Ένας από τους πιο ενδιαφέροντες τρόπους για να γνωρίσεις έναν τόπο είναι να τον περπατήσεις. Εδώ και πολλά χρόνια αυτό κάνει ο συλλέκτης και ερευνητής της νεότερης ελληνικής κεραμικής Γιώργος Κυριακόπουλος. Έντεκα χρόνια, τριάντα νησιά και τετρακόσιες φωτογραφίες ερειπωμένων σπιτιών απ’ όλο το Αιγαίο απαρτίζουν το πολύτιμο υλικό των περιπλανήσεών του, το οποίο αποτύπωσε στο νέο του βιβλίο με τίτλο «Η Αρχαιολογία του Χτες: Ερειπωμένα σπίτια και υποστατικά του Αιγαίου».
Πρόκειται για ένα συλλεκτικό λεύκωμα που διαβάζεται ως μια λεπτομερής περιήγηση σε συνήθειες, αντικείμενα, επαγγελματικές ασχολίες, χαλάσματα, οικοσκευές, χώρους, θραύσματα και κουφάρια σπιτιών του αιγαιοπελαγίτικου τοπίου.
Ουσιαστικά, ο Γιώργος Κυριακόπουλος, περπατώντας, εξερευνά, παρατηρεί και συνθέτει έναν γοητευτικό κόσμο ερειπίων μιας λησμονημένης εποχής. Στέκεται και καταγράφει τα απομεινάρια του παρελθόντος καθώς και όλα όσα υποδηλώνουν τις προτιμήσεις και τις πεποιθήσεις των ανθρώπων που έζησαν, δούλεψαν, διασκέδασαν και αγάπησαν εκεί. Σκιαγραφεί την απαράμιλλη ομορφιά των εγκαταλελειμμένων κατοικιών και δημιουργεί ένα οδοιπορικό μνήμης. Ανάμεσα σε μονοπάτια λιθόστρωτα, ξερολιθιές και ξεχασμένα χωράφια, φωτογραφίζει τεκμήρια που μαρτυρούν ότι κάποτε υπήρχαν εκεί κάποια ίχνη ζωής.
Η «Αρχαιολογία του Χτες», όπως συμπυκνώνεται στο βιβλίο του Γιώργου Κυριακόπουλου, αποτελεί ένα συναρπαστικό ταξίδι σε τοπία άγριας ομορφιάς, βραχώδεις λόφους, στα κατάλοιπα της αγροτικής ζωής, σε λαϊκές κατοικίες ή αρχοντικά αλλά και σε ανεκτίμητους κρυμμένους θησαυρούς του Αιγαίου.
Το παράπονό μου με το επίπεδο του πολιτισμού οφείλεται στις τρεις εκπτώσεις που ζούμε: στην όλο και φτωχότερη γλώσσα, στην ανύπαρκτη ή ασύδοτη αρχιτεκτονική και χωροταξία, καθώς και στην αδιαφορία για το φυσικό μας περιβάλλον.
Συγχρόνως, ο συγγραφέας είναι ένας άνθρωπος που στη συλλογή του αριθμεί περίπου 7.500 κεραμικά απ’ όλο τον ελλαδικό χώρο καθώς και από ελληνόφωνους αγγειοπλάστες εκτός Ελλάδας. Η συλλογή αυτή συμπληρώνεται από περισσότερα από 9.000 όστρακα από τα πιο γνωστά εργαστήρια ανά την Ελλάδα, που σήμερα έχουν εγκαταλειφθεί, και παράλληλα συνδυάζεται με ένα αρχείο 24.000 φωτογραφιών (σκευών, μαστόρων, υποδομών κ.λπ.) του ίδιου αλλά και περίπου 2.000 αρχειακών φωτογραφιών τρίτων.
Από το 2009 έως σήμερα έχει δώσει περισσότερες από σαράντα διαλέξεις σε πανεπιστήμια, αρχαιολογικές σχολές, μουσεία και ιδρύματα. Γεννήθηκε και ζει στην Αθήνα, σπούδασε νομικά και Πολιτικές Επιστήμες στην Αθήνα και στο Λονδίνο και έκτοτε εργάζεται ως στέλεχος σε ιδιωτικές επιχειρήσεις. Μάλιστα, το 2017 εξέδωσε μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Η τρισεγγονή της αραπίνας και άλλες ιστορίες» από τις εκδόσεις Εστία.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο Γιώργος Κυριακόπουλος μιλά για το νέο του βιβλίο, τον πολιτισμό, την Αθήνα, τα ταξίδια του στο Αιγαίο, τη συγγραφή, τη μνήμη αλλά και τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Πώς κρίνετε το επίπεδο του πολιτισμού στη χώρα μας;
Νομίζω πως στην Ελλάδα πάντα άκμαζε ένας ιδιωτικός πολιτισμός και πάντα κούτσαινε ο δημόσιος. Ίσως γι’ αυτό να παρήγαγε η χώρα θαυμαστές μονάδες και φτωχά σύνολα.
Παρ’ όλα αυτά, το παράπονό μου δεν είναι ότι δεν έχουμε σημαντικές παραστάσεις, ή μεγάλα μυθιστορήματα, ή καλές ταινίες, ή καλή μουσική, ή ζωηρά εικαστικά, γιατί, λίγο ως πολύ, έχουμε. Το παράπονό μου με το επίπεδο του πολιτισμού οφείλεται στις τρεις εκπτώσεις που ζούμε: στην όλο και φτωχότερη γλώσσα, στην ανύπαρκτη ή ασύδοτη αρχιτεκτονική και χωροταξία, καθώς και στην αδιαφορία για το φυσικό μας περιβάλλον. Και, φυσικά, είναι και το χαμηλό επίπεδο φιλαλληλίας μας, ιδίως όταν γινόμαστε μισαλλόδοξοι όσον αφορά κατατρεγμένους και «διαφορετικούς» ξένους. Θα παραξενεύεστε ίσως που επιλέγω αυτά, αλλά για μένα εκεί είναι ο πολιτισμός. Οι τέχνες και οι επιστήμες είναι το αποτέλεσμα, όχι το αίτιο του πολιτισμού.
— Τι είναι αυτό που σας ενοχλεί στη δημόσια σφαίρα;
Ο τοξικός στρατευμένος λόγος, η βλακεία, η ανήμπορη να εκφράσει αποχρώσεις γλώσσα, το δημόσιο μίσος, η περιφρόνηση του δημόσιου χώρου, η ιδέα ότι η τέχνη είναι για τους μαλθακούς, η ευκολία της πεπατημένης, οι βαρετές κονσερβοποιημένες λύσεις, η έλλειψη ηγεσίας σε πάμπολλους τομείς, η πολιτική εξαπάτηση, η αντιδημοκρατική ή αντικοινωνική απληστία, ο αυταρχισμός. Με ενοχλεί το ότι οι νέοι δεν εμπνέονται να ψηφίσουν. Συχνά έχουν δίκιο, αλλά το χάνουν. Η δημοκρατία θέλει κότσια απ’ όλους μας. Θέλει θέσεις και ειλικρίνεια. Θέλει όμως και θετική δράση, όχι μόνο αντίδραση.
— Ποια είναι η γνώμη σας για την Αθήνα σήμερα; Τι σας αρέσει αλλά και τι σας λείπει από αυτήν;
Κάποτε εύρισκα τραγικό το γκράφιτι, ιδίως το tagging, το καταθλιπτικό μουτζούρωμα και εξίσου άσχημα την έλλειψη πρασίνου, το χαοτικό κυκλοφοριακό, τις μεσοτοιχίες, την εργολαβική αισθητική. Όμως, η Αθήνα είναι μια ζωντανή πόλη που εκφράζεται με έναν δικό της, ενδιαφέροντα τρόπο. Μπορεί να έχει ελάχιστα σημαντικά δημόσια κτίρια, παλιά και μοντέρνα, μπορεί να μην έχει γαλήνια πάρκα, αλλά έχει ταμπεραμέντο και ιδιορρυθμία, είναι αναγνωρίσιμη και ποτέ βαρετή.
Μου αρέσει που σκέφτηκε οι πολυκατοικίες της να υποχωρούν μετά τον τρίτο όροφο, προκειμένου το φως να φτάνει μέχρι τον δρόμο, μου αρέσει που έχει περίπτερα ανοιχτά όλες τις ώρες, μου αρέσει που έχει μεγάλους πράσινους αρχαιολογικούς χώρους, ακόμη ανοιχτούς στο κοινό, όπως του Φιλοπάππου και η Πνύκα ή ο Άρειος Πάγος, μου αρέσει που δυο βήματα από το κέντρο της υπάρχουν τρία βουνά να περπατήσεις και θάλασσα να κολυμπήσεις. Μου αρέσει που βλέπω την Ακρόπολη από παντού, μου αρέσει που έχει τόσο πολλά θέατρα και ακόμα αρκετά θερινά σινεμά, αν και με στενοχωρεί που έκλεισαν τα περισσότερα καλά βιβλιοπωλεία της και εκείνα τα ζαχαροπλαστεία, οι ταβέρνες και τα καφενεία που υπήρχαν σε κάθε γειτονιά. Κρίμα που αντικαταστάθηκαν από απρόσωπες αλυσίδες και ανασφαλείς, φλύαρους σεφ. Μου αρέσει η πολυφωνία της και η ανεκτικότητά της, όσο και η γκρίνια της.
Τι μου λείπει; Μου λείπει που το κέντρο της, η ψυχή της, απορφανίζεται από κατοίκους και δραστηριότητες. Σιχαίνομαι τις πεζοδρομήσεις που διώχνουν κατοίκους και εμπόριο και την απονεκρώνουν. Σιχαίνομαι τη μονομέρεια της βιτρίνας. Θέλω ο κόσμος να ξαναγυρίσει στο κέντρο και να το πλημμυρίσει με τις αντιθέσεις του. Αυτό είναι η μητρόπολη, όχι οι καρτ-ποστάλ.
— «Αρχαιολογία του Χτες» τιτλοφορείται το νέο σας βιβλίο. Ποιοι λόγοι σάς ώθησαν στην καταγραφή αυτού του οδοιπορικού;
Η ανάγκη μου να γνωρίζω τον τόπο όπου πάω διακοπές. Δεν είμαι παραθεριστής, είμαι περιηγητής. Βαριέμαι τις ομπρέλες και τις ξαπλώστρες και με ενοχλεί η μουσική στη θάλασσα. Αυτά είναι για περιοχές του κόσμου που μοιάζουν μεταξύ τους. Περπατώντας στα πιο απόμερα μέρη ενός νησιού, μπαίνοντας στα ερείπια που οι άλλοι προσπερνούν, νιώθεις σαν να ανακαλύπτεις έναν ποικιλόμορφο κόσμο, διαφορετικό και πιο πλούσιο. Έτσι, κανένα νησί δεν μοιάζει με το άλλο, γιατί η δική σου εμπειρία από το κάθε νησί είναι διαφορετική. Εσύ έχεις γίνει πιο πλούσιος σε φαντασία, σε μαρτυρία, σε πατριδογνωσία. Και έβγαλα αυτό το βιβλίο για να πείσω κι άλλους να μιμηθούν αυτό το είδος διακοπών. Να χορτάσουν τον τόπο, όχι μόνο το μπαράκι, ή την πισίνα, ή τη μαυρισμένη εικόνα του εαυτού τους. Να πάνε ένα μακρινό ταξίδι εδώ κοντά.
— Τι θα βρει, λοιπόν, ο παρείσακτος πεζοπόρος όταν αποφασίσει να γίνει «παραβάτης»;
Δύσκολη απάντηση, διότι καθένας βρίσκει μια εκδοχή του εαυτού του και των ενδιαφερόντων του. Άλλος γνώση, αν αυτή ψάχνει, άλλος συμπόνια, άλλος περιπέτεια. Σίγουρα, όμως, βρίσκει και τη διαφορά του από έναν παλιό κόσμο που δεν μαθαίνεται από τα βιβλία. Ανακαλύπτει μια παλιά ζωή που συνεχίζεται μέσα από τα πράγματα και τις συνήθειες εκείνων των παλιών, που έχουν αποτυπωθεί στο παγωμένο εσωτερικό αυτών των σπιτιών. Σαν να διαβάζει και να ερμηνεύει έναν κόσμο χτεσινό κι όμως τόσο άγνωστο. Είναι μια συναρπαστική δοκιμασία. Και λέω «δοκιμασία», διότι καμιά φορά αυτό που αντικρίζεις δεν είναι εύκολο. Αντίθετα, μπορεί να είναι συντριπτικά λυπητερό.
— Τι μαρτυρούν τα σπίτια για τους ανθρώπους που τα κατοικούν;
Τα σπίτια μιλούν για εκείνους τους τελευταίους, που είτε πέθαναν γέροντες είτε μίσεψαν κάποτε για μια καλύτερη ζωή στην Αμερική ή στην Αυστραλία. Ανάλογα με το τι θες εσύ να «ακούσεις» μπαίνοντας. Μπορεί τα γούστα τους, τις έννοιες τους, τις προτιμήσεις τους, τα πιστεύω τους, τις ασχολίες τους. Είναι όλα εκεί. Ένας παλιός κόσμος, όπως σας είπα. Γλυκός ή πικρός, ήσυχος ή ανάστατος. Πάντως, συγκλονιστικά ενδιαφέρων και τόσο εύκολα προσπελάσιμος.
— Μπορείτε να μας περιγράψετε μερικές εικόνες από τα ταξίδια σας στο Αιγαίο;
Έντεκα χρόνια φωτογραφίζω συστηματικά τέτοιες εικόνες. Και πιο πριν πολλά ακόμη. Τι να σας πρωτοπώ; Θα έλεγα στον καθένα να δοκιμάσει και να βιώσει αυτή την εμπειρία. Να πάρει έναν χωματόδρομο ή ένα μονοπάτι και να φτιάξει τις δικές του εικόνες. Και να είναι βέβαιος πως θα είναι καταδικές του, μοναδικές, προσωπικές. Πιο όμορφες από μια κοινότοπη αποτύπωση στο Instagram, πιο αυθεντικά αξιομνημόνευτες από την πιο πιστή ή χαρούμενη σέλφι στην παραλία ή στο ηλιοβασίλεμα.
— Αν σας ρωτούσα ποιο είναι το αγαπημένο σας νησί και γιατί, τι θα μου λέγατε;
Καταρχάς, ότι είναι στο Αιγαίο. Αγαπώ το Ιόνιο και την Κρήτη, αλλά όταν σκέφτομαι νησί, ο νους μου πάει κατευθείαν στην καρδιά της Ελλάδας, που για μένα είναι το Αιγαίο. Και παρότι λατρεύω τις Κυκλάδες, όπως όλοι, τα τρία νησιά που θα ερωτευόμουν ξανά δεν είναι στις Κυκλάδες, που αλλάζουν πια. Θα ήταν η Νίσυρος, η Λήμνος και τα Κύθηρα, που κι αυτά είναι λίγο Αιγαίο. Μπορεί τα τρία αυτά νησιά να μην έχουν τη γαλήνη της Σικίνου ή της Φολεγάνδρου, ή το δράμα της Αμοργού ή της Σαντορίνης, ή το ενδιαφέρον της Δήλου, ή τις θάλασσες της Μυκόνου ή της Ίου, μπορεί να μην έχουν τα τυριά της Νάξου ή τα γλυκά της Άνδρου, ή το χιούμορ της Σίφνου, αλλά έχουν μια παλιοκαιρινή γλυκιά Ελλάδα που την αναζητώ και με ξεκουράζει. Έχουν αλήθεια και ομορφιές. Και συναπαντάς ανθρώπους, όχι επιχειρηματίες.
— Τα τελευταία σαράντα δύο χρόνια συλλέγετε και ερευνάτε νεότερα ελληνικά κεραμικά. Τι μαθαίνουμε απ’ αυτά για το παρελθόν; Τι έχετε αποκομίσει προσωπικά απ’ αυτή την ενασχόληση;
Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες ελάχιστα πράγματα είχαν αλλάξει στα χρηστικά κεραμικά από την ύστερη νεολιθική εποχή ως τις μέρες μας. Οι ανάγκες ήταν λίγο-πολύ οι ίδιες. Η μεταφορά του νερού στο σπίτι, τα μαγείρεμα στο τσουκάλι, η φύλαξη των τροφών στα πιθάρια, τα αγγεία της πίστης και των εθίμων. Ψάχνοντας αυτό το αγγειοπλαστικό παρελθόν, που ήταν ζωηρό σε πολλές περιοχές της Ελλάδας μέχρι τον τελευταίο πόλεμο, έχεις τη δυνατότητα να εντρυφήσεις σε μια αχρονική μικροϊστορία, να είσαι ταυτόχρονα σημερινός και πολύ παλιός.
Ξέρετε, ο κόσμος της ιστορίας δεν είναι μόνο βασιλιάδες και στρατηγοί, φιλόσοφοι και εφευρέτες, ήρωες και προδότες. Είναι και οι καθημερινοί άνθρωποι, θα έλεγα μάλιστα πως εκείνοι είναι οι ψηφίδες που συνθέτουν το ψηφιδωτό μιας εποχής. Δεν ισχυρίζομαι ότι η ζωή ήταν ίδια στο Σέσκλο της Μαγνησίας και στην Καρύταινα της Πελοποννήσου με διαφορά σαράντα ή πενήντα αιώνων μεταξύ τους. Ισχυρίζομαι, όμως, ότι αν έχεις το χούι της αναδίφησης στο παρελθόν, τα χρηστικά κεραμικά, ίσως πιο πολύ και από τα αρχιτεκτονικά υπολείμματα, είναι πολύ καλός δρόμος για τη σκέψη και την αποκάλυψη. Αρκεί να μην είσαι θρασύς ή επιπόλαιος στα συμπεράσματά σου.
— Πρόσφατα γράψατε και μια συλλογή διηγημάτων, που μάλιστα βραβεύτηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνίας. Έχετε ανακαλύψει πράγματα για τον εαυτό σας που δεν γνωρίζατε μέσω της συγγραφής;
Ναι, πολλά. Κάποια ανακοινώσιμα και κάποια μυστικά. Στα ανακοινώσιμα είναι πως ο συγγραφέας δεν μπορεί να ψεύδεται. Το ψέμα κάνει μπαμ. Και δεν ενδιαφέρει και κανέναν. Η αλήθεια, αντίθετα, ενδιαφέρει πολλούς, όσο προσωπική και να είναι. Δεν εννοώ βιωματική απαραίτητα, απλώς με τέχνη γραμμένη, έτσι που να μοιάζει βιωματική. Να συμμερίζεσαι την αλήθεια κάποιου προσώπου που περιγράφεις με όση σκέψη και ενσυναίσθηση μπορείς. Και μάλλον αυτό σε κάνει συγγραφέα, το να μπορείς να πλάθεις αληθινούς άλλους. Τόσο αληθινούς, που κάποιους κι εσύ ο ίδιος να τους αγαπάς, κάποιους να τους αποστρέφεσαι και κάποιους απλώς να τους βαριέσαι, αλλά να μη φαίνεται καθαρά η δική σου θέση στο γραπτό. Γιατί η δική τους αλήθεια και η δική σου μπορεί να μην ταυτίζονται καθόλου.
— Πείτε μια ανάμνηση που σας ακολουθεί ακόμη, αλλά και μια πληγή που δεν έχετε ξεπεράσει.
Τον παππού μου να μου απαγγέλλει Καβάφη τα καλοκαίρια στην Αίγινα, όταν κατεβαίναμε με τα πόδια στη Χώρα για τα ψώνια της ημέρας. Όχι τόσο για την ομορφιά των ίδιων των ποιημάτων όσο για την αγωνία του μήπως ο μικρός του εγγονός δεν γίνει αρκετά καλλιεργημένος άνθρωπος και αρκετά Έλληνας. Αυτή είναι η πιο γλυκιά μου ανάμνηση. Και όσο για πληγή, αυτές είναι πολλές και με κάποιον τρόπο τις γλείφω κι αυτές. Δεν με παίρνει να μην το κάνω.
— Ποιος είναι ο μεγαλύτερος φόβος σας;
Η απανθρωπιά, η λησμοσύνη και το χλιάρεμα της ταυτότητας. Αυτά με φοβίζουν στους ανθρώπους. Κάποτε θαύμαζα τους ευφυείς, τώρα θαυμάζω τους αγαθούς, τους καλοσυνάτους. Αν είναι και ευφυείς, ακόμη καλύτερα.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Να μπορείς να αγαπάς. Τον διπλανό σου, έναν αδέσποτο σκύλο, ένα δεντράκι σε μια πλαγιά. Και τη μοναδικότητά σου, αν πάλεψες γι’ αυτήν, όποιος κι αν κατάφερες να είσαι.
