Με την ενέργειά του, την αντισυμβατική συμπεριφορά και τον χειμαρρώδη λόγο του είναι δύσκολο να πιστέψεις ότι ο Τέρι Γκίλιαμ κλείνει τα 80 σήμερα. Θα ορκιζόσουν πως είναι μια εικοσαετία νεότερος τουλάχιστον. Ήδη από τη θητεία του στους Monty Python διαφαινόταν ένα πνεύμα ανεξαρτησίας. Ήταν ο μόνος Αμερικανός της ομάδας και κύρια ενασχόληση του ήταν να σχεδιάζει εκείνες τις εμβόλιμες «ενέσεις» animated σάτιρας και σουρεαλισμού στο «Flying Circus» πρώτα και στις ταινίες στη συνέχεια – δηλαδή, είχε μια πιο μοναχική δραστηριότητα.
Απ' όλα τα μέλη της ομάδας που επιχείρησαν να περάσουν πίσω από τον φακό, αυτός ήταν ο μόνος που είχε μάτι κινηματογραφικό και δικό του όραμα, διακριτό από το αναρχίζον χιούμορ της ομάδας, το οποίο, βέβαια, δεν αποχωρίστηκε ποτέ. Με αντισυστημική διάθεση και δάνεια από διαφορετικές τέχνες έπλασε αξέχαστες κινηματογραφικές δυστοπίες με σημείο αναφοράς την εποχή τους αλλά και έναν θεματικό καμβά, απαρτιζόμενο από διαχρονικά ερωτήματα.
Με ευρυγώνιους φακούς, dutch angles και την κάμερα συχνά τοποθετημένη χαμηλά στο έδαφος, έκανε αδύνατο να διαχωρίσεις πού ξεκινά η φαντασία και πού τελειώνει η πραγματικότητα, έφτιαξε ένα στυλ δικό του, τόσο ιδιαίτερο που, αν πετύχεις τυχαία ταινία του στην TV, μέσα σε ένα λεπτό θα καταλάβεις ότι είναι δική του – για πόσους σκηνοθέτες μπορείς να το υποστηρίξεις αυτό;
Δούλεψε για καιρό μέσα στο σύστημα των στούντιο, που θέλησε να καρπωθεί το ταλέντο του, μα συγκρούστηκε συχνά με αυτό. Θα χρειαζόταν ένα άρθρο μεγαλύτερο από αυτό εδώ μόνο για να καταγραφούν οι περιπέτειές του με τη Universal για το final cut του Brazil (1985) ή για να αναφερθούμε στα επανειλημμένα restart του κινηματογραφικού Δον Κιχώτη του – το χρονικό της καταστροφικής πρώτης απόπειρας μπορείτε να το παρακολουθήσετε στο εξαιρετικά ενδιαφέρον Lost in la Mancha (2002).
Ο Τέρι Γκίλιαμ, σαν σύγχρονος Διογένης, μέσα από τις ταινίες του γυρνά με τον φανό του από σινεμά σε σινεμά, αναζητώντας ανθρώπους που να πιστεύουν στα παραμύθια. Γιατί πιστεύει ακλόνητα ότι ο δρόμος για την ελευθερία περνά μέσα από το παραμύθι.
Πάνω απ' όλα, είναι εκείνος που, σαν σύγχρονος Διογένης, μέσα από τις ταινίες του, γυρνά με τον φανό του από σινεμά σε σινεμά, αναζητώντας ανθρώπους που να πιστεύουν στα παραμύθια. Γιατί πιστεύει ακλόνητα ότι ο δρόμος για την ελευθερία περνά μέσα από το παραμύθι.
Για να γιορτάσουμε τα ογδοηκοστά του γενέθλια επισκεφθήκαμε ξανά όλες τις ταινίες του και γράψαμε γι' αυτές, σε μια απόπειρα να συνοψίσουμε μια sui generis καριέρα που ελπίζουμε ότι δεν θα σταματήσει εδώ, αρκεί να βρίσκει χρηματοδότηση για τα σχέδιά του. Αυτός είναι και ο λόγος που η φιλμογραφία του αριθμεί μόλις 12 μεγάλου μήκους προσωπικές δουλειές.
Jabberwocky (1977)
Με τα ομιχλώδη εξωτερικά πλάνα του και τα ημιφωτισμένα εσωτερικά, το ντεμπούτο του Γκίλιαμ μαρτυρά έναν (πολύ) κινηματογραφικό σκηνοθέτη, επιστρατεύει συχνά, αν και όχι τόσο εύστοχα, το χιούμορ των Monty Python και αναδεικνύει με το «καλημέρα» την ικανότητά του να φτιάχνει ένα πειστικό και ολοκληρωμένο κινηματογραφικό σύμπαν. Η κωμωδία διακόπτεται από μικρά, απρόσμενα ξεσπάσματα γραφικής εικονογραφίας – trademarks ενός σκηνοθέτη που όχι μόνο δεν φοβάται, αλλά συχνά επιδιώκει να λερώσει τα χέρια του. Τέλος, κρατώντας για τον εαυτό του τον μικρό ρόλο ενός παλαβού που πιστεύει ότι η πέτρα που έχει στην κατοχή του είναι διαμάντι, συστήνει το κυρίαρχο μοτίβο της φιλμογραφίας του, εκείνο της αντιπαραβολής φαντασίας και πραγματικότητας, διαλέγοντας και στρατόπεδο.
Time Bandits (1981)
Πιτσιρικάς με ενδιαφέρον για την Ιστορία εντάσσεται στην παρέα νάνων ληστών που πηδούν από εποχή σε εποχή αναζητώντας θησαυρούς χάρη σε έναν μαγικό χωροχρονικό χάρτη που έκλεψαν από το Ανώτερο Ον – ο Γκίλιαμ δεν είναι άθεος, είναι αγνωστικιστής. Η Ιστορία ως παιχνίδι, (ανα)θεωρημένη από το βλέμμα της παιδικής φαντασίας, σε μια πότε βλάσφημη, πότε σαχλή, μα πάντα εφευρετική και παιχνιδιάρικη περιπέτεια. Η παρουσία του Σον Κόνερι, που διάβασε το σενάριο από σπόντα, το λάτρεψε και επικοινώνησε με την παραγωγή για να παίξει, έβαλε το λιθαράκι της στην εισπρακτική επιτυχία του φιλμ, η οποία με τη σειρά της έβαλε το δικό της λιθαράκι στην τρελή πορεία της Handmade Films, της εταιρείας παραγωγής του Τζορτζ Χάρισον των Beatles. Περισσότερα για τη Handmade Films μπορείτε να μάθετε στο απολαυστικό ντοκιμαντέρ An accidental studio (2019).
Brazil (1985)
Στην κινηματογραφική δυστοπία που έπλασε ο Γκίλιαμ, η οποία συνδυάζει τον οργουελικό ολοκληρωτισμό με την καφκική γραφειοκρατία, η πρωτοβουλία ισοδυναμεί με τρομοκρατία και πρέπει να παταχθεί. Το Brazil συνδυάζει ένα «ζωντανό» καρτούν με τον γερμανικό εξπρεσιονισμό, βάλλει κατά του κομφορμισμού, της καταστολής, του κορπορατικού μοντέλου, του καταναλωτικού προτύπου και της δικτατορίας της ομορφιάς και διατείνεται στο σκοτεινό, γλυκόπικρο φινάλε του πως η πνευματική ελευθερία είναι ζήτημα συνειδητής, εσωτερικής επιλογής, ένα απρόσιτο έδαφος, ένα άβατο που το Σύστημα ποτέ δεν θα μπορέσει να καταλάβει. Μια μεγάλη στιγμή για το είδος της επιστημονικής φαντασίας.
The Adventures of Baron Munchausen (1988)
Το μέγεθος της παραγωγής και τα σκηνικά του Ντάντε Φερέτι ζωντανεύουν τα σκίτσα του Γκίλιαμ για την ομάδα των Python στη δημιουργία του που φλερτάρει περισσότερο από κάθε άλλη με τη φελινική ονειροφαντασία. Τοποθετώντας την ιστορία του στην «Εποχή της Λογικής», όπως μας λέει ο τίτλος στην αρχή, ο Γκίλιαμ προπαγανδίζει για ακόμα μία φορά τις απελευθερωτικές ιδιότητες του παραμυθιού για τον άνθρωπο, υπό την προϋπόθεση ότι ο τελευταίος θα συνεχίσει να πιστεύει σ' αυτό, όπως η νεαρή Σάλι πιστεύει στον βαρόνο Μινχάουζεν στο φιλμ. Με την πίστη της η Σάλι τον σώζει κάθε φορά που ετοιμάζεται να παραδοθεί στον θάνατο – στη λήθη δηλαδή. Γιατί, αν χαθεί η πίστη στην τέχνη του παραμυθιού, θα χαθεί μαζί της και η ελευθερία.
The Fisher King (1991)
Με το τρυφερό σενάριο του Ρίτσαρντ Λα Γκράβενεζ (Οι Γέφυρες του Μάντισον, Ο Γητευτής των Αλόγων) να δίνει σπονδυλική στήλη στο όραμα του Γκίλιαμ, ο τελευταίος μεταπηδά σε πιο mainstream αφηγηματικά μονοπάτια με εντυπωσιακά αποτελέσματα και χωρίς δημιουργικές εκπτώσεις, βρίσκοντας στο πρόσωπο του Ρόμπιν Γουίλιαμς ιδανικό ερμηνευτή για να ισορροπήσει ανάμεσα στη μανιακή συμπεριφορά μιας τυπικής φιγούρας του σινεμά του και σε ένα τραγικότερο από το σύνηθες υπόβαθρο. Στην πορεία τους προς την εξιλέωση οι δύο κεντρικοί χαρακτήρες του έργου θα ανακαλύψουν ότι οι ιαματικές λειτουργίες του παραμυθιού έχουν ουσιαστική επίδραση μόνο όταν το μοιράζεσαι. Ανάμεσα σε πολλές σκηνές, ξεχωρίζει εκείνη η φέτα μαγικού ρεαλισμού, όπου ο άστεγος του Ρόμπιν Γουίλιαμς ακολουθεί αυτή που του αρέσει στον σταθμό Grand Central της Νέας Υόρκης και, εντελώς απροειδοποίητα, όλοι οι περαστικοί αρχίζουν να χορεύουν ένα βαλσάκι.
H σκηνή στον σταθμό Grand Central της Νέας Υόρκης, όπου όλοι οι περαστικοί αρχίζουν να χορεύουν.
12 Monkeys (1995)
Η εσχατολογία των Δώδεκα Πιθήκων, που διασκευάζουν και συμπληρώνουν δραματουργικά το ποιητικό La Jetée του Κρις Μάρκερ, αποκτά μια (ακόμα πιο) πικρή διάσταση εν όψει της τρέχουσας πανδημικής συγκυρίας. Και, ναι, μπορεί οι άνθρωποι να είναι θύτες και θύματα μιας νιτσεϊκής αιώνιας επιστροφής, προγραμματισμένοι από τη φτιαξιά τους να επαναλάβουν το παρελθόν τους και να αυτοκαταστραφούν, αλλά ο Γκίλιαμ, ως γνήσιο μέλος της ομάδας των Python, θα δει και τη «φωτεινή πλευρά της ζωής». Γιατί ο Cole του Μπρους Γουίλις στο φιλμ θα επιλέξει να επαναλάβει τα ίδια λάθη σε πείσμα της σωτηρίας του, σε πείσμα ακόμα και της σωτηρίας της ανθρωπότητας, προκειμένου να συναντήσει ξανά Εκείνη και να ξαναπεράσει τον (δανεικό) χρόνο του μαζί της. Κι αυτό δίνει στους Δώδεκα Πιθήκους μια γνήσια νεο-ρομαντική διάσταση, αρκετή για να τους καταστήσει στα μάτια μου λίγο παραπάνω αριστούργημα απ' όσο είναι έτσι κι αλλιώς.
Fear and Loathing in Las Vegas (1998)
Η παραληρηματική πρόζα του βασιλιά της αντικουλτούρας και της αντίφασης Χάντερ Σ. Τόμσον ενσωματώνεται σε μια παραισθησιογόνα (μη) αφήγηση, όπου η Αμερική των αρχών του '70 παρουσιάζεται σαν ένα τεράστιο τρελοκομείο που βγάζει κάποιο νόημα(;) μόνο αν είσαι μαστουρωμένος. Υπερσκηνοθετημένo και ιδιοσυγκρασιακό ακόμα και για τα μέτρα του σκηνοθέτη –θα ξέρεις αν είναι μια ταινία για σένα μέσα στα πρώτα δέκα λεπτά–, το Φόβος και Παράνοια στο Λας Βέγκας χτυπήθηκε από μεγάλη μερίδα της κριτικής, απέκτησε όμως σταδιακά ένα cult κοινό που πίνει νερό στο όνομά του – ή Chivas και Wild Turkey.
The Brothers Grimm (2005)
Για τους Αδερφούς Γκριμ ο ίδιος ο Γκίλιαμ δήλωσε ότι ανέλαβε τα σκήπτρα της παραγωγής επειδή του έκαναν μια (οικονομική) προσφορά που δεν μπορούσε να αρνηθεί. Ακολούθησαν ομηρικές διαμάχες με τους αδερφούς Γουάινστιν, δημόσιες αντεγκλήσεις και διαρκείς καβγάδες για ένα σενάριο που ο σκηνοθέτης απεχθανόταν και ουσιαστικά έγραφε ξανά μετά του τακτικού συνεργάτη του Τόνι Γκρισόνι κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων. Πίσω από τις φωνές, θα βρεις μια δημιουργία που παλεύει να χωρέσει το «σινεμά του παραλόγου» του Γκίλιαμ και το αυστηρά στρωτό και αυστηρότερα θορυβώδες σινεμά του blockbuster κάτω από την ίδια μασχάλη. Μια ταινία σε διαρκή σύγκρουση με τον εαυτό της, αν θέλεις. Οι αδερφοί Γκριμ των Ματ Ντέιμον και Χιθ Λέτζερ, πάντως, είναι ωραία προσθήκη στην πινακοθήκη χαρακτήρων του Γκίλιαμ.
Tideland (2005)
Ερχόμενο έπειτα από τα καταστροφικά γυρίσματα και την επακόλουθη ματαίωση του Δον Κιχώτη του, αλλά και εν μέσω διαρκών συγκρούσεων με τους Γουινστάιν για τους Αδερφούς Γκριμ, το Tideland είναι μια πάρα πολύ επιθετική και μαυρόψυχη ταινία. Γέννημα ψυχολογικής φθοράς και θυμού, η απόπειρα του Γκίλιαμ στο southern gothic κλείνεται ολοένα και περισσότερο στον εαυτό της όσο περνά η ώρα, εύκολα και εύλογα μπορεί να κατηγορηθεί για έλλειψη ευαισθησίας και γούστου και εντελώς δικαιολογημένα έλαβε τις χειρότερες κριτικές της καριέρας του.
The Imaginarium of Doctor Parnassus (2009)
Κάπου ανάμεσα στην απολογία, την εξομολόγηση και την (αυτό)ψυχανάλυση, ο Δρ. Παρνάσους θέλει τον ομώνυμο ήρωα να έχει πουλήσει την ψυχή του στον Διάβολο, όπως ο Γκίλιαμ στην περίπτωση των Αδερφών Γκριμ, και να βρίσκονται σε διαμάχη για το ποιος θα κερδίσει τις περισσότερες ψυχές: το αναλογικό, φτιαγμένο με αίμα θέαμα του πρώτου ή η εντυπωσιακή, πλην εντελώς επιφανειακή και ευκαιριακή μαγεία του δεύτερου; Ο αιφνίδιος θάνατος του πρωταγωνιστή Χιθ Λέτζερ, που κρατούσε τον ρόλο του Τόνι, μιας φιγούρας που ξεπήδησε από την commedia dell' arte –σταθερά φιλότεχνο το σινεμά του Γκίλιαμ– οδήγησε τον σκηνοθέτη σε αλχημείες, με τους Τζόνι Ντεπ, Τζουντ Λο και Κόλιν Φάρελ να επιστρατεύονται για να ολοκληρώσουν την ερμηνεία του Λέτζερ.
The Zero Theorem (2013)
Στην προσωπική του ζωή ο Λεθ περιμένει διαρκώς ένα τηλεφώνημα που θα του εξηγήσει το νόημα της ζωής. Στην εργασία του προσπαθεί να αποδείξει ότι το μηδέν ισούται με 100%. Κυνηγά ανεμόμυλους, κατά βάση, και στο μεσοδιάστημα είναι αποκομμένος από τους υπόλοιπους ανθρώπους, δεν θέλει να τον αγγίζουν, αλλά μιλά για τον εαυτό του στον πρώτο πληθυντικό, μια συνήθεια που εμφανώς καλλιέργησε για να μη νιώθει μόνος. Πέρα από τη συνήθη πίστη του σκηνοθέτη στη φαντασία, σε αυτή την καλαίσθητη μικρή δουλειά, η οποία ακροβατεί μεταξύ της δυστοπικής σάτιρας του Μπραζίλ και του ρομαντισμού των 12 Πιθήκων, κεντρική θεματική είναι η επικοινωνία και η απουσία της – χαρακτηριστική η σκηνή του πάρτι, όπου κάθε καλεσμένος ακούει τη δική του μουσική από το iΡod του.
Τhe man who killed Don Quixote (2018)
Τα πρότζεκτ σπουδαίων δημιουργών που ματαιώθηκαν διατηρούν μια μυθική διάσταση, κυρίως επειδή δεν τα είδαμε ποτέ, άρα μπορέσαμε να πλάσουμε στο μυαλό μας το «αριστούργημα» που ατυχώς δεν συνέβη. Εκ των πραγμάτων, ο Δον Κιχώτης του Τέρι Γκίλιαμ δεν θα ανταποκρινόταν ποτέ στις προσδοκίες ενός magnum opus τoυ οποίου το making off κράτησε 29 χρόνια, ειδικά από τη στιγμή που φέρει τις εμφανείς αδυναμίες ενός σεναρίου που άλλαξε μορφή άπειρες φορές. Έλα όμως που το μεταμοντέρνο ταξίδι ενός σκηνοθέτη-παραμυθά που χρειάζεται να πιστέψει και πάλι στα παραμύθια του είναι μια ταινία σαν εκείνες της ύστερης φιλμογραφίας του Κόπολα. Απευθύνεται σε μεγάλο βαθμό σε οπαδούς του σκηνοθέτη της και τους περιμένει καρτερικά να απευθυνθούν σε αυτή, όποτε νιώσουν την ανάγκη να πιστέψουν και πάλι στο σινεμά. Και όποτε αποφασίσουν να το κάνουν, δεν θα τους αφήσει παραπονεμένους.
