Ο Μαρσέλ Προυστ
και η ουκρανική αντεπίθεση
Καθώς προαναγγέλλεται η ουκρανική αντεπίθεση, η τελευταία ανάρτηση του Cedric Mas στο Mediapart, η οποία εξηγεί πώς οι στρατηγοί του Κιέβου παίζουν με τα νεύρα της Μόσχας, μου θύμισε τις σελίδες του Μαρσέλ Προυστ για την τέχνη του πολέμου.
Στο Η Μεριά του Γκερμάντ -που διαδραματίζεται στις αρχές του αιώνα- ο Προυστ χρησιμοποιεί παραγράφους που ηχούν σήμερα με απροσδόκητο τρόπο. Ο αφηγητής επισκέπτεται τον Robert de Saint-Loup, ο οποίος είναι αποσπασμένος σε μια μικρή πόλη με στρατιωτική φρουρά των Βοσγίων 'Ορων, τη Doncières.
Για να μην αφήσει τη συζήτηση να επεκταθεί στην υπόθεση Dreyfus -ο Saint-Loup ήταν υποστηρικτής του Dreyfus, σε αντίθεση με τους αξιωματικούς γύρω του- ο Μαρσέλ ρωτάει έναν νεαρό αξιωματικό σχετικά με έναν διοικητή που αναγάγει τη στρατιωτική ιστορία σε "μια επίδειξη αληθινής αισθητικής ομορφιάς".
Ο συνομιλητής του επιβεβαιώνει: "Τα πιο μικρά περιστατικά, τα πιο μικρά γεγονότα, δεν είναι παρά τα σημάδια μιας ιδέας που πρέπει να αναδειχθεί και η οποία συχνά καλύπτει άλλα γεγονότα, όπως σε ένα παλίμψηστο. 'Εχετε έτσι ένα σύνολο πνευματικό όσο είναι και οποιαδήποτε επιστήμη ή τέχνη, το οποίο και ικανοποιεί το μυαλό".
Τότε είναι που ο Robert de Saint-Loup διακόπτει τη συζήτηση για να αναπτύξει επί μακρόν την αποψή του, η οποία φαίνεται προορισμένη για να μας καθοδηγήσει σχετικά με το τι ετοιμάζεται στην ανατολική Ουκρανία: από τη Doncières στο Donbass...
"Διαβάζεις, για παράδειγμα, ότι το τάδε σώμα στρατού έχει ξεκινήσει επιχείρηση... Πριν ακόμη προχωρήσουμε περαιτέρω, η ονομασία του σώματος, η σύνθεσή του, δεν είναι χωρίς σημασία. Αν δεν είναι η πρώτη φορά που δοκιμάζεται η επιχείρηση, και αν για την ίδια επιχείρηση βλέπουμε να εμφανίζεται ένα άλλο σώμα, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι τα προηγούμενα έχουν εξολοθρευθεί ή έχουν υποστεί μεγάλη ζημιά από την εν λόγω επιχείρηση, ότι δεν είναι πλέον σε θέση να τη φέρουν σε πέρας".
Συνεχίζει: "Πρέπει να μάθουμε ποιο ήταν το σώμα που σήμερα είναι αφανισμένο· αν επρόκειτο για στρατεύματα κρούσης, που κρατούνταν σε εφεδρεία για ισχυρές επιθέσεις, ένα νέο σώμα κατώτερης ποιότητας έχει λίγες πιθανότητες να πετύχει εκεί που απέτυχαν. Επιπλέον, αν δεν συμβαίνει στην αρχή μιας εκστρατείας, αυτό το ίδιο το νέο σώμα μπορεί να αποτελείται από ετερόκλητα στοιχεία, κάτι το οποίο μπορεί να παρέχει ενδείξεις για τις δυνάμεις που διαθέτει ακόμη ο εχθρός, για το πόσο κοντά είναι η στιγμή που θα είναι κατώτερες από εκείνες του αντιπάλου, ενδείξεις που θα δώσουν στην ίδια την επιχείρηση που αυτό το σώμα πρόκειται να δοκιμάσει ένα διαφορετικό νόημα, διότι, αν δεν είναι πλέον σε θέση να αποκαταστήσει τις απώλειές του, οι ίδιες οι επιτυχίες του θα το οδηγήσουν, αριθμητικά, μόνο προς την τελική εξόντωση".
Ο Saint-Loup διευκρινίζει στη συνέχεια το εξής, το οποίο μας επιτρέπει να κατανοήσουμε το Bakhmout: "Εξάλλου, ο αριθμός που προσδιορίζει το αντιτιθέμενο σώμα δεν έχει λιγότερη σημασία. Αν, για παράδειγμα, πρόκειται για μια πολύ ασθενέστερη μονάδα η οποία έχει ήδη βγάλει εκτός μάχης αρκετές σημαντικές μονάδες του αντιπάλου, η ίδια η επιχείρηση αλλάζει χαρακτήρα, διότι, ακόμη και αν τελειώνει με την απώλεια της θέσης που κατέχει ο αμυνόμενος, το να την έχει κρατήσει για κάποιο χρονικό διάστημα μπορεί να είναι μια μεγάλη επιτυχία, αν με πολύ μικρές δυνάμεις αρκούσε να καταστρέψει πολύ σημαντικές στον αντίπαλο. Μπορείς να καταλάβεις ότι, αν στην ανάλυση των εμπλεκόμενων σωμάτων βρίσκουμε έτσι σημαντικά πράγματα, η μελέτη της ίδιας της θέσης, των δρόμων, των σιδηροδρόμων που ελέγχονται, της τροφοδότησης που προστατεύεται, έχει πολύ μεγάλη σημασία".
Και ερχόμαστε τώρα ήδη εδώ στη μελλοντική ουκρανική αντεπίθεση που περιγράφηκε χθες σαν να δείχνει το αύριο: "Ενώ η επιχείρηση προετοιμάζεται από έναν από τους αντιμαχόμενους, αν διαβάσεις ότι μία από τις περιπόλους του εξοντώθηκε κοντά στη θέση από τον αντίπαλο, ένα από τα συμπεράσματα που μπορείς να βγάλεις είναι ότι ο πρώτος προσπαθούσε να αντιληφθεί τα αμυντικά έργα με τα οποία ο δεύτερος σκοπεύει να ματαιώσει την επίθεσή του. Μια ιδιαίτερα βίαιη ενέργεια σε ένα συγκεκριμένο σημείο μπορεί να δείχνει την επιθυμία να κατακτηθεί, αλλά και την επιθυμία να ακινητοποιηθεί ο αντίπαλος εκεί, να μην υπάρξει αντίδραση εκεί όπου επιτέθηκε, ή ακόμη και να είναι μόνο μια προσποίηση και να κρύψει, με αυτή την κλιμάκωση της βίας, την απόσυρση στρατευμάτων από το σημείο αυτό (πρόκειται για μια κλασική προσποίηση στους πολέμους του Ναπολέοντα)".
Τα λόγια του Saint-Loup σε προτρέπουν έπειτα να οπλιστείς με κριτική απόσταση και θα πρέπει να διαβαστούν από όλους εκείνους που επιχειρούν να σχολιάσουν τις επιχειρήσεις στην Ουκρανία: "Από την άλλη πλευρά, για να κατανοήσει κανείς τη σημασία ενός ελιγμού, τον πιθανό στόχο του και, κατά συνέπεια, από ποιους άλλους θα συνοδευτεί ή θα ακολουθηθεί, δεν είναι αδιάφορο να συμβουλευτεί πολύ περισσότερο τους στρατιωτικούς κανονισμούς της χώρας, παρά τις ανακοινώσεις της διοίκησης, οι οποίες μπορεί να αποσκοπούν στην παραπλάνηση του αντιπάλου, στη συγκάλυψη μιας πιθανής αποτυχίας. Πρέπει πάντοτε να θεωρείται ότι ο ελιγμός που θα ήθελε να επιχειρήσει ένας στρατός είναι αυτός που προβλέπεται από τους κανονισμούς που ισχύουν σε παρόμοιες συνθήκες. Εάν, για παράδειγμα, οι κανονισμοί προβλέπουν ότι μια μετωπική επίθεση πρέπει να συνοδεύεται από μια πλευρική επίθεση, και εάν, όταν αυτή η δεύτερη επίθεση αποτύχει, η διοίκηση ισχυρίζεται ότι δεν είχε σχέση με την πρώτη και ότι ήταν απλώς ένας αντιπερισπασμός, τότε η αλήθεια πρέπει ίσως να αναζητηθεί στους κανονισμούς και όχι σε αυτά που λέει η διοίκηση. Και εκτός από τους κανονισμούς του κάθε στρατού, υπάρχουν και οι παραδόσεις, οι συνήθειες, τα δόγματά του".
Επιπλέον, όπως σωστά παρατηρεί ο Robert de Saint-Loup σε αυτόν τον φανταστικό μονόλογο του Προυστ, το (γεω)πολιτικό στοιχείο αναμειγνύεται με το πολεμικό: "Η μελέτη της διπλωματικής δράσης, που βρίσκεται πάντα σε μια διαρκή σχέση δράσης ή αντίδρασης με τη στρατιωτική δράση, δεν πρέπει επίσης να παραμεληθεί. Φαινομενικά ασήμαντα περιστατικά, που δεν κατανοήθηκαν σωστά στην εποχή τους, θα σου εξηγήσουν ότι ο εχθρός, βασιζόμενος στη βοήθεια που τα περιστατικά αυτά προδίδουν ότι του έχει στερηθεί, έχει στην πραγματικότητα εκτελέσει μόνο ένα μέρος της στρατηγικής του δράσης. Έτσι, αν ξέρεις να διαβάζεις τη στρατιωτική ιστορία, αυτό που για τον απλό αναγνώστη είναι ένα συγκεχυμένο αφήγημα, θα είναι για σένα μια αλληλουχία τόσο λογική όσο ένας πίνακας ζωγραφικής για τον γνώστη που ξέρει να κοιτάζει τι φοράει και τι κρατάει στα χέρια του ένα πρόσωπο, ενώ ο άσχετος επισκέπτης των μουσείων θα νιώσει ζάλη και πονοκέφαλο από τα ασαφή χρώματα. Αλλά, όπως συμβαίνει με ορισμένους πίνακες όπου δεν αρκεί να παρατηρήσει κανείς ότι ένα πρόσωπο κρατάει ένα δισκοπότηρο, αλλά όπου είναι απαραίτητο να γνωρίζεις γιατί ο ζωγράφος έβαλε ένα δισκοπότηρο στα χέρια του, τι συμβολίζει με αυτό, έτσι και αυτές οι στρατιωτικές επιχειρήσεις, πέρα από τον άμεσο σκοπό τους, είναι συνήθως, στο μυαλό του στρατηγού που διευθύνει την εκστρατεία, διαμορφωμένες πάνω σε παλαιότερες μάχες, οι οποίες είναι, αν θέλετε, σαν το παρελθόν, σαν τη βιβλιοθήκη, σαν την πολυμάθεια, σαν την ετυμολογία, σαν την αριστοκρατία των νέων μαχών".
Στη συνέχεια, ο Saint-Loup συνεχίζει με γεωγραφικές εδαφικές παρατηρήσεις που μας θυμίζουν σήμερα, έναν ολόκληρο αιώνα μετά, τη Χερσώνα και τον Δνείπερο, για παράδειγμα: "Σημείωσε ότι δεν μιλάω αυτή τη στιγμή για την τοπική ταυτότητα, ή για να το πω αλλιώς, για την ταυτότητα των μαχών από την άποψη του χώρου. Υπάρχει και αυτή. Ένα πεδίο μάχης δεν ήταν ή δεν θα είναι στο πέρασμα των αιώνων μόνο το πεδίο της μίας και μοναδικής μάχης. Αν υπήρξε πεδίο μάχης, είναι επειδή συγκέντρωνε ορισμένες συνθήκες γεωγραφικής θέσης, γεωλογικής φύσης, ακόμη και ελαττώματα ικανά να εμποδίσουν τον αντίπαλο (ένα ποτάμι, για παράδειγμα, που θα το έκοβε στα δύο) που το κατέστησαν ένα καλό πεδίο μάχης. Έτσι υπήρξε, έτσι θα υπάρξει. Δεν φτιάχνεις ένα στούντιο ζωγραφικής από ένα οποιοδήποτε δωμάτιο, δεν φτιάχνεις ένα πεδίο μάχης από ένα οποιοδήποτε μέρος. Υπάρχουν προκαθορισμένα μέρη. Αλλά για άλλη μια φορά, δεν μιλούσα γι' αυτό, αλλά για το είδος της μάχης που μιμούμαστε, για ένα είδος στρατηγικής αντιγραφής, για μία τακτική απομίμηση, αν θέλεις: η μάχη του Ουλμ, του Λόντι, της Λειψίας, των Καννών. Δεν ξέρω αν θα υπάρξουν άλλοι πόλεμοι ή ανάμεσα σε ποιους λαούς· αλλά αν υπάρξουν, να είσαι σίγουρος ότι θα υπάρξουν (και εν γνώσει ενός αρχηγού) ξανά οι Κάννες, το Αούστερλιτς, το Ρόσμπαχ, το Βατερλώ, για να μην αναφέρω άλλα".
Ακούγεται μάλιστα από το στόμα του περήφανου αριστοκράτη αξιωματικού αυτή η προειδοποίηση που ήδη σφυρίζει στα αυτιά των πολεμάρχων του Κρεμλίνου: "Η διάσπαση του κέντρου στο Ρίβολι θα ξανασυμβεί αν υπάρξουν κι άλλοι πόλεμοι. Δεν είναι πιο ξεπερασμένο από την Ιλιάδα. Θα πρόσθετα ότι είμαστε σχεδόν καταδικασμένοι σε μετωπικές επιθέσεις, γιατί δεν θέλουμε να κάνουμε το ίδιο λάθος όπως το 1970, αλλά να περνάμε συνέχεια στην επίθεση, μόνο στην επίθεση".
Ο Μαρσέλ Προυστ επανέρχεται τότε στο αγαπημένο του θέμα, όπως θα έκανε στις μέρες μας με τους Ουκρανούς στρατηγούς - τον Valeri Zaloujny, αρχιστράτηγο των ενόπλων δυνάμεων, ή τον Oleksandr Syrsky, διοικητή των χερσαίων δυνάμεων: "Υπάρχουν άραγε σπουδαίοι στρατηγοί όπως υπάρχουν σπουδαίοι χειρούργοι, οι οποίοι, εξετάζοντας στοιχεία ίδια από υλικής άποψης που παρέχονται από δύο καταστάσεις ασθενούς, εντούτοις αισθάνονται, από κάτι απειροελάχιστο, που το ερμηνεύουν επειδή ίσως τους το έχει μάθει η εμπειρία τους, ότι σε μια περίπτωση πρέπει μάλλον να κάνουν αυτό, και σε μία άλλη να κάνουν εκείνο, ότι σε μια περίπτωση επιβάλλεται μάλλον να χειρουργήσουν, και σε μία άλλη να απέχουν; "
Ο Robert de Saint-Loup του απαντάει επιτόπου: "Μα και βέβαια! Θα δείς τον Ναπολέοντα να μην επιτίθεται όταν όλοι οι κανόνες τον ήθελαν να επιτεθεί, επειδή ένος σκοτεινός χρησμός τον απέτρεψε. Για παράδειγμα, δες στο Austerlitz ή, το 1806, τις οδηγίες του προς τον Lannes. Αλλά θα δείς και στρατηγούς να μιμούνται σχολαστικά τον τάδε ελιγμό του Ναπολέοντα και να καταλήγουν στο εκ διαμέτρου αντίθετο αποτέλεσμα. Δέκα τέτοια παραδείγματα το 1870. Αλλά ακόμη και για την ερμηνεία του τι μπορεί να κάνει ο αντίπαλος, αυτό που κάνει είναι μόνο ένα σύμπτωμα που μπορεί να σημαίνει πολλά διαφορετικά πράγματα. Καθένα από αυτά τα πράγματα είναι εξίσου πιθανό να είναι το αληθινό, αν επιμείνει κανείς στη λογική και την επιστήμη, με τον ίδιο ακριβώς τρόπου που, σε κάποιες πολύπλοκες περιπτώσεις, όλη η ιατρική επιστήμη του κόσμου δεν αρκεί για να αποφασίσει κανείς αν ο αόρατος όγκος είναι ινώδης ή όχι, αν πρέπει να γίνει η εγχείρηση ή όχι. Είναι η διαίσθηση, η μαντεία [...] που θα καθορίσει την απόφαση του μεγάλου στρατηγού όσο και του μεγάλου γιατρού".
Ο νεαρός αξιωματικός μπαίνει σε λεπτομέρειες που είναι βέβαιο ότι κάνουν αίσθηση το 2023, σε σημείο που να φαίνεται ότι ανταποκρίνονται στο χρονογράφημα του Cédric Mas: "Να κάνεις τον εχθρό να πιστέψει ότι πρόκειται να επιτεθείς σε ένα σημείο ενώ θέλεις να επιτεθείς σε ένα άλλο, να στήσεις ένα παραπέτασμα που θα τον εμποδίσει να δει τις προετοιμασίες για την πραγματική επιχείρηση, να τον αναγκάσεις να φέρει στρατεύματα, να τα καθηλώσει, να τα ακινητοποιήσει σε άλλο σημείο από αυτό που χρειάζονται, να εκτιμήσεις τις δυνάμεις που διαθέτει, να τον δοκιμάσεις, να τον αναγκάσεις να αποκαλύψει τα χαρτιά του. 'Αλλες φορές ακόμη, το γεγονός ότι κάποιος παρατάσσει τεράστια στρατεύματα σε μια επιχείρηση δεν αποδεικνύει ότι αυτή η επιχείρηση είναι και η πραγματική· διότι μπορεί να πραγματοποιηθεί κανονικά, παρόλο που είναι μόνο μια προσποίηση, έτσι ώστε αυτή η προσποίηση να έχει περισσότερες πιθανότητες να εξαπατήσει".
