Κάθε χρόνο, η Παγκόσμια Ημέρα κατά του AIDS μάς φέρνει αντιμέτωπους με τα ίδια ερωτήματα: τι μάθαμε, τι αλλάξαμε αλλά και τι συνεχίζουμε να φοβόμαστε. Κι όμως, πίσω από τους αριθμούς και τις ενημερωτικές καμπάνιες υπάρχει πάντα μια αθέατη πραγματικότητα, εκείνη που εκτυλίσσεται στα νοσοκομεία, στα σπίτια και στις διαδρομές των ανθρώπων που ζουν με HIV ή προσπαθούν να προστατευτούν από αυτόν.
Στην Ελλάδα του 2025, η πρόοδος συνυπάρχει με τις βαθύτερες αντιφάσεις μας. Η επιστήμη προσφέρει λύσεις που πριν από λίγα χρόνια θα θεωρούσαμε αδιανόητες, αλλά η καθημερινή πρόληψη και φροντίδα εξακολουθεί να είναι ένας τομέας γεμάτος εμπόδια, ανασφάλειες και χαμένες ευκαιρίες. Προφανώς, έχει σημειωθεί θεαματική πρόοδος στη θεραπεία που έχει μετατρέψει τον HIV σε μια χρόνια, πλήρως ελεγχόμενη ασθένεια, αλλά η ζωή όσων ζουν με τον ιό δεν είναι ποτέ τόσο απλή όσο την παρουσιάζουν τα επιστημονικά δεδομένα. Το στίγμα και οι διακρίσεις, προϊόν συχνά της άγνοιας και των παρωχημένων αντιλήψεων, επιβαρύνουν σημαντικά την καθημερινότητά τους και επηρεάζουν καταλυτικά την ποιότητα της ζωής τους.
Στο πλαίσιο αυτό συναντήσαμε τρεις ειδικούς: τον Ιωάννη Κατσαρόλη, Director Medical Affairs, Gilead Sciences Hellas, Cyprus and European Distributor Markets, τη Γιώτα Λουρίδα, παθολόγο-λοιμωξιολόγο, διευθύντρια ΕΣΥ στη Μονάδα Λοιμώξεων του ΓΝΑ Ευαγγελισμός, και τον Κωνσταντίνο Πρωτοπαπά, παθολόγο, επιστημονικό συνεργάτη στη Μονάδα Ειδικών Λοιμώξεων του ΠΓΝ Αττικόν. Πρόκειται για γιατρούς που παρακολουθούν από πολύ κοντά τι σημαίνει HIV στην Ελλάδα σήμερα: από τις καθυστερημένες διαγνώσεις, το στίγμα και τις ανισότητες μέχρι τα σημαντικά εργαλεία που θα μπορούσαν να αλλάξουν ριζικά την εικόνα.
Αναμφίβολα, η πρόληψη και η έγκαιρη διάγνωση παραμένουν θεμέλιοι λίθοι. Γι’ αυτό θελήσαμε να μιλήσουμε μαζί τους για όλα όσα συχνά μένουν στο περιθώριο των συζητήσεων: για τα επαναλαμβανόμενα λάθη, τις δομικές αδυναμίες που μας κρατούν πίσω, την άγνοια που κοστίζει αλλά και για τη δύναμη της στοχευμένης ενημέρωσης και της επιστήμης, εκεί όπου γεννιέται, τελικά, η πραγματική ελπίδα.
Καθυστερημένες διαγνώσεις και πρόσβαση στη θεραπεία
― Περισσότεροι από τους μισούς ανθρώπους που διαγιγνώσκονται με HIV στην Ελλάδα είναι late presenters. Τι σημαίνει αυτό και γιατί εξακολουθούμε να χάνουμε ευκαιρίες διάγνωσης;
Ιωάννης Κατσαρόλης: Περισσότερο από το 52% όσων διαγιγνώσκονται σήμερα με HIV στην Ελλάδα φτάνει ήδη καθυστερημένα στη φροντίδα. Αυτό σημαίνει ότι το ανοσοποιητικό τους έχει επιβαρυνθεί σοβαρά και ότι για μεγάλο διάστημα ζούσαν χωρίς διάγνωση και θεραπεία, συμβάλλοντας άθελά τους στη συνέχιση της επιδημίας.
Για την καταγραφή των χαμένων ευκαιριών πραγματοποιήθηκε η μελέτη Morfeas με τη συμμετοχή 10 Μονάδων Λοιμώξεων (με επιστημονική υπεύθυνη την καθηγήτρια κ. Ψυχογιού και τη συνεργατική υποστήριξη της Gilead Sciences). Από τα 823 άτομα που έλαβαν νέα διάγνωση την περίοδο 2019-2021, τα 517 είχαν τουλάχιστον μία χαμένη ευκαιρία. Το 48,3% είχε επισκεφθεί το σύστημα υγείας τουλάχιστον μία φορά χωρίς να του προταθεί έλεγχος, ενώ περίπου το 19% είχε τρεις έως πέντε επαφές χωρίς σύσταση για εξέταση.
Στις περισσότερες περιπτώσεις υπήρχαν ενδείξεις που θα έπρεπε να είχαν οδηγήσει αυτονόητα σε testing: σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα, παρατεταμένος ανεξήγητος πυρετός, πνευμονία κοινότητας. Ο μέσος χρόνος καθυστέρησης στη διάγνωση εκτιμήθηκε στα 3,7 χρόνια.
Γιώτα Λουρίδα: Η μελέτη απλώς επιβεβαίωσε ό,τι βλέπουμε καθημερινά. Πολλοί γιατροί δεν προτείνουν τεστ HIV όταν ο άνθρωπος απέναντί τους δεν «ταιριάζει» σε στερεοτυπικά επιδημιολογικά κριτήρια. Αυτό το άτυπο profiling οδηγεί σε ακόμη μεγαλύτερη καθυστέρηση στη διάγνωση ετεροφυλόφιλων ανδρών και γυναικών. Όποιος είχε απροφύλακτη επαφή είναι υποψήφιος για έλεγχο, και αυτό πρέπει να γίνει ρουτίνα.
― Γιατί το σύστημα εξακολουθεί να «φοβάται» τον έλεγχο για HIV;
Ι.Κ.: Το στίγμα είναι ο κυριότερος παράγοντας. Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα σε 11 ευρωπαϊκές χώρες, περίπου το 65% του πληθυσμού δηλώνει ότι δεν έχει εξεταστεί ποτέ. Το στίγμα και οι διακρίσεις επηρεάζουν όχι μόνο τους πολίτες αλλά και τους επαγγελματίες υγείας που διστάζουν να προτείνουν το τεστ.
Γ.Λ.: Υπάρχουν όμως και θεσμικά εμπόδια. Η Ελλάδα εφαρμόζει ακόμη opt-in testing, δηλαδή το άτομο που εξετάζεται πρέπει να δώσει γραπτή συναίνεση, μια διαδικασία που δημιουργεί αμηχανία και γραφειοκρατία. Και για νομικούς λόγους η δυνατότητα self-testing δεν είναι ακόμη διαθέσιμη, παρότι θα βοηθούσε σημαντικά ανθρώπους που δυσκολεύονται να απευθυνθούν σε δομές υγείας.
― Αν μπορούσατε να αλλάξετε τρία πράγματα αύριο το πρωί για να μειωθούν οι καθυστερημένες διαγνώσεις, ποια θα ήταν αυτά;
Ι.Κ.: Υιοθέτηση του opt-out testing, δηλαδή ένταξη του HIV τεστ στον έλεγχο ρουτίνας χωρίς ξεχωριστή διαδικασία συναίνεσης. Απο-ιατρικοποίηση του ελέγχου: μεταφορά του testing στην κοινότητα και δυνατότητα ασφαλούς self-testing. Εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας, ώστε να προτείνουν πιο συστηματικά το τεστ όταν υπάρχουν κλινικές ενδείξεις.
Η προσέγγιση αυτή πρέπει να ενδυναμωθεί με εκστρατείες ενημέρωσης και εκπαίδευσης ώστε να γίνει ευρύτερα κατανοητό και αποδεκτό το μήνυμα U=U (Undetectable=Untransmittable), δηλαδή ότι ένας άνθρωπος με μη ανιχνεύσιμο ιικό φορτίο δεν μεταδίδει τον HIV στους σεξουαλικούς του συντρόφους, ώστε να καταπολεμηθούν το στίγμα και οι διακρίσεις που θέτουν εμπόδια σε όλο το φάσμα της φροντίδας.
Γ.Λ.: Η εξέταση για HIV πρέπει να απενοχοποιηθεί πλήρως. Κάθε σεξουαλικά ενεργό άτομο πρέπει να την περιλαμβάνει στον προληπτικό του έλεγχο.
Στίγμα, κοινωνικές αντιλήψεις & δημόσια υγεία
― Τι δείχνουν τα τελευταία στοιχεία για το στίγμα στην Ελλάδα;
Ι.Κ.: Στην έρευνα κοινής γνώμης, ένας στους δύο Έλληνες θεωρεί ότι είναι ενημερωμένος για τον HIV, όμως ένας στους τρεις πιστεύει ότι τα άτομα που ζουν με HIV αποτελούν «κίνδυνο για την κοινωνία». Η κοινωνική απόσταση παραμένει υψηλή ακόμη και σε καθημερινές δραστηριότητες, κάτι που επηρεάζει αρνητικά και την αποδοχή του U=U.
Κωνσταντίνος Πρωτoπαπάς: Παρερμηνείες σχετικά με τους τρόπους μετάδοσης παραμένουν διαδεδομένες. Το ακόμα πιο ανησυχητικό είναι ότι τα κενά δεν περιορίζονται στον γενικό πληθυσμό αλλά εντοπίζονται και μέσα στο σύστημα υγείας.
Σε μεγάλη έρευνα του ECDC το 2024, με υποανάλυση για την Ελλάδα, μόλις 47% των γιατρών γνώριζε επαρκώς τι είναι η PrEP, ενώ στο νοσηλευτικό προσωπικό το ποσοστό έπεφτε στο 27%. Η γνώση για το U=U ήταν επίσης ελλιπής. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της φροντίδας συχνά δεν έχουν την απαραίτητη ενημέρωση.
― Πόσο επικίνδυνη είναι η άγνοια γύρω από U=U, PrEP και PEP;
Κ.Π.: Δεν είναι θεωρητικό ζήτημα – έχει πρακτικό κόστος. Ιδιαίτερα σήμερα, που η PrEP είναι πλέον διαθέσιμη στην Ελλάδα, οι επαγγελματίες υγείας καλούνται να ενημερώνουν, να καθοδηγούν και να προτείνουν σύγχρονες λύσεις πρόληψης. Όταν αυτό δεν γίνεται, χάνονται πολύτιμες ευκαιρίες για αποτροπή νέων λοιμώξεων.
Το ίδιο ισχύει για το U=U: αν δεν γίνει σωστή ενημέρωση και δεν καταστεί σαφές ότι ένα άτομο με μη ανιχνεύσιμο ιικό φορτίο δεν μεταδίδει τον HIV, το στίγμα διαιωνίζεται και επηρεάζει τη ζωή, τις σχέσεις και την ψυχική υγεία των ανθρώπων που ζουν με τον ιό. Όταν οι επαγγελματίες υγείας δεν το γνωρίζουν ή δεν το μεταφέρουν με σαφήνεια, το στίγμα διαιωνίζεται.
Η άγνοια, τέλος, πλήττει την εμπιστοσύνη: οι πολίτες περιμένουν από τους γιατρούς να είναι η πιο αξιόπιστη πηγή πληροφόρησης.
― Τι σημαίνει αυτό το στίγμα στην πράξη για τους μετανάστες;
Γ.Λ.: Το 35-40% των νέων διαγνώσεων στην Ελλάδα αφορά άτομα αλλοδαπής εθνικότητας, κυρίως από την Υποσαχάρια Αφρική και την Ανατολική Ευρώπη. Σχεδόν το 60% των νέων διαγνώσεων σε μετανάστες αφορά late presenters. Πολλοί ζουν σε κέντρα υποδοχής εκτός αστικών κέντρων, όπου η πρόσβαση σε υπηρεσίες HIV είναι δύσκολη, ενώ η έλλειψη διερμηνείας και κοινωνικής στήριξης δημιουργεί επιπλέον εμπόδια.
Παρότι η Ελλάδα παρέχει δωρεάν αντιρετροϊκή αγωγή ακόμη και σε όσους δεν έχουν νομιμοποιητικά έγγραφα, οι άνθρωποι των οποίων οι αιτήσεις ασύλου απορρίπτονται βρίσκονται σε «γκρίζα ζώνη»: μπορούν να λάβουν αντιρετροϊκά, αλλά όχι άλλες απαραίτητες θεραπείες, όπως αντιβιοτικά, εμβόλια ή αγωγή για ευκαιριακές λοιμώξεις.
― Αν θέλαμε πραγματικά να μειώσουμε το στίγμα, τι θα έπρεπε να αλλάξει;
Ι.Κ.: Το στίγμα γύρω από τον HIV είναι πολλαπλό – συνδέεται με ρατσισμό, έμφυλες και ηλικιακές διακρίσεις, κοινωνικό αποκλεισμό και αυτοστιγματοποίηση. Χρειάζονται στοχευμένες εκστρατείες ενημέρωσης από τη σχολική ηλικία, ισχυρή εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας, υποστηρικτικές υπηρεσίες και συνεργασία με την κοινότητα.
Παρότι διαθέτουμε αξιόπιστη διάγνωση, αποτελεσματικές θεραπείες και σύγχρονα εργαλεία πρόληψης, η διαχείριση του HIV απαιτεί μια ολιστική, συντονισμένη στρατηγική που θα καλύπτει το σύνολο της φροντίδας.
Το στίγμα γύρω από τον HIV είναι πολλαπλό – συνδέεται με ρατσισμό, έμφυλες και ηλικιακές διακρίσεις, κοινωνικό αποκλεισμό και αυτοστιγματοποίηση. Χρειάζονται στοχευμένες εκστρατείες ενημέρωσης από τη σχολική ηλικία, ισχυρή εκπαίδευση των επαγγελματιών υγείας, υποστηρικτικές υπηρεσίες και συνεργασία με την κοινότητα.
Πρόληψη & PrEP - Από τη θεωρία στην πραγματικότητα
― Ποια είναι η εικόνα της PrEP μετά τους πρώτους έξι μήνες διάθεσης;
Κ.Π.: Έξι μήνες μετά τη διάθεσή της, η εικόνα δείχνει μια σαφή κινητικότητα, αλλά και μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις ομάδες. Περισσότερα από 800 άτομα έχουν λάβει τουλάχιστον μία συνταγή. Η μεγαλύτερη μερίδα αφορά άνδρες που κάνουν σεξ με άνδρες στην Αθήνα. Ωστόσο, η υιοθέτηση παραμένει περιορισμένη σε γυναίκες και ομάδες όπως οι σεξεργάτες/-τριες και τα άτομα που κάνουν ενέσιμη χρήση. Αυτό δείχνει ότι, παρά την πρόοδο, η ενημέρωση και η πρόσβαση δεν φτάνουν με τον ίδιο τρόπο σε όλους.
-Ποια είναι τα σημαντικότερα εμπόδια στην πρόσβαση;
Κ.Π.: Η PrEP διατίθεται μόνο από 24 νοσοκομειακά φαρμακεία, τα 17 εκ των οποίων βρίσκονται στην Αθήνα. Απαιτείται μηνιαία επίσκεψη για ανανέωση. Η προϋπόθεση του ΑΜΚΑ αποκλείει μετανάστες και πολίτες της Ε.Ε. με αλλοδαπή ασφάλιση. Πολλοί επαγγελματίες υγείας δεν γνωρίζουν αρκετά, με αποτέλεσμα ο κόσμος να μην ενημερώνεται καν ότι η PrEP παρέχεται δωρεάν και ανώνυμα.
― Γιατί παραμένει λιγότερο γνωστή σε ομάδες όπως οι σεξεργάτες/-τριες και οι χρήστες ενδοφλεβίων ναρκωτικών (ΧΕΝ);
Κ.Π.: Η ενημέρωση δεν φτάνει όπου ζουν και κινούνται οι συγκεκριμένες κοινότητες. Η έλλειψη σταθερής σύνδεσης με υπηρεσίες υγείας και το στίγμα λειτουργούν αποτρεπτικά. Γι’ αυτό χρειάζεται μια εντελώς διαφορετική προσέγγιση: στοχευμένη, πρακτική και μη στιγματιστική ενημέρωση μέσα από community-based υπηρεσίες και ομάδες πεδίου, από ανθρώπους και φορείς που οι κοινότητες ήδη εμπιστεύονται. Μόνο έτσι η PrEP μπορεί να γίνει πραγματικά προσβάσιμη σε όσους τη χρειάζονται περισσότερο.
― Τι χρειάζεται για ουσιαστική κλιμάκωση της PrEP;
Κ.Π.: Πρέπει να επεκταθεί η διάθεση εκτός νοσοκομειακών φαρμακείων, ώστε να μπορεί να χορηγείται από φαρμακεία της κοινότητας σε όλη τη χώρα. Η πρωτοβάθμια φροντίδα και οι προσωπικοί γιατροί μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά και στη συνταγογράφηση και στην ενημέρωση. Με ενίσχυση των community-based υπηρεσιών, η PrEP μπορεί πραγματικά να αποκτήσει εθνική εμβέλεια.
― Πώς μπορούν η επιστημονική κοινότητα και η βιομηχανία να στηρίξουν την πρόληψη;
Κ.Π.: Με εκπαίδευση επαγγελματιών υγείας για U=U, PrEP και PEP, με καμπάνιες ενημέρωσης προς το ευρύ κοινό και με εργαλεία ειδικά σχεδιασμένα για τις πιο ευάλωτες κοινότητες. Όταν όλοι οι φορείς –επιστημονικοί, δημόσιοι, κοινοτικοί και η βιομηχανία– ευθυγραμμίσουν τα μηνύματά τους, τότε δημιουργείται ένα συνεκτικό πλαίσιο που μειώνει την άγνοια, περιορίζει το στίγμα και διευρύνει ουσιαστικά την πρόσβαση.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LIFO
