Ρωσία, Βυζάντιο και η αναζήτηση ενός χαμένου κόσμου

Ρωσία, Βυζάντιο και η αναζήτηση ενός χαμένου κόσμου Facebook Twitter
«Το Βυζάντιο κατέκτησε τον Βορρά όχι με τη δύναμη των όπλων αλλά με υπομονετική διπλωματία και με το θαύμα της εικαστικής και λογοτεχνικής χριστιανικής κουλτούρας του. Και αυτό ήταν ίσως το μεγαλύτερο επίτευγμά του». Φωτογραφία από την ταινία «Αντρέι Ρουμπλιόφ» του Αντρέι Ταρκόφσκι.
2

Αν θέλουμε να καταλάβουμε τη σημερινή κόντρα Ρωσίας-Δύσης και την πολυδιάστατη γεωπολιτική συνθήκη, βιβλία σαν κι αυτό είναι ουσιαστικά και θεμελιώδη.

Αν όλη η ιστορία της Ρωσίας είναι μια αιματηρή συνέχεια απανωτών εξεγέρσεων και πολέμων, η βασική της ραχοκοκαλιά στηρίζεται στα δομικά κομμάτια του βυζαντινισμού και του προοδευτισμού, ισομερώς καταμερισμένα στην Ιστορία της.

Αυτό τουλάχιστον αποκαλύπτει το βιβλίο αναφοράς Το Βυζάντιο στη Ρωσία - Δοκίμια Ιστορίας και Φιλοσοφίας που μόλις κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Καστανιώτη σε μετάφραση Ολέγ Τσυμπένκο, καθώς παραθέτει δύο δομικά, ενσωματωμένα στην Ιστορία της Ρωσίας, κείμενα.

Η αιώνια κόντρα ανάμεσα στους προοδευτικούς φίλους της Δύσης, τους οποίους εκπροσωπεί, εν προκειμένω, ο Σολοβιόφ, και τους συντηρητικούς υποστηρικτές της Ανατολής, που αντιπροσωπεύονται από τον Λεόντιεφ, δεν είναι τόσο απλή όσο φαίνεται: φανερώνει την ανάγκη των Ρώσων να ασπαστούν μεν τον κοσμοπολιτισμό του Πέτρου αλλά και να μην απαρνηθούν τις μυστικιστικές εντάσεις της ίδιας τους της ταυτότητας.

Μια σειρά από μελέτες, όπως αυτή με τίτλο Βυζάντιο και Ρωσία του Ιωάννου Μέγεντορφ, είχαν προ πολλού αποκαλύψει τη μεγαλόπνοη τάση της απέραντης χώρας να ταυτίζει το παλιό ιδανικό της Pax Romana με ένα είδος θρησκευτικής οικουμενικότητας – θαρρείς πως το μικρό μέγεθος δεν συνάδει με τη «μεγάλη σοβιετική ψυχή», όπως την αποκάλεσε μετέπειτα πολύ έξυπνα ο Στάλιν.

Μια σειρά από μελέτες, όπως αυτή με τίτλο Βυζάντιο και Ρωσία του Ιωάννου Μέγεντορφ, είχαν προ πολλού αποκαλύψει τη μεγαλόπνοη τάση της απέραντης χώρας να ταυτίζει το παλιό ιδανικό της Pax Romana με ένα είδος θρησκευτικής οικουμενικότητας – θαρρείς πως το μικρό μέγεθος δεν συνάδει με τη «μεγάλη σοβιετική ψυχή», όπως την αποκάλεσε μετέπειτα πολύ έξυπνα ο Στάλιν.

Μπορεί, δηλαδή, οι φανατικοί οπαδοί του συντηρητισμού κατά την περίοδο του σχίσματος να επέμεναν με τρόπο εμμονικό και οπισθοδρομικό στα τελετουργικά της θρησκείας, ουσιαστικά όμως προασπίζονταν την άκρατη κατίσχυση της ρωσικής ταυτότητας, βάζοντάς τα, για παράδειγμα, με κορυφαίους συγγραφείς όπως ο Χέρτσεν, ο Τουργκένιεφ κ.λπ., οι οποίοι γρήγορα άφησαν πίσω τους την πατρίδα.

Στα μάτια των συντηρητικών, οι προοδευτικοί ήταν απλώς αρνησιπάτριδες που ξεπερνούσαν ακόμα και τον μηδενισμό, έναν όρο που οι ίδιοι έφτασαν να υιοθετούν για τον εαυτό τους.

Από την άλλη, ήταν τόση η εμμονή των θρησκόληπτων σλαβόφιλων με το τελετουργικό και τέτοια η άγνοια των πραγματικών αιτημάτων του απλού κόσμου που καθιστούσε τις θέσεις τους αδιανόητες.

Αντιπαρερχόμενος τη φανατική τους προσκόλληση στην παράδοση, ο Σολοβιόφ έθεσε σε κίνδυνο την ίδια του τη ζωή, φτάνοντας να διακηρύξει από τα πανεπιστημιακά έδρανα πως έπρεπε να δοθεί χάρη στους δολοφόνους του Τσάρου Αλέξανδρου Β'.

Μέχρι τότε κανείς δεν τολμούσε να ταχθεί δημόσια κατά του συντηρητισμού, όπως έκανε ο ίδιος με το κείμενό του Ο βυζαντινισμός και η Ρωσία.

Και, όπως συνέβαινε με όλους τους μορφωμένους Ρώσους του δικού του διαμετρήματος, τα διαβάσματά του κάλυπταν ένα τεράστιο φάσμα αναφορών, από τη θεολογία και την αισθητική μέχρι ζητήματα λογοτεχνικής κριτικής και φιλοσοφίας (ο ίδιος, μάλιστα, διαθέτοντας αρκετό χιούμορ, φρόντισε να γράψει και το δικό του επιτύμβιο σε μορφή ποιήματος, που μετέφρασε στα ελληνικά ο Δημήτρης Τριανταφυλλίδης).


Παρ' όλα αυτά, στο στρατόπεδο των σχισματικών, δηλαδή των αντιδραστικών που είχαν στραμμένο το βλέμμα, όπως ο αετός του Βυζαντίου, προς την Ανατολή παρά προς τη Δύση, υπήρχε ένα γοητευτικό κομμάτι που δεν αφορούσε μόνο το τελετουργικό και τις ερμηνείες των ιερών κειμένων και βιβλίων.

Οι σλαβόφιλοι προασπίζονταν το μεγαλείο ενός απέθαντου κόσμου, αναπολώντας την ύπαρξη της χαμένης Kitezh, μιας πόλης που συμβολοποιούσε τη χαμένη ορθόδοξη ταυτότητα και το βυζαντινό κλέος, που τους καλούσε χτυπώντας τις καμπάνες του μέλλοντος (δεν είναι τυχαίος ο έντονα μελλοντολογικός χαρακτήρας των ταινιών του Ταρκόφσκι, κατευθείαν βγαλμένος από αυτή την ουτοπική συνθήκη).

Στο ίδιο πλαίσιο κινείται και ο Λεόντιεφ, ο οποίος, παρά τις συντηρητικές του εμμονές, ήταν μια πολυσχιδής προσωπικότητα: δούλεψε ως διπλωμάτης, υπηρέτησε την πατρίδα του ως στρατιωτικός γιατρός στον πόλεμο της Κριμαίας και έγραψε εξαιρετικές νουβέλες, κάποιες από τις οποίες αφορούν και τα χρόνια που υπηρέτησε ως διπλωμάτης στην Ελλάδα.

Παρά τις οπισθοδρομικές αντιλήψεις του, είναι υποβλητικές η ατμόσφαιρα και η μουσικότητα των γραπτών του, όπως μαρτυρά το εμβληματικό κείμενο που έρχεται τώρα στο φως σε αυτή την έκδοση από τον Καστανιώτη, κινούμενο στο ίδιο πάντα ανυψωτικό τέμπο:

«Μήπως δεν είναι τρομακτικό και προσβλητικό να σκεφτόμαστε ότι ο Μωυσής ανέβηκε στο όρος Σινά, ότι οι Έλληνες έχτισαν τις εκλεπτυσμένες ακροπόλεις τους, οι Ρωμαίοι έκαναν τους Καρχηδονιακούς Πολέμους, ότι ο ιδιοφυής, πανέμορφος Αλέξανδρος, με τη φτερωτή περικεφαλαία του διάβηκε τον Γρανικό Ποταμό και πολέμησε στα Άρβηλα, ότι οι Απόστολοι κήρυτταν, οι ιερομάρτυρες υπέφεραν, οι ποιητές τραγουδούσαν, οι ζωγράφοι ζωγράφιζαν, οι ιππότες έλαμπαν στις κονταρομαχίες, μόνο και μόνο με σκοπό ένας Γάλλος ή Γερμανός ή Ρώσος αστός με δύσμορφο κωμικό ντύσιμο να ευημερεί "ατομικά" και "ομαδικά" στα ερείπια όλου αυτού του περασμένου μεγαλείου;».

Ρωσία, Βυζάντιο και η αναζήτηση ενός χαμένου κόσμου Facebook Twitter
Μια σπάνια έγχρωμη φωτογραφία από την ταινία «Αντρέι Ρουμπλιόφ» του Αντρέι Ταρκόφσκι.
Βιβλίο
2

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Βιβλίο / Πατρίτσια Χάισμιθ: «Ο κόσμος και τα μαρτίνι του είναι δικά μου!»

Τα πολυσυζητημένα ημερολόγια της Χάισμιθ αποκαλύπτουν κρυφές σκέψεις της συγγραφέως του «Ταλαντούχου κύριου Ρίπλεϊ», τους άγνωστους έρωτες και την εξάρτησή της από τη γραφή και το αλκοόλ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής και της επιτυχίας της»

Βιβλίο / Μπεν Γουίλσον: «Η χαοτική εικόνα της Αθήνας είναι το μυστικό της αντοχής της»

Από τη Βαβυλώνα ως την Αθήνα, ο διάσημος ιστορικός και συγγραφέας βλέπει τις πόλεις ως ζωντανούς οργανισμούς, όπου η ιστορία γράφεται από τους ανθρώπους και όχι από τα κτίρια – με δημόσιες διεκδικήσεις και αντιστάσεις στο gentrification.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
10 βιβλία που διαπνέονται από 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Βιβλίο / 10 βιβλία για 10 ελληνικά νησιά και τόπους - από τις Σπέτσες και την Άνδρο ως την Κρήτη και τη Μύκονο

Δεν είναι λίγα τα βιβλία που ξεδίπλωσαν και ενίοτε αποθέωσαν κρυφές ή φανερές μεριές της Ελλάδας και κατέληξαν να γίνουν συνώνυμα συγκεκριμένων τόπων. Από τις ονειρικές, σχεδόν ψυχεδελικές Σπέτσες στον Μάγο του Φόουλς μέχρι τη Μάνη του Φέρμορ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΟ / Ocean Vuong: «Πίσω από τη βιτρίνα της χιπστεριάς κρύβεται ο φόβος»

Ο Αυτοκράτορας της Χαράς είναι ένα λογοτεχνικό επίτευγμα. Ένα μεγάλο μυθιστόρημα με ιστορίες απλών ανθρώπων που τις σχέσεις τους ορίζουν η καλοσύνη και η αλληλεγγύη. Με αφορμή την κυκλοφορία του, ένας από τους πιο ταλαντούχους συγγραφείς της γενιάς του μιλάει για τη λογοτεχνία, τους ήρωές του, την queer ταυτότητα και την κατάσταση όπως διαμορφώνεται στην Αμερική του Τραμπ σε μια συνέντευξη-ποταμό.
M. HULOT
Η Λυδία Κονιόρδου διαβάζει τον μονόλογο της Λούλας Αναγνωστάκη «Ο oυρανός κατακόκκινος»

Lifo Videos / «Ιδού εγώ»: Η Λυδία Κονιόρδου ερμηνεύει το «Ουρανός Κατακόκκινος» της Λούλας Αναγνωστάκη στο LIFO.gr

O απολογισμός ζωής μιας γυναίκας που βλέπει γύρω της τον κόσμο να διαλύεται, η προσωπική εμπλοκή στη συλλογική μνήμη, μια ποιητική εκδοχή της δυστυχίας που γεννά η σύγχρονη πραγματικότητα.
ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ
Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Βιβλίο / Φεστιβάλ Βιβλίου Χανίων: Τόπος συνάντησης για τη λογοτεχνία και τις ιδέες

Με ένα πλούσιο πρόγραμμα με καλεσμένους από 16 χώρες και τιμώμενο πρόσωπο τον ποιητή Τίτο Πατρίκιο, το φετινό φεστιβάλ σημείωσε τη μεγαλύτερη προσέλευση στην ιστορία του.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

The Review / Γιατί μας γοητεύει ακόμα ο «Καβγατζής της Βρέστης»;

Ο Χρήστος Παρίδης και η Βένα Γεωργακοπούλου, με αφορμή τη νέα έκδοση του έργου του Ζαν Ζενέ, εξετάζουν τους λόγους που μπορεί να μας αφορά ακόμα και σήμερα το θρυλικό βιβλίο του 1945. ― ΠΕΡΙΕΧΕΙ ΤΟΛΜΗΡΗ ΓΛΩΣΣΑ
ΧΡΗΣΤΟΣ ΠΑΡΙΔΗΣ
100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ