Το ερωτικό παράδοξο: Γιατί είμαστε ερωτευμένοι πάντα με εκείνον που φεύγει; Facebook Twitter
Ανώνυμη τοιχογραφία από τη Πομπηία (περ. 100 π.Χ.), η επονομαζομένη Σαπφώ

Το ερωτικό παράδοξο: Γιατί είμαστε ερωτευμένοι πάντα με εκείνον που φεύγει;

4

Είτε νοηθεί ως δίλημμα των αισθήσεων, ως δίλημμα της δράσης ή δίλημμα αξιακό, ο έρωτας καταγράφεται ως ένα γεγονός αντιφατικό: μές στην ερωτική επιθυμία η αγάπη συμφύρεται με το μίσος.

Γιατί;
Υπάρχουν πολλοί τρόποι ν’ απαντήσουμε σε τούτο το ερώτημα. Έναν πολύ ξεκάθαρο μας τον δίνουν τα ελληνικά. Η λέξη έρως δηλώνει «στέρηση», «έλλειψη», «επιθυμία για κάτι που απουσιάζει». Ο ερωτευμένος θέλει αυτό που δεν έχει. Είναι εξ ορισμού αδύνατον για το ερωτικό υποκείμενο να έχει αυτό που θέλει, μιας και, αφ’ ης στιγμής το αποκτήσει, το αντικείμενο του έρωτα παύει ν’ απουσιάζει. Δεν πρόκειται για απλό παιχνίδι με τις λέξεις. Στον έρωτα υπάρχει ένα δίλημμα που στοχαστές απ’ τη Σαπφώ μέχρι τις μέρες μας το θεώρησαν κρίσιμο. Ο Πλάτωνας το θίγει ξανά και ξανά. Τέσσερις διάλογοί του διερευνούν τι σημαίνει το γεγονός ότι η επιθυμία στρέφεται πάντοτε μονάχα προς κάτι που λείπει, κάτι που δεν είναι διαθέσιμο, κάτι που απουσιάζει, κάτι που δεν είναι ούτε στην κατοχή σου ούτε μέρος του είναι σου: ο έρως συνεπάγεται την ένδειαν. Όπως λέει η Διοτίμα στο Συμπόσιο του Πλάτωνα, ο Έρως είναι ο νόθο παιδί του Πλούτου (του Πόρου) και της Φτώχειας (της Πενίας) και πάντοτε εγκατοικεί σε μια ζωή ματαιωμένης στέρησης (203 b-e). Η Σιμόν Βέιλ επιλέγει σαν αναλογία την πείνα:

Όλες μας οι επιθυμίες είναι αντιφατικές, σαν την επιθυμία για τροφή. Θέλω αυτός που αγαπώ να μ’ αγαπά. Όμως αν είναι ολότελα δοσμένος σ’ εμένα, παύει να υφίσταται και σταματώ να τον αγαπώ. Και όσο δεν είναι ολότελα δοσμένος σ’ εμένα, δε μ’ αγαπά αρκετά. Πείνα και κορεσμός μαζί. (1977, σ. 364)

Η λέξη έρως δηλώνει «στέρηση», «έλλειψη», «επιθυμία για κάτι που απουσιάζει». Ο ερωτευμένος θέλει αυτό που δεν έχει. Είναι εξ ορισμού αδύνατον για το ερωτικό υποκείμενο να έχει αυτό που θέλει, μιας και, αφ' ης στιγμής το αποκτήσει, το αντικείμενο του έρωτα παύει ν' απουσιάζει.

 

Η Έμιλυ Ντίκινσον το λέει πιο κοφτά στο «Πεινούσα»:

 

Κι έτσι βρήκα πως η πείνα

ήταν μια όψη

των ανθρώπων έξω απ’ τα παράθυρα,

που χανόταν σαν μπαίνανε μέσα.

 

Ο Πετράρχης ερμηνεύει το πρόβλημα με βάση την αρχαία φυσιολογία της φωτιάς και του πάγου:

 

Ξέρω ν’ ακολουθώ σαν φεύγω να γλιτώσω απ’ τη φωτιά μου

παγώνω όταν τη βλέπω· σαν λείπει, ο πόθος μου φλογίζει.

                                                      («Trionfo d’Amore»)

 

Ο Σαρτρ δείχνει λιγότερη υπομονή με την αντιφατική ιδέα της επιθυμίας, μ’ αυτή τη «φάρσα», όπως την αποκαλεί. Στις ερωτικές σχέσεις βλέπει ένα σύστημα άπειρων αντανακλάσεων, ένα απατηλό παιχνίδι του καθρέφτη που φέρει εντός του την ίδια του την ακύρωση και διάψευση (1956, σ. 444-445). Για τη Σιμόν ντε Μπωβουάρ το παιχνίδι είναι βασανιστικό: «Ο ιππότης που φεύγει για νέες περιπέτειες προσβάλλει τη δέσποινά του, εκείνη όμως μόνο καταφρόνια νιώθει γι’ αυτόν αν τούτος παραμείνει γονατιστός μπροστά της. Αυτό είναι το βασανιστήριο του ανέφικτου έρωτα...» (1953, σ. 619). Ο Ζακ Λακάν θέτει το ζήτημα κάπως πιο αινιγματικά όταν λέει: «Η επιθυμία ... συνεπάγεται την απουσία κάτω απ’ τα τρία σχήματα του μηδενός που συγκροτεί τη βάση της απαίτησης γι’ αγάπη, του μίσους που φτάνει μέχρι την άρνηση της ύπαρξης του άλλου και του άρρητου στοιχείου που αγνοείται μες στην απαίτησή του» (1966, σ. 28).

 

Μοιάζει σαν οι διάφορες αυτές φωνές να δείχνουν προς μια κοινή αίσθηση. Κάθε ανθρώπινη επιθυμία τοποθετείται πάνω σ’ έναν άξονα παραδοξότητας, με πόλους την απουσία και την παρουσία και με κινητήριες δυνάμεις την αγάπη και το μίσος. Ας επιστρέψουμε στο ποίημα της Σαπφώς με το οποίο αρχίσαμε. Το συγκεκριμένο απόσπασμα (LP, απ. 130), όπως σώζεται στο κείμενο και στα σχόλια του Ηφαιστείωνα, το ακολουθούν χωρίς χάσμα δύο στίχοι στο ίδιο μέτρο, που ενδεχομένως ανήκουν στο ίδιο ποίημα:

 

"Ατθι, σοι δ' εμεθεν μεν απήχθετο

φροντίσδην, επί δ' Ανδρομέδαν πόται.

 

Ατθίδα μου, η έγνοια σου για μένα

μίσος ανάδεψε μέσα σου,

κι έκανες φτερά για την Ανδρομέδα.

                                  (LP, απ. 131)

 

Υπάρχει κανένας που να επιθύμησε ποτέ αυτό που δεν απουσιάζει; Κανένας. Σ’ αυτό οι Έλληνες ήταν ξεκάθαροι. Κι επινόησαν τον έρωτα για να το εκφράσουν.

 

_______

Το δεύτερο κεφάλαιο με τίτλο «Απών» από το βιβλίο της Αν Κάρσον «Έρως ο γλυκόπικρος ― δοκίμιο για το ερωτικό παράδοξο στην κλασική παράδοση» που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Δώμα, σε μετάφραση Ανδρονίκης Μελετλίδου

Βιβλίο
4

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σχεδόν τυφλοί στο γαλάζιο και το πράσινο

Ημερολόγιο / Οι αρχαίοι Έλληνες ήταν σχεδόν τυφλοί στο γαλάζιο και το πράσινο

Υπάρχει ενδεχόμενο οι αρχαίοι να έβλεπαν από τη φύση τους —καθαρά σε επίπεδο αμφιβληστροειδούς― λιγότερα χρώματα απ' όσα βλέπουν τα δικά μας μάτια, σε σημείο μάλιστα να γίνεται λόγος για τυφλότητα των Ελλήνων;
ΣΤΑΘΗΣ ΤΣΑΓΚΑΡΟΥΣΙΑΝΟΣ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Το Πίσω Ράφι / Ο Νίκος Παναγιωτόπουλος ήταν πάντα με τη μεριά της ζωής

Ο Έλληνας σκηνοθέτης μάζεψε από «το καλάθι των αχρήστων» όλες τις εμπειρίες του κι έφτιαξε την αυτοβιογραφία του, μια ζωντανή αφήγηση γεμάτη ιστορίες, συναντήσεις, αποφθέγματα και κρίσεις, λογοτεχνικές και σινεφίλ αναφορές.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: η ιστορία του underground περιοδικού «Ανοιχτή Πόλη»

Βιβλίο / «Ανοιχτή Πόλη»: Ένα από τα πιο επιδραστικά εναλλακτικά έντυπα της Ελλάδας

Οι δημιουργοί του Κώστας Μανδηλάς και Βλάσσης Ρασσιάς, καταγράφουν την πορεία του στο βιβλίο «Για τα περάσματα που δεν βρέθηκαν ποτέ: Η ιστορία του περιοδικού “Ανοιχτή Πόλη”».
ΘΟΔΩΡΗΣ ΑΝΤΩΝΟΠΟΥΛΟΣ
Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει το διήγημα «Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ» της Πατρίσια Χάισμιθ

Lifo Videos / Η Ράνια Οικονομίδου διαβάζει ένα διήγημα της Πατρίσια Χάισμιθ

«Η μεγαλύτερη λεία του Μινγκ»: Μια ιστορία έρωτα, αγάπης, αφοσίωσης, ανταγωνισμού, μίσους και φόνου μεταξύ ενός ζευγαριού και ενός σιαμέζικου γάτου, ένα μυστηριώδες διήγημα της δημιουργού των πιο σαγηνευτικών αντιηρώων.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Βιβλίο / Οι μικρές αριστουργηματικές σειρές των εκδοτών

Ολοένα περισσότερο διευρύνεται η τάση έκδοσης κλασικών και σπάνιων κειμένων σε μικρό μέγεθος που τοποθετούνται δίπλα στο ταμείο και συνιστούν την προσπάθεια ενός εκδοτικού οίκου να φέρει σπουδαία έργα στο ευρύ αναγνωστικό κοινό.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Βιβλίο / I love Dick: Eίναι το βιβλίο της Κρις Κράους το πιο τολμηρό του αιώνα μας;

Η θεωρητικός, εικαστικός, κριτικός, συγγραφέας και εκδότρια Κρις Κράους μπορεί να μην άλλαξε τα δεδομένα στον αγγλόφωνο κόσμο εκδίδοντας τα βιβλία των Γάλλων θεωρητικών αλλά προκάλεσε άπειρες συζητήσεις με το πρωτότυπο φεμινιστικό βιβλίο της.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Βιβλίο / Η αρχή της ηδονής: Μια σουρεαλιστική, σέξι ιστορία στην καλοκαιρινή Ανάφη 

Ένα τολμηρό καλλιτεχνικό project έγινε η αφορμή για να κάνει ο εικαστικός René Habermacher ένα ταξίδι στη θάλασσα με πλήρωμα έξι ναύτες κι έναν καπετάνιο, απαθανατίζοντας μια σουρεαλιστική εμπειρία που κατέληξε σε ναυάγιο. Το βιβλίο «The Pleasure Principle» καταγράφει αυτό το ταξίδι μέσα από φωτογραφίες του René, κείμενα και εικαστικά έργα, σε μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα έκδοση.
M. HULOT
Νίκος Μάντης «Το χιόνι του καλοκαιριού»

Το πίσω ράφι / Για τις απουσίες που μας κάνουν αργούς στα αισθήματα

Καλοκαίρι στην Πελοπόννησο, στη σκιά της δεκαετίας του ’80: ένα πληγωμένο παιδί, μια μητέρα που επιστρέφει αλλαγμένη και μυστικά που βαραίνουν τη σιωπή των ενηλίκων - αυτά ξετυλίγει ο Νίκος Α. Μαντής στο πρώτο του μυθιστόρημα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ
Νέα βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος του χρόνου, και κάποιες επανεκδόσεις

Fall Preview 2025 / 13 βιβλία που περιμένουμε ως το τέλος της χρονιάς

Ο πάντα επίκαιρος Καβάφης, νέα, σύγχρονα και παλιότερα ονόματα της λογοτεχνικής σκηνής και κάποιες ξεχωριστές επανεκδόσεις που δικαίως θα διεκδικήσουν χώρο στη βιβλιοθήκη όλων, βιβλιόφιλων και μη.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Το πίσω ράφι/ Εμανουέλ Καρέρ «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα»

Το πίσω ράφι / Ένα επτασφράγιστο μυστικό που προκάλεσε αμηχανία και πάταγο

Προκλητικός, ωμός, συχνά σοκαριστικός, ο Εμανουέλ Καρέρ εξερευνά στο «Ένα ρωσικό μυθιστόρημα» το οικογενειακό του παρελθόν, φέρνοντας σε δύσκολη θέση ακόμα και τα πιο κοντινά του πρόσωπα.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

σχόλια

2 σχόλια
(Συναισθηματική) Πενία τέχνας κατεργάζεται. Ωραίο "παραβάν" για την "αυτοδικαίωση" των μή διαθέσιμων "συναισθηματικά" (και όχι μόνο) "ανθρώπων", καθώς και για τις ατελείωτες περιπετειούλες τους, σε κάποιες από τις οποίες επιδίδονται και με το "αζημίωτο", μάλιστα.Δυστυχώς το αρχαίο πνεύμα, χρησιμοποιείται από κάποιους σήμερα με σκόπιμες παρερμηνεύσεις, κατακρεουργείται, αλλοιώνεται, γίνεται το υπομόχλιο στυγνής προπαγάνδας και ακτιβισμού, το παιχνιδάκι στα χέρια ανθρώπων που δεν "ανήκουν" σε κανέναν και σε τίποτα, ούτε καν στον ίδιο τους τον εαυτό...
Έχοντας ζήσει έναν πλατωνικό έρωτα, απαντώ ότι έχω ευχηθεί χίλιες φορές να είχε ολοκληρωθεί. Στην καρδιά μου όμως έχει χαραχθεί ως ένα συναίσθημα που δε μπορεί να αλλοιώσει ο χρόνος, η επιθυμία και η καθημερινότητα.