλονιστική συνάντηση Πριάμου και Αχιλλέα στην τελευταία ραψωδία της Ιλιάδας. Είναι επίσης αλήθεια ότι στα έπη οι γυναίκες αντιμετωπίζονται ως λάφυρα πολέμου και ως αντικείμενα με ανταλλακτική αξία. Ταυτόχρονα, όμως, ο ποιητής αποδίδει τα δύο έπη, στον πρώτο μάλιστα στίχο τους, σε μια θηλυκή αυθεντία, θεά (Ιλιάδα) ή μούσα (Οδύσσεια).

Η σύγχρονη έρευνα στα ομηρικά έπη και οι σχετικές παιδαγωγικές κατευθύνσεις δεν εξιδανικεύουν τη βία των ομηρικών συγκρούσεων αλλά επικεντρώνονται στον προβληματισμό για το τραύμα του πολέμου⋅ δεν προβάλλουν την ανδροκρατούμενη ομηρική κοινωνία ως πρότυπο για το σήμερα αλλά εμπνέουν αναγνώσεις των επών που αναδεικνύουν γυναικείες φωνές και οπτικές.

Σε αυτές τις κατευθύνσεις βασίζεται άλλωστε μια σειρά νέων, πρωτότυπων και δημοφιλών λογοτεχνικών έργων που εμπνέονται από τα ομηρικά έπη και βρίσκονται σε έντονη διακειμενική σχέση με αυτά, ενώ απηχούν σύγχρονες βιωματικές ανησυχίες με όρους της εποχής μας.

— Την ίδια στιγμή και στην Ευρώπη, και μάλιστα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, υπάρχουν σκέψεις για κατάργηση της διδασκαλίας της Ιλιάδας από το πρόγραμμα κλασικών σπουδών. Ποια είναι η άποψη σας;
Μου έκανε εντύπωση η είδηση που κυκλοφόρησε πέρσι τέτοια εποχή ότι το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης σχεδιάζει να αναμορφώσει το πρόγραμμα σπουδών στον τομέα των κλασικών σπουδών και εξετάζει, μεταξύ άλλων επιλογών, το ενδεχόμενο της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων (όχι όμως και από τον κύκλο των μαθημάτων επιλογής).

Βέβαια, δεν υπάρχει ενιαία αντίληψη για τα υποχρεωτικά μαθήματα κλασικών σπουδών στα διάφορα πανεπιστήμια του κόσμου, ενώ η διαβούλευση για το σχέδιο αναμόρφωσης στην Οξφόρδη δεν έχει ολοκληρωθεί. Επίσης, είναι σαφές ότι το σχέδιο αυτό δεν εκπορεύεται από αξιολογικές κρίσεις ως προς τη σημασία των συγκεκριμένων κειμένων αλλά από παιδαγωγικές ανησυχίες που σχετίζονται με τις έντονες διαφορές στο γνωστικό επίπεδο νεο-εισερχόμενων φοιτητών αλλά και με τον ρόλο που θα πρέπει να έχει το πρόγραμμα σπουδών στην άμβλυνση των διαφορών αυτών (οι οποίες, μάλιστα, έχουν και ταξικά χαρακτηριστικά).

Οι ανησυχίες αυτές είναι προφανώς σεβαστές και εν τέλει αφορούν μια συγκεκριμένη ακαδημαϊκή κοινότητα με σπουδαία παράδοση και κορυφαίους κλασικιστές που αντιλαμβάνονται πολύ καλά την πολυπλοκότητα του θέματος. Όμως προβληματίζομαι επειδή, αν γίνει αποδεκτή, η πρόταση της αφαίρεσης του Ομήρου και του Βιργιλίου από τον κύκλο υποχρεωτικών μαθημάτων της Οξφόρδης θα εκληφθεί από ορισμένους –απομονωμένη από το πλαίσιό της– ως δείγμα υποβάθμισης της σημασίας των κλασικών σπουδών.

— Τα ομηρικά έπη αποτελούν τα ιδρυτικά κείμενα του δυτικού πολιτισμού. Τι σηματοδοτεί η διδασκαλία τους στα σχολεία; Αλλά και ως κοινωνίες τι μας μαθαίνει σήμερα ο κόσμος του Ομήρου;
Τα ομηρικά έπη αποτελούν αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας και έχουν αποτελέσει πηγή έμπνευσης για αναρίθμητα έργα αρχαίας και σύγχρονης λογοτεχνίας και τέχνης (εντός και εκτός του δυτικού κόσμου), καθώς και αντικείμενο εξαντλητικής έρευνας από ακαδημαϊκούς πολύ διαφορετικών επιστημών. Η ανάγνωση, η ακρόαση (η οποία, προσωπικά, με συναρπάζει) και η διδασκαλία των επών μάς προσφέρουν έναν απύθμενο λογοτεχνικό και εννοιολογικό πλούτο σχετικά με την ανθρώπινη ύπαρξη, την έννοια του ήρωα, την περιπέτεια της ζωής και της εσωτερικής αναζήτησης, τον ζόφο του πολέμου και την τραγωδία του θανάτου.

Επιπλέον, η κατανόηση των επών του Ομήρου αποτελεί βάση για την προσέγγιση μιας σειράς άλλων, συχνά πολύ διαφορετικών έργων λογοτεχνίας και τέχνης, οι δημιουργοί των οποίων άντλησαν έμπνευση από τα έπη για να διατυπώσουν προβληματισμούς σε μια ευρύτατη θεματολογία, διαμορφώνοντας μια εξαιρετικά πλούσια παράδοση που αναδεικνύει την οικουμενική διάσταση του έργου του Ομήρου.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.

 

Αρχαιολογία & Ιστορία
0

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

ΔΟΥΝΕΙΚΑ

Ρεπορτάζ / Σκάνδαλο παιδεραστίας στα Δουνέικα: Το αποκρουστικό πρόσωπο της «αγίας» ελληνικής κοινωνίας

Η υπόθεση παιδεραστίας στα Δουνέικα, ένα χωριό 900 κατοίκων κοντά στην Αμαλιάδα, τη δεκαετία του ’80, φέρνει στο φως όχι μόνο τα φρικιαστικά εγκλήματα «ευυπόληπτων πολιτών», αλλά και τη συνωμοσία της σιωπής και την υποκρισία που επικρατεί σε κλειστές κοινωνίες.
ΝΙΚΟΣ ΤΣΕΦΛΙΟΣ
Διάλογος Μηλίων-Αθηναίων: Μαθήματα εξωτερικής πολιτικής από το 416 π.Χ

Ιστορία μιας πόλης / Διάλογος Μηλίων-Αθηναίων: Μαθήματα εξωτερικής πολιτικής από το 416 π.Χ

Γιατί ο Διάλογος Μηλίων και Αθηναίων είναι τόσος σημαντικός για το έργο του Θουκυδίδη; Ποια ήταν η αθηναϊκή αντίληψη για τη δύναμη και τη δικαιοσύνη; Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τον Σπύρο Ράγκο, καθηγητή αρχαίας ελληνικής φιλολογίας και φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών, για όσα αποκαλυπτικά μάς λέει ακόμα και σήμερα ο διάλογος.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Η μοναχική διαδρομή του πρώτου Ευρωπαίου φιλέλληνα

Αρχαιολογία & Ιστορία / Ο πρώτος Ευρωπαίος φιλέλληνας και η άγνωστη ιστορία του

Ο Γερμανός ιστορικός Μαρτίνος Κρούσιος πέρασε το μεγαλύτερο μέρος του 16ου αιώνα μελετώντας την Ελλάδα της οθωμανικής κατοχής –τη γλώσσα, τα έθιμα, τα ρούχα, τα τραγούδια– χωρίς να φύγει ποτέ από την πατρίδα του.
THE LIFO TEAM
Η Αθήνα της Πηνελόπης Δέλτα

Ιστορία μιας πόλης / Η Αθήνα της Πηνελόπης Δέλτα

Ποια είναι η σημασία του μυθιστορήματος «Οι Ρωμιοπούλες»; Με ποιο τρόπο αποτυπώθηκε η Αθήνα στη ζωή και το έργο της Πηνελόπης Δέλτα; Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τον ιστορικό Τάσο Σακελλαρόπουλο, υπεύθυνο των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη, για τη σχέση της συγγραφέως με την πόλη που τη σημάδεψε.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Μια επίσκεψη στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης το 1932 / «Γέλια καμπάνιζαν σαν καγχασμοί του Σατανά!» / Φρίκη και ανθρώπινα ράκη στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης το 1932

Αρχαιολογία & Ιστορία / «Γέλια καμπάνιζαν σαν καγχασμοί του Σατανά!»: Στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης το 1932

Τα dirty '30s & late '20s «ακολουθούν» τον δημοσιογράφο Χρήστο Εμ. Αγγελομάτη στο Ψυχιατρείο Θεσσαλονίκης το 1932 και διασώζουν εικόνες αποτροπιασμού που δύσκολα περιγράφονται. Παρά «τις άναρθρες κραυγές» και «τα στριγκά ξεφωνητά» που άκουσε στην είσοδο, ο ρεπόρτερ πέρασε την πύλη. Τι αντίκρισε;
DIRTY '30S & LATE '20S
Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Βιβλίο / Έλλη Σκοπετέα: Tο ανατρεπτικό έργο μιας ιστορικού που έφυγε νωρίς

Δεν υπάρχει μελέτη για τον ελληνικό εθνικισμό που να μην έχει αναφορές στο έργο της. Η επανακυκλοφορία του βιβλίου της «Το “Πρότυπο Βασίλειο” και η Μεγάλη Ιδέα» από τις εκδόσεις Νήσος συνιστά αναμφίβολα εκδοτικό γεγονός.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ποιον θεωρούσαν «άσχημο» στην αρχαία Αθήνα;

Ιστορία μιας πόλης / Υπήρχαν και «άσχημα» αγαλματίδια στην αρχαία Αθήνα

Μικρά αγαλματίδια ή γλυπτά λατρευτικού ή θρησκευτικού συνήθως χαρακτήρα, που απεικονίζουν ανθρώπινες ή ζωικές μορφές: τα ειδώλια. Είναι όλα oμοιόμορφα ή υπάρχουν και ενδιαφέρουσες, συχνά αναπάντεχες, διαφοροποιήσεις; H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την Αναστασία Μεϊντάνη.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Η ιστορία του κούρου Αριστοδίκου που στάθηκε ορόσημο της ελληνικής τέχνης

Αρχαιολογία / Κούρος Αριστόδικος: Ένα άγαλμα ορόσημο στην αρχαία ελληνική Τέχνη

Το άγαλμα, λίγο μεγαλύτερο του φυσικού μεγέθους, έχει ύψος 1,95 μ., είναι σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο, χρονολογείται από τους μελετητές γύρω στα 510-500 π.Χ., αποτελεί το τελευταίο δείγμα της μεγάλης σειράς των αττικών κούρων και αποκαλύπτει ποιες ήταν οι ταφικές συνήθειες στην Αθήνα εκείνης της εποχής.
THE LIFO TEAM
Ποιοι ήταν οι μαυραγορίτες της Κατοχής και πώς λειτουργούσαν;

Ιστορία μιας πόλης / Ποιοι ήταν οι μαυραγορίτες της Κατοχής;

Πώς ήταν η καθημερινότητα στην Αθήνα της γερμανικής Κατοχής; Ποιες στρατηγικές ανέπτυξαν οι Αθηναίοι για να επιβιώσουν; Πώς και πού έβρισκαν τρόφιμα; Πώς επηρέασε η παρουσία των κατακτητών τις μετακινήσεις των κατοίκων της πόλης; H Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με τον Μενέλαο Χαραλαμπίδη για την καθημερινή ζωή στην κατοχική Αθήνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Τι έτρεχε με τους λαγούς στην αρχαία Αθήνα;

Ιστορία μιας πόλης / Τι έτρεχε με τους λαγούς στην αρχαία Αθήνα;

Στην αρχαία Αθήνα, ο λαγός δεν ήταν μόνο θήραμα, αλλά και σύμβολο ερωτικής επιθυμίας και γονιμότητας, ενώ χρησιμοποιούνταν επίσης ως προσφορά στους θεούς. Ο Ξενοφών έγραψε για το κυνήγι του, ενώ εμφανίζεται συχνά στην τέχνη - στα αγγεία, στις παραστάσεις συμποσίων, ακόμη και σε ταφικά μνημεία. Η Αγιάτη Μπενάρδου συνομιλεί με την Κάτια Μαργαρίτη ρίχνοντας φως στο παρελθόν ενός ζώου που είχε πολύ μεγαλύτερη σημασία απ’ ό,τι ίσως φανταζόμαστε.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Μιμάρ Σινάν: Ο αρχιτέκτονας που έχτισε τα πιο σημαντικά κτίρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Γεννήθηκε σαν σήμερα  / Μιμάρ Σινάν: Ο αρχιτέκτονας που έχτισε τα πιο σημαντικά κτίρια της οθωμανικής αυτοκρατορίας

Στις 15 Απριλίου 1489 γεννήθηκε ο αρχιτέκτονας που έφτιαξε από τριακόσια τριάντα έργα. Ανάμεσα σε αυτά, το Τέμενος του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1550 -1557) και το Κουρσούμ Τζαμί ή Τζαμί του Οσμάν Σαχ στα Τρίκαλα, το μοναδικό του έργο που σώζεται στην Ελλάδα.
ΚΟΡΙΝΑ ΦΑΡΜΑΚΟΡΗ
«Η ερωμένη της»: Το πιο τολμηρό αθηναϊκό ρομάντζο του Μεσοπολέμου

Ιστορία μιας πόλης / «Η ερωμένη της»: Το πιο τολμηρό αθηναϊκό ρομάντζο του Μεσοπολέμου

Πόσο μπορεί να συμβάλει ένα βιβλίο στη σεξουαλική χειραφέτηση των Ελληνίδων; Η Αγιάτη Μπενάρδου μιλά με την Παναγιώτα Βογιατζή για την Ντόρα Ρωζέττη και τη γυναικεία ομοφυλοφιλία στην Αθήνα των αρχών του 20ού αώνα.
ΑΓΙΑΤΗ ΜΠΕΝΑΡΔΟΥ
Close up: Η ψηφιακά αποκατεστημένη τοιχογραφία στον τάφο του Φιλίππου στις Αιγές

Αρχαιολογία & Ιστορία / Close up: Η ψηφιακά αποκατεστημένη τοιχογραφία στον τάφο του Φιλίππου στις Αιγές

Το σημαντικότερο σωζόμενο έργο της κλασικής ξαναζωντανεύει 23 αιώνες μετά με τη βοήθεια της αρχαιομετρίας, της τεχνητή νοημοσύνη και της καλλιτεχνικής δημιουργίας σε μια καινοτόμο μελέτη αποκατάστασή του που ανοίγει νέους ορίζοντες στην αναβίωση της αρχαίας τέχνης.
THE LIFO TEAM
Πώς η τεχνολογία αποκαθιστά το σημαντικότερο έργο της κλασικής ζωγραφικής 23 αιώνες μετά;

Αρχαιολογία & Ιστορία / Πώς η τεχνολογία αποκαθιστά το σημαντικότερο έργο της κλασικής ζωγραφικής 23 αιώνες μετά;

Η αρχαιομετρία, η τεχνητή νοημοσύνη και η καλλιτεχνική δημιουργία συνεργάστηκαν σε μια καινοτόμο μελέτη αποκατάστασης της τοιχογραφίας με το κυνήγι από τον τάφο του Φιλίππου στις Αιγές, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην αναβίωση της αρχαίας τέχνης.
M. HULOT