Auschwitz - Birkenau
Επίσκεψη στο πρώην ναζιστικό, γερμανικό στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Οσβιέτσιμ της Πολωνίας, που έγινε σύμβολο του Ολοκαυτώματος, της Γενοκτονίας και του Τρόμου. Σαν σήμερα, στις 27 Ιανουαρίου 1945, οι συμμαχικές δυνάμεις απελευθέρωσαν τους κρατούμενους, ημέρα η οποία ορίστηκε ως διεθνής ημέρα μνήμης των θυμάτων του Ολοκαυτώματος.
Πριν το Άουσβιτς, κύρια στοιχεία της ναζιστικής ιδεολογίας ήταν: το μίσος εναντίον των Εβραίων, της δημοκρατίας, του κομουνισμού καθώς και η πεποίθηση ότι το γερμανικό έθνος είναι ανώτερο από τα άλλα. Για να δημιουργήσουν την “φυλετικά καθαρή” κοινωνία οι Γερμανοί Ναζιστές σχεδίασαν την εξολόθρευση των Εβραίων, μαζί με τους Σλάβους, τους Ρομά και άλλους.
Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης άρχισαν να δημιουργούνται στη Γερμανία από το 1933. Εκεί κρατούνταν πολίτες, οι οποίοι θεωρούνταν “ανεπιθύμητα στοιχεία”, όπως πολιτικοί αντίπαλοι του ναζιστικού καθεστώτος, εγκληματίες και Εβραίοι. Με την έκρηξη του πολέμου οι Γερμανοί άρχισαν να οργανώνουν στρατόπεδα και στις κατεχόμενες χώρες. Τα στρατόπεδα ήταν κρατικός θεσμός. Επιβλέπονταν από το Γενικό Τμήμα της Βιομηχανίας και Διοίκησης SS, ενώ οι εκτοπισμοί των ανθρώπων στα στρατόπεδα και η εξολόθρευση τους ήταν καθήκοντα του Γενικού Τμήματος Ασφάλειας του Τρίτου Ράιχ.
Το Άουσβιτς, ιδρύθηκε από τους Γερμανούς στα μέσα του 1940 στα προάστια του Οσβιέτσιμ, μιας πολωνικής κωμόπολης που είχε ενσωματωθεί στο Τρίτο Ράιχ. Οι Εβραίοι, που αποτελούσαν το 60% των κατοίκων μεταφέρθηκαν στα γκέτο, ενώ οι περισσότεροι Πολωνοί μεταφέρθηκαν στο Ράιχ για καταναγκαστική εργασία. Για τη δημιουργία του στρατοπέδου κατεδαφίστηκαν 1.2χιλ. οικοδομήματα και εκτοπίστηκαν οι κάτοικοι του Οσβιέτσιμ και οκτώ ακόμα γειτονικών χωριών. Άμεση αιτία για την δημιουργία του ήταν ο αυξανόμενος αριθμός των κρατήσεων των Πολωνών από τη γερμανική αστυνομία και στη συνέχεια οι υπερπλήρεις φυλακές. Αρχικά, και πριν ακόμα γίνει το μεγαλύτερο κέντρο εξόντωσης των Εβραίων, σχεδιαζόταν να είναι ένα από τα πρώτα στρατόπεδα συγκέντρωσης της δεκαετίας του ’30 στα πλαίσια του ναζιστικού συστήματος του τρόμου. Στις περιοχές γύρω από το στρατόπεδο δημιουργήθηκε η βιομηχανική ζώνη, με πολλά εργοστάσια και χιλιάδες καταναγκαστικούς εργάτες. Στις 14 Ιουνίου 1940 έγινε η πρώτη μεταφορά 728 Πολωνών πολιτικών κρατουμένων, κατηγορία τους οποίους οι Γερμανοί θεωρούσαν ιδιαίτερα επικίνδυνους. Κοινωνικοί και πνευματικοί ηγέτες, άνθρωποι της διανόησης, του πολιτισμού και τις επιστήμης, μέλη της αντίστασης. Σειρά είχαν οι Ρομά, οι αιχμάλωτοι πολέμου και τέλος οι μαζικές μεταφορές Εβραίων για εξόντωση. Μετά από γρήγορη διαλογή στους νεοεισαχθέντες, οι υγιείς ανέβαλαν για λίγο το θάνατο για να εργαστούν στα γύρω εργοστάσια. Από αυτούς το 50% θα πεθάνει από την εξαντλητική εργασία, τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης, τις ασθένειες και τα ιατρικά πειράματα. Οι υπόλοιποι, οι ανίκανοι για δουλειά οδηγούνται κατευθείαν στους θαλάμους αερίων. Τα άτομα αυτά δεν καταγράφηκαν στους καταλόγους. Στο στρατόπεδο βρέθηκαν φυλακισμένοι από σχεδόν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη.
Η τοποθεσία του -σχεδόν στο κέντρο της κατεχόμενης Ευρώπης- και η καλή συγκοινωνία ήταν οι κύριοι λόγοι της ανάπτυξης του στο μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης. Στην περίοδο της “ακμής” του, το 1944, αποτελείτο από τρία κύρια μέρη. Tο πρώτο και παλαιότερο, Άουσβιτς Α', με χωρητικότητα 12 έως 20 χιλ. κρατούμενους, δημιουργήθηκε στα μέσα του 1940 σε ήδη υπάρχοντες προπολεμικούς πολωνικούς στρατώνες. Tο Άουσβιτς Β' Μπίρκεναου κατασκευάστηκε το 1941 στο χωριό Μπζεζίνκα, σε απόσταση 3 χλμ. από το Οσβιέτσιμ. Οι κάτοικοι απελάθηκαν και κατεδαφίστηκαν τα κτίρια. Το 1944 οι κρατούμενοι έφθασαν τους 90 χιλ. Εδώ εγκαταστάθηκαν τα μεγαλύτερα εργαλεία μαζικής εξόντωσης, εκατοντάδες χιλιάδες Εβραίοι θανατώθηκαν στους φούρνους και στους θαλάμους αερίων. Tο Άουσβιτς Γ' Μόνοβιτς με πάνω από 11 χιλ. κρατούμενους το 1944, δημιουργήθηκε το 1942 στο χωριό Μονοβίτσε, 6 χλμ. από το Οσβιέτσιμ.
Αυτονόητο θεωρείται ότι απαγορευόταν η επαφή των κρατουμένων με τον έξω κόσμο. Όλα τα στρατόπεδα ήταν περικυκλωμένα με πύργους κατόπτευσης και φράχτες. Επιπλέον μέτρο ασφάλειας μια ζώνη 40 τετραγωνικών χιλιομέτρων η οποία απλωνόταν γύρω από τα στρατόπεδα Άουσβιτς Α΄ και Β΄ Μπίρκεναου.
Παρόλες τις αντιξοότητες και τον τρόμο, υπήρξαν δείγματα αντίστασης, αυθόρμητα ή οργανωμένα. Οι πρώτες οργανώσεις άρχισαν να λειτουργούν κιόλας από το δεύτερο εξάμηνο λειτουργίας, από Πολωνούς πολιτικούς κρατούμενους, την μεγαλύτερη τότε ομάδα κρατουμένων. Τον Οκτώβριο του 1941 από ένοπλη ανταρσία καταστράφηκε ένα κρεματόριο. Μέλημα επίσης των αντιστασιακών οργανώσεων ήταν η ενημέρωση του κόσμου εκτός στρατοπέδου για τις ωμότητες των χιτλερικών.
Τέλη του 1944, αντιμετωπίζοντας την επίθεση, οι αρχές του στρατοπέδου προσπάθησαν να εξαλείψουν τα ίχνη των εγκλημάτων τους. Ντοκουμέντα και αρχεία καταστράφηκαν, κτίρια κατεδαφίστηκαν. Οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το στρατόπεδο παίρνοντας μαζί και τους πιο ικανούς για εργασία κρατουμένους. Τη στιγμή της απελευθέρωσης από τον Σοβιετικό στρατό, στις 27 Ιανουαρίου 1945, στο στρατόπεδο είχαν μείνει πίσω περίπου 7.5χιλ άτομα.
Μερικούς μήνες μετά την απελευθέρωση , μια ομάδα πρώην φυλακισμένων άρχισε να προωθεί δημόσια την ιδέα να τιμηθεί η μνήμη των θυμάτων του Άουσβιτς. Μόλις αυτό έγινε εφικτό, μια ομάδα έφτασε στο πρώην στρατόπεδο, για να προστατεύσει τα ερείπια του. Αυτοί οι πρώην φυλακισμένοι, κατάφεραν να οργανώσουν τη λεγόμενη Μόνιμη Φρουρά του Στρατοπέδου στο Οσβιέτσιμ και φρόντιζαν για χιλιάδες προσκυνητές, οι οποίοι άρχισαν να φθάνουν για να βρουν τα ίχνη των συγγενών τους, να προσευχηθούν και να αποτίσουν φόρο τιμής στους σκοτωμένους. Πριν ακόμα την επίσημη κήρυξη της ίδρυσης του Μουσείου, ετοίμασαν την πρώτη έκθεση η οποία άνοιξε για τους επισκέπτες στις 14 Ιουνίου 1947. Στα εγκαίνια συμμετείχαν περίπου 50χιλ άνθρωποι, μεταξύ των οποίων πρώην φυλακισμένοι, οικογένειες των θυμάτων, προσκυνητές από όλη την Ευρώπη, μέλη διπλωματικών αποστολών.
Στις 2 Ιουλίου 1947 η Πολωνική Βουλή ψήφισε τον νόμο να διατηρηθούν για πάντα τα εδάφη και τα κτίρια του στρατοπέδου και ίδρυσε το Κρατικό Μουσείο Οσβιέτσιμ-Μπζεζίνκα. Τα εδάφη του πρώην στρατοπέδου συμπεριλήφθηκαν στον κατάλογο της Παγκόσμιας Κληρονομιάς της Unesco. Το όνομα μετατράπηκε το 1999 σε Κρατικό Μουσείο Άουσβιτς-Μπίρκενάου στο Οσβιέτσιμ.
Πολλά ζητήματα που αφορούν την οργάνωση, τη δραστηριότητα και την εξέλιξη του Μουσείου ήταν και είναι ακόμα αντικείμενο συζητήσεων στους κύκλους πρώην κρατουμένων, μουσειολόγων, διατηρητών, ιστορικών και παιδαγωγών. Ήδη στο στάδιο δημιουργίας, πολλοί συλλογίστηκαν αν το Μουσείο υπάρχει μόνο για να περιγράφει το παρελθόν ή για να εξηγεί και να καταδεικνύει τους μηχανισμούς του εγκληματικού καθεστώτος. Θέμα συζητήσεων είναι επίσης το ζήτημα της ονομασίας ‘Μουσείο’. Μερικοί θεωρούν ότι το πρώην στρατόπεδο είναι πάνω απ’όλα κοιμητήριο, άλλοι ότι είναι τόπος μνήμης, μνημείο, ή ακόμα κέντρο έρευνας της μοίρας των εδώ θυμάτων.
Στο Αρχείο του Μουσείου βρίσκονται μεταξύ άλλων περίπου 39 χιλ. αρνητικά, φωτογραφιών νεοεισερχομένων κρατουμένων, περίπου 200 φωτογραφίες τραβηγμένες από τα SS στο Μπίρκενάου, φωτογραφίες τραβηγμένες παράνομα από τους θαλάμους αερίων, σχεδόν 2,5 χιλ. οικογενειακές φωτογραφίες που είχαν μαζί τους οι κρατούμενοι δεκάδες αεροφωτογραφίες του στρατοπέδου, ντοκουμέντα, όπως 70 χιλ. πιστοποιητικά θανάτων, σχέδια κατασκευής και επέκτασης του στρατοπέδου, 8 χιλ. γράμματα και καρτ ποστάλ που οι κρατούμενοι έστελναν από το στρατόπεδο, 2 χιλ. ηχογραφήσεις με αναφορές και αναμνήσεις πρώην κρατουμένων, 251 τόμοι αναμνήσεων με πάνω από 1,4 χιλ. κείμενα απομνημονευμάτων πρώην κρατουμένων ως καταναγκαστικοί εργάτες, μαζί με μαρτυρίες κατοίκων του Οσβιέτσιμ, συνολικά πάνω από 45 χιλ. σελίδες.
Θύματα στο Άουσβιτς
Εβραίοι 1,1 εκ., Πολωνοί 150 χιλ., Ρομά 23 χιλ., Σοβιετικοί αιχμάλωτοι 15 χιλ., Άλλοι 25 χιλ. Συνολικά περίπου 1.3 εκ.
Μεταφορές Εβραίων στο Άουσβιτς
Ουγγαρία 430 χιλ., Πολωνία 300 χιλ., Γαλλία 69 χιλ., Ολλανδία 60 χιλ., Ελλάδα 55 χιλ., Τσεχία και Μοράβια 46 χιλ., Σλοβακία 27 χιλ., Βέλγιο 25 χιλ., Γερμανία και Αυστρία 23 χιλ., Γιουγκοσλαβία 10χιλ., Ιταλία 7,5 χιλ., Λετονία 1 χιλ., Νορβηγία 690, Άγνωστα μέρη 34 χιλ. Συνολικά 1,1 εκ.
Κατηγορίες κρατουμένων
Εβραίοι, η πιο πολυάριθμη ομάδα κρατουμένων, πολιτικοί κρατούμενοι, συνολικά παρέμειναν στο στρατόπεδο περίπου 160 χιλ. άτομα, η πλειοψηφία Πολωνοί, απροσάρμοστοι, πάνω από 21 χιλ. Ρομά, Σοβιετικοί αιχμάλωτοι περίπου 15 χιλ., σωφρονιστικοί κρατούμενοι, βρέθηκαν στο στρατόπεδο γιατί είχαν προσβάλει την εργατική πειθαρχία, περίπου 11 χιλ., κρατούμενοι από την αστυνομία, αποκλειστικά Πολωνοί, μερικές χιλιάδες, λόγω πληρότητας των φυλακών, οι περισσότεροι καταδικάστηκαν σε θάνατο με τυφεκισμό, ποινικοί κρατούμενοι μερικές εκατοντάδες, κυρίως Γερμανοί. Οι SS τους επέλεγαν για βοηθούς τους στην επιβολή της τάξης στο στρατόπεδο, μάρτυρες του Ιεχωβά περίπου 138 άτομα, Γερμανοί, ομοφυλόφιλοι, μερικές δεκάδες κρατούμενοι, κυρίως Γερμανοί.
*Το άρθρο δημοσιεύτηκε πρώτη φορά τον Ιανουάριο του 2017.
*Οι φωτογραφίες είναι από τον Μάιο 2016.
*Πληροφορίες αντλήθηκαν από τον κατάλογο του Μουσείου Άουσβιτς-Μπίρκεναου - Το Παρελθόν και το Παρόν.
© 2010 Panstwowe Muzeum Auschwitz - Birkenau
