Ζαν Ζακ Ρουσσώ: Ένας αξεπέραστος ροκ σταρ της φιλοσοφίας

ΥΠΕΓΡΑΦΕ ΩΣ «ΠΟΛΙΤΗΣ ΤΗΣ ΓΕΝΕΥΗΣ», μια πολύ τολμηρή ιδιότητα σε εποχές που κανείς δεν τολμούσε να αυτοπροσδιοριστεί με αυτόν τον τρόπο, πόσο μάλλον να το εννοεί. Για τον συγγραφέα, όμως, της πιο ριζοσπαστικής πολιτικής θεωρίας του 18ου αιώνα, τον οραματιστή ενός νέου, ελεύθερου κόσμου, πέρα από θρησκευτικούς και κρατικούς περιορισμούς, αυτό είχε τεράστια σημασία.

Ακολουθώντας τα πρότυπα των προοδευτικών πόλεων (αρχαία Αθήνα, Γενεύη, Βενετία, Ρώμη) ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ μιλούσε για έναν νέο τύπο πολιτείας που δεν θα στηρίζεται πλέον ούτε στην αυθεντία ούτε στη μοναδικότητα ενός μονάρχη. Όπως έγραφε σε έναν από τους σημαντικότερους, περίφημους Λόγους του αναφορικά με την ανισότητα, όταν κανείς δεν μπορούσε καν να το διανοηθεί, «η οργάνωση της κοινωνίας είναι ιερό δικαίωμα και βάση όλων των άλλων», όπως επίσης είναι ένα δικαίωμα που μας παρέχεται από τη φύση και θεμελιώνεται στις συμβάσεις όχι για να μας προστατεύσει από την πρωτόγονη κατάσταση αλλά γιατί πρέπει να εξυπηρετηθεί το κοινό καλό.

Ο Ρουσό είναι από τους λίγους, στον εξαιρετικά πρώιμο 18ο αιώνα, που πίστεψαν ότι ο άνθρωπος είναι το μέσο και το εφαλτήριο της εξέλιξης και όχι η κοινωνία, καθώς αυτή είναι που δημιουργεί τις ανισότητες και την ανελευθερία. 

Για τον Ρουσό μόνο στη φυσική κατάσταση επικρατεί η αληθινή ελευθερία και ηρεμία. Η σκλαβιά είναι που κάνει άγριο τον άνθρωπο και τον μετατρέπει σε θηρίο, κάτι που φαίνεται ότι υποστήριζε ο ίδιος για τον εαυτό του.

Σε αντίθεση, επομένως, με τον Χομπς, που θεωρούσε ότι στην ανθρώπινη φύση εμφιλοχωρεί η αγριότητα, και τον Λοκ, που επέμενε ότι η ελευθερία του ενός είναι περιοριστική για τον άλλο (αρνητική ελευθερία), για τον Ρουσό μόνο στη φυσική κατάσταση επικρατεί η αληθινή ελευθερία και ηρεμία. Η σκλαβιά είναι που κάνει άγριο τον άνθρωπο και τον μετατρέπει σε θηρίο, κάτι που φαίνεται ότι υποστήριζε ο ίδιος για τον εαυτό του.

«Αν είχα μείνει ελεύθερος, αφανής, απομονωμένος, όπως ήμουν φτιαγμένος να είμαι, το μόνο που θα έκανα θα ήταν να προσφέρω: διότι δεν έχω μέσα στην καρδιά τον σπόρο κανενός βλαπτικού πάθους. Εάν ήμουν αόρατος και παντοδύναμος σαν τον Θεό, θα ήμουν αγαθοποιός και καλός όπως Εκείνος», τολμάει να γράψει στους «Ρεμβασμούς του μοναχικού περιπατητή», κοιτώντας, για μια ακόμα φορά, τον Θεό στα μάτια.

Αλλά, πλέον, στο τελευταίο αυτό έργο του δεν τον ένοιαζε: τον είχαν πει ήδη βλάσφημο, τον είχαν κατακρίνει, αποκηρύξει και λιθοβολήσει, μεταφορικά και κυριολεκτικά, για τις καινοτόμες ιδέες του. Σε αυτές τις σελίδες αποκαλύπτεται ως πνευματική παρακαταθήκη ο κρίσιμος ρόλος που επιτελεί ως στοχαστής, συγγραφέας και κυρίως ως ουσιαστικός, και γι’ αυτό αντιφατικός, άνθρωπος.

Για να γίνει κατανοητό, όμως, ένα έργο με λεπτές εννοιολογικές αποχρώσεις είναι εξαιρετικά σημαντική η μεταφορά των νοημάτων από τη μία γλώσσα στην άλλη. Σε αντίθεση με την προηγούμενη μετάφραση του τελευταίου έργου του Ρουσσώ στα ελληνικά με τον τίτλο «Ονειροπολήσεις του μοναχικού οδοιπόρου» η απόδοση «ρεμβασμοί» από τον Θάνο Σαμαρτζή δίνει έμφαση στη στοχαστική απόχρωση που κρύβει το «rêverie», υποδηλώνοντας αυτόν που περιπλανιέται χαμένος στις σκέψεις του.

Το περιπατητικό στοιχείο δεν αναφέρεται μόνο στην κατεξοχήν συνήθεια των αρχαίων φιλοσόφων (Ακαδημία, Στοά και Κήπος) αλλά στην άμεση σύνδεση με την ανάγκη του Ρουσσώ να στοχάζεται περιπλανώμενος. Πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό που επηρέασε τη μετέπειτα έννοια της flânerie του Μποντλέρ, ο οποίος είχε επηρεαστεί άμεσα από τη σκέψη του Ελβετού φιλοσόφου, όπως και άλλα τόσα μετέπειτα στοχαστικά και ελεύθερα πνεύματα· η γραμμή φτάνει μέχρι τους μπιτ ποιητές και συγγραφείς στη σύγχρονη Αμερική.

Έτσι ο Ρουσσώ δεν ήταν μόνο ο απόλυτος αστέρας της εποχής του –το «Νέα Ελοΐζα» εκδόθηκε εβδομήντα φορές μεταξύ 1761 και 1789, ο «Αιμίλιος» είκοσί έξι και το «Κοινωνικό συμβόλαιο» τριάντα δυο– αλλά και ένας από τους πιο επιδραστικούς στοχαστές των ημερών μας. Ο Θάνος Σαμαρτζής, στο εισαγωγικό σημείωμα του βιβλίου, περιγράφοντας με τον πλέον γλαφυρό τρόπο τη μετατροπή του Ρουσσώ σε απόλυτο αστέρα στο πέρασμα των χρόνων, αναφέρεται πολύ εύστοχα στο εξαιρετικό απόσπασμα από το έργο του σπουδαίου Γερμανού συγγραφέα Βίνφριντ Γκέοργκ Ζέμπαλντ, μια εκπληκτική σκηνή της μεταφοράς των οστών του Ρουσσώ στο περίφημο Πάνθεον του Παρισιού, απέναντι ακριβώς από τον Βολτέρο.

Η μεταφορά έγινε αρκετά χρόνια μετά τον θάνατό του από ανεπιβεβαίωτα μέχρι στιγμής αίτια, τον Ιούλιο του 1778, ημερομηνία όχι τυχαία, αφού ο ίδιος αποτέλεσε τον κατεξοχήν θεωρητικό και εμπνευστή της Γαλλικής Επανάστασης. Ο Ζέμπαλντ περιγράφει με ακρίβεια τον κόσμο να επευφημεί εκείνη την ημέρα του Οκτώβρη του 1794 υπό τους ήχους της όπερας που συνέθεσε ο Ρουσσώ με τον τίτλο «Ο μάγος του χωριού», φωνάζοντας «Ζήτω η αβασίλευτη! Ζήτω η μνήμη του Ζαν Ζακ Ρουσσώ», καθώς συνόδευε το «δρύινο φέρετρο με τριπλή μολύβδινη επένδυση κι επιπρόσθετο εξωτερικό μολύβδινο περίβλημα», το οποίο, μάλιστα, βρισκόταν μέσα σ’ ένα ξύλινο πλαίσιο με τα σύμβολα της επανάστασης ζωγραφισμένα πάνω του και είχε τοποθετηθεί «πάνω σε μια βάση με ιτιές τριγύρω της σε ημικυκλική διάταξη», για να καταλήξει στις Τουιλερί, όπου το υποδέχτηκε ένα τεράστιο πλήθος με αναμμένους πυρσούς.

Υποδοχή διόλου τυχαία, καθώς για τους επαναστατημένους Γάλλους ο Ρουσσώ και τα έργα του, όπως η «Ομολογία πίστεως του εφημέριου της Σαβοΐας» και ο «Αιμίλιος», έγιναν σημείο αναφοράς, προκαλώντας, ωστόσο, τη μήνιν των θρησκευόντων πολύ πριν ο συγγραφέας του καταστεί το είδωλο των ποιητών και των ρομαντικών. Και αυτοί δεν ήταν λίγοι: o Χέλντερλιν είχε φαντασιωθεί τον Ρουσσώ πάνω στη βάρκα, στη Νήσο το Αγίου Πέτρου (Σεν-Πιερ ντε Μπιεν), και ο Χάιντεγκερ, παίρνοντας, πολύ μετά, τη σκυτάλη, σίγουρα είχε αντλήσει πολλά στοιχεία από τον Ρουσσώ για τη θεωρία του περί «αυθεντικότητας» του ανθρώπου και της ύπαρξης.

Facebook Twitter

Αντίστοιχα, ο Καντ έχει αντιγράψει σχεδόν όχι μόνο συγκεκριμένες θέσεις αλλά και τον τρόπο σκέψης, τηρώντας και αυτός απαρέγκλιτα το περιπατητικό στοιχείο κατά τη διάρκεια των στοχασμών του· ο Τολστόι δεν αποχωριζόταν ποτέ το μενταγιόν που είχε μέσα κρυμμένη τη φωτογραφία του Ελβετού φιλοσόφου. Φτάνοντας στο σήμερα, τη μορφή του Ρουσσώ τη βρίσκουμε στα κείμενα των καταστασιακών και μπιτ ποιητών. Αλλά το σημαντικότερο στοιχείο είναι κάτι που υπογραμμίζει ο Σαμαρτζής στο εισαγωγικό του σημείωμα, οι καινοτομίες στη γραφή, καθώς ο Ρουσσώ «εγκαινιάζει ένα νέο γραμματολογικό είδος: την αυτοβιογραφία τη ρητά βασισμένη στον ελεύθερο συνειρμό».

Αυτό σημαίνει ότι ο ριζοσπαστικός στοχαστής αξιώνει ένα κείμενο που συνδυάζει την αντικειμενικότητα των φιλοσοφικών συμπερασμάτων με την υποκειμενικότητα των βιωμένων εμπειριών. Όπως στις «Εξομολογήσεις» (τις οποίες έχουμε την τύχη να έχουμε σε σπουδαία μετάφραση από την επίσης σπουδαία Αλεξάνδρα Παπαθανασοπούλου που έφυγε πρόωρα από τη ζωή και τις εκδόσεις Σμίλη), έτσι και στους «Ρεμβασμούς του μοναχικού περιπατητή» ο Ρουσσώ χρησιμοποιεί το δικό του απτό παράδειγμα για να δώσει συμβουλές ζωής, χρήσιμες στον καθένα από εμάς, ακόμα και σήμερα.

Προτού, όμως, καταστεί ο απόλυτος φιλόσοφος-αστέρας της εποχής του και αναγνωριστεί από τον Ντιντερό και τον Ντ’Αλαμπέρ, με τους οποίους στη συνέχεια διαφώνησε, προτού γίνει ο βαθυστόχαστος φιλόσοφος του «Κοινωνικού Συμβολαίου» και του «Αιμίλιου», ήταν απλώς το ορφανό από μητέρα παιδί ενός ωρολογοποιού, ο οποίος τον εγκατέλειψε σε ηλικία 10 ετών. Στην καλβινιστική Γενεύη των αρχών του 18ου αιώνα η εκπαίδευση ήταν πολύ αυστηρή, ειδικά για τα ορφανά τέκνα, με αποτέλεσμα ένα ελεύθερο πνεύμα όπως ο Ρουσσώ να το σκάσει σε εφηβική ηλικία για την κοσμοπολίτικη Σαβοΐα με έδρα το Τορίνο.

Εκεί θα γνωρίσει τη κυρία Ντε Ουαρόνς που, όπως θα ομολογούσε στις «Εξομολογήσεις» και στους «Ρεμβασμούς», του δίδαξε τον έρωτα, την ελευθερία και την ελεύθερη σκέψη, αφού αυτή έγινε μαζί μητέρα κι ερωμένη. Μαθαίνει, κατόπιν παροτρύνσεώς της μουσική και νέο σύστημα μουσικής σημειογραφίας, ενώ μέσω αυτής μυείται στον καθολικισμό. Έτσι, όταν, αντιπαρατίθεται στο θρησκευτικό καθεστώς και στην υποκρισία των ιερέων, ξέρει πολύ καλά όλες τις πτυχές των θρησκευτικών θέσεων, δοξασιών ακόμα και αιρέσεων.

Απομακρυνόμενος από τις περιοριστικές θέσεις της θρησκείας, γνωρίζει ότι θα βρεθεί κοντά στο φιλοσοφικό σαράκι της αμφιβολίας, αλλά αυτός είναι ο μοναδικός τρόπος για να είναι ειλικρινής και ελεύθερος – μια καλή και βασική προϋπόθεση για την εξέλιξη των πραγμάτων. Απόδειξη ότι δεν φοβάται να εκτεθεί μιλώντας για όλο το κυνηγητό που υπέστη στα διάφορα μέρη, ομολογώντας τις αμαρτίες και τα προσωπικά του ατοπήματα στις «Εξομολογήσεις» με ισχυρές δόσεις χιούμορ.

Της συγγραφής των «Ρεμβασμών» προηγούνται οι «Εξομολογήσεις» και οι «Διάλογοι» και, όπως πολύ εύστοχα σημειώνει ο Σαμαρτζής στην εισαγωγή του: «Αν στις “Εξομολογήσεις” στόχος του Ρουσσώ είναι να παρουσιάσει τον εαυτό του σ’ όλη του την αλήθεια, χωρίς εξωραϊσμούς, η στόχευση των Διαλόγων, βιβλίου που συνήθως προσπερνιέται με ευκολία ως γέννημα των εφιαλτών ενός παρανοϊκού, είναι ρητά απολογητική: πρόθεση είναι να δικαιωθεί ο Ρουσσώ και να διαψευσθούν οι διώκτες του». Όλοι σχεδόν μοιάζουν πραγματικά να είναι εναντίον του, οι Εγκυκλοπαιδιστές δεν υποδέχονται θετικά τις ριζοσπαστικές θέσεις του και το φανατισμένο πλήθος, κατόπιν παροτρύνσεως των παστόρων και των φανατικών, του επιτίθεται, αναγκάζοντάς τον να τρέπεται διαρκώς σε φυγή.

Facebook Twitter

Παρότι, όμως, ζει καταζητούμενος, το τελευταίο του βιβλίο είναι ουσιαστικά αφιερωμένο στην ευτυχία και στους τρόπους ανεύρεσής της. Είναι ο ίδιος που επιμένει ότι «μπορούν οι καρδιές να είναι χαρούμενες», ομολογώντας ότι αυτό που του δίνει τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση, όπως γράφει χαρακτηριστικά στους «Ρεμβασμούς», είναι να βλέπει ανθρώπους πλήρεις και ευτυχείς. Εκεί, ουσιαστικά, εξηγεί στον αναγνώστη πώς μπορεί να πετύχει την ευτυχία, αν υπάρχει, η οποία «συνίσταται στο καθαρό αίσθημα της ύπαρξης», πέρα από τα δεδομένα του χρόνου, που δεν υπάρχει ούτε πριν ούτε μετά (ιδού η επιρροή που ασκεί στο Καντ και τον Προυστ αναφορικά με τις θέσεις τους για τον χρόνο)· απόλυτη κορύφωση της ευτυχίας θεωρεί το να ζεις σύμφωνα με τη φύση.

Αυτήν ακριβώς τη συνθήκη ανακάλυψε κατά τη μετάβασή του στο νησάκι του Αγίου Πέτρου στη λίμνη της Μπιεν, όπου είχε καταφύγει μετά τον λιθοβολισμό του στο Μοτιέ από το εξαγριωμένο πλήθος. Εκεί έζησε ένα ευτυχισμένο διάστημα μαζί με τη συμβία του Τερέζ Λεβασέρ, προσπαθώντας να αφοσιωθεί στο αγαπημένο του παιχνίδι, όπως το αποκαλούσε, αυτό της εξερεύνησης και της βοτανικής.

Ήταν το μέρος όπου του γεννήθηκαν οι στοχασμοί για το τι σημαίνει ευτυχία και, όπως εξηγεί στον «Πέμπτο Περίπατο», που παρατίθεται στους «Ρεμβασμούς», μπορούσε να στοχαστεί με τις ώρες, χαζεύοντας το θέαμα της λίμνης και πιστεύοντας ότι η ευτυχία είναι μια κατάσταση σταθερή, πέρα από φευγαλέες στιγμές. Άλλωστε, όπως γράφει, «θα μπορούσα να περάσω δυο χρόνια, δυο αιώνες, μια αιωνιότητα ολόκληρη, χωρίς να βαρεθώ ούτε στιγμή».

Εντοπίζοντας τους «Ρεμβασμούς» αυτούς, ένα δοκίμιο που αναφέρεται στο σήμερα, οι εκδόσεις Δώμα το προσφέρουν στο κοινό σε εξαιρετική μετάφραση, χρησιμοποιώντας ουσιαστικά, για μία ακόμα φορά, τα κλασικά κείμενα –βλέπε έκδοση του «Εκκλησιαστή»– ως κεντρικά life coaching αναγνώσματα, θυμίζοντας ότι οι φιλόσοφοι και οι κλασικοί είναι οι πρώτοι που μας μίλησαν, επικαλούμενοι, πολλές φορές, το προσωπικό τους παράδειγμα, για το πολλαπλά παρεξηγημένο ευ ζην. Εν προκειμένω, οι ρεμβασμοί του Ρουσσώ δεν είναι μόνο ωφέλιμοι αλλά και γραμμένοι με γλαφυρή πένα, καταλήγοντας σε διάφορα ωφέλιμα συμπεράσματα για το ποιο μπορεί να είναι το νόημα της ευτυχίας και της κατάκτησης του απόλυτου αισθήματος καθαρότητας και γαλήνης.

Απόδειξη ότι αυτές οι περιγραφές και η παραμονή του Ρουσσώ στο μικρό αυτό νησάκι που μοιάζει με παράδεισο θα εμπνεύσουν διάφορους σύγχρονους συγγραφείς και στοχαστές όπως ο Σουηδός Στιβ Σεμ-Σάντμπεργκ, ο οποίος έγραψε ένα μυθιστόρημα, βασισμένο σε εκείνη ακριβώς την περίοδο, με τον τίτλο «Ωκεανός». Μάλιστα, το βιβλίο έτυχε να κυκλοφορήσει εντελώς τυχαία σχεδόν ταυτόχρονα από τους «Ρεμβασμούς» από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια σε μετάφραση Γρηγόρη Κονδύλη. Εδώ ο συγγραφέας, με την παράθεση μιας σειράς γοητευτικών εικόνων, προσπαθεί να προσεγγίσει λογοτεχνικά την ανθρώπινη πλευρά του Ελβετού στοχαστή, τον οποίον κατηγορούσαν ότι βασανιζόταν από παρανοϊκές εξάρσεις και μανία καταδίωξης.

Στην ιδανική, όμως, εκείνη κατάσταση ηρεμίας που περιγράφει στους «Ρεμβασμούς» ο ίδιος δηλώνει ότι νιώθει πως «ο κόσμος είναι ένα κλειστό χέρι που μπορεί ν’ ανοίξει μόνο με ανθρώπινα λόγια» – και αυτό ακριβώς κάνει: προτού αφοσιωθεί στο γράψιμο, προτιμάει να κάνει βόλτες στο νησί, να συγκεντρώνει τεκμήρια από βότανα και άλλα θαύματα της φύσης, να συνευρίσκεται με τους κατοίκους και να ανατρέχει στις τραυματικές στιγμές της ζωής του μέσα από διάφορες αναμνήσεις, κατά τις οποίες ο συγγραφέας Σεμ-Σάντμπεργκ ενημερώνει τον αναγνώστη για το παρελθόν του Ρουσσώ και τις βασικότερες και πιο καίριες θέσεις του.

Μαθαίνουμε έτσι, μέσα από τις ωραίες, εμβόλιμες σεκάνς, ποιος ήταν ο Ρουσσώ στην παιδική του ηλικία, τα μαρτύρια που τον έκαναν να ρέπει προς τον σαδομαζοχισμό, την αλλοπρόσαλλη και ασυμβίβαστη φύση του αλλά και τις οικολογικές του ανησυχίες· επέμενε στην ελάχιστη παρέμβαση στη φύση που οδηγεί σε μια θεωρία πολύ χρήσιμη για τον κόσμο που ζούμε σήμερα. Το βιβλίο αναφέρεται, επίσης, σε πολλές κρίσιμες όψεις της προσωπικότητας του Ρουσσώ και του βίου του, όπως στο ότι είχε αφήσει τα παιδιά του στο εκθετήριο, αλλά μιλάει με τρυφερότητα για διάφορες σχέσεις του, όπως αυτή με τη μητέρα των παιδιών του που τη γνώρισε ως απλή υπηρέτρια πανδοχείου, την Τερέζ Λεβασέρ, η οποία έμεινε κοντά του μέχρι το τέλος.

Περιγράφονται, επίσης, οι βασικές θέσεις που βρίσκουμε στους «Ρεμβασμούς του μοναχικού περιπατητή», όπως το τι πραγματικά σημαίνει να είναι κανείς οπαδός της flânerie και γιατί εκείνος δεν είναι ένας τυχαίος αλλά συνειδητοποιημένος φυγάς. Μάλιστα, όταν ένα πιτσιρίκι τον περιπαίζει επειδή καταδέχεται, αυτός, ένας Ρουσσώ, να φορέσει τη στολή του εργάτη για να κάνει εργασίες, του απαντά πως «αν υπάρχει ένα πράγμα που ισχύει για τους φυγάδες ελευθερόστομους είναι ότι πρέπει διαρκώς να μεταμφιέζονται, να εμφανίζονται με τη μορφή άλλων. Μολαταύτα, αν μια έκκληση για βοήθεια έφτανε στον νεαρό άνδρα πίσω από αυτήν τη μεταμφίεση, μάλλον δεν θα την αντιλαμβανόταν ως τέτοια παρά μόνο ως έναν ακόμη νοσταλγικό στεναγμό από τα μυστηριώδη βάθη του γήινου ανθρώπου».

Οι διαρκείς αυτές μεταμορφώσεις είναι που έσωσαν αυτόν τον ρέκτη της στοχαστικής περιπέτειας, τον εκπρόσωπο των πολλαπλών φιλοσοφικών θέσεων και αντιφάσεων αλλά και σταθερό οπαδό της ελευθερίας και τον βοήθησαν να καταφέρει να φτάσει σε αυτό το νησί, όπου πλέον μπορεί να γελάει με όσες δυστυχίες ενέσκηψαν στη ζωή του. Το αν ακριβώς κατακτά, τελικά, την ευτυχία εναπόκειται στον αναγνώστη να το διαπιστώσει, ακολουθώντας το παράδειγμά του και συνειδητοποιώντας με έκπληξη πως οι συμβουλές ενός φιλοσόφου από τον μακρινό 18ο αιώνα και από ένα άγνωστο, απομονωμένο νησάκι στα όρια του ευρωπαϊκού γίγνεσθαι μπορεί να κρύβει την αλήθεια των πραγμάτων και, γιατί όχι, ολόκληρου του βίου.

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΡΕΜΒΑΣΜΟΙ ΕΝΟΣ ΜΟΝΑΧΙΚΟΥ ΠΕΡΙΠΑΤΗΤΗ» ΕΔΩ

ΑΓΟΡΑΣΤΕ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ «ΩΚΕΑΝΟΣ» ΕΔΩ