Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ ΦΑΝΕΡΩΣΕ την παράδοξη στάση μας απέναντι στην επιστήμη. Είναι το μεγάλο «όλα ή τίποτα». Τη βλέπουμε λίγο σαν μια περίεργη θρησκεία που είτε θα δώσει τις απαντήσεις στα πάντα είτε θα θεωρηθεί πλεκτάνη, κοροϊδία, χάσιμο χρόνου. Tώρα εκδηλώνουμε τις προβληματικές μας προσδοκίες: θέλουμε μια λύση αμέσως στη μάχη της ανθρωπότητας απέναντι στους ιούς, απαντήσεις στα υπαρξιακά μας, σαφείς γεωπολιτικές οδηγίες για τον 21ο αιώνα και ξεκάθαρες ρυθμίσεις για τα οικονομικά μας. Όλα αυτά τα απαιτούμε απ' τους επιστήμονες σήμερα κιόλας, συν το εμβόλιο, κι όσο αργούν, ξεσπάμε τα νεύρα μας στους συμπολίτες μας στον δρόμο ή στα fb σχόλια και γλυκοκοιτάμε τα ιντερνετικά σκοτάδια, τις συνωμοσίες.
Έχει σημασία ο τρόπος που βλέπουμε τους επιστήμονες. Όταν οι δημοσιογράφοι τούς μετατρέπουν σε τοτέμ, δίνοντάς τους ελάχιστο χρόνο να αναλύσουν τα πιο περίπλοκα ζητήματα, κάτι χάνεται. Ο επιστήμονας («ο» συνήθως, σπανίως «η») πρέπει να φανεί σίγουρος ώστε ο κόσμος να μην αλλάξει κανάλι. Δεν εξηγείται το ότι τα επιστημονικά δεδομένα μεταβάλλονται διαρκώς, ότι πολλές αλήθειες είναι απλώς προσωρινές. Το κοινό δεν εξοικειώνεται με την ιδέα ότι ακόμα και η πιο πληροφορημένη επιστημονική θέση υποχρεωτικά εγκαταλείπεται όταν προκύπτουν νέα δεδομένα ή επιχειρήματα. Έτσι, πολύς κόσμος νιώθει απογοήτευση, προδοσία και άλλα έντονα συναισθήματα όταν συνειδητοποιεί ότι «οι επιστήμονες μία λένε έτσι, μία αλλιώς» (τη φράση χρησιμοποίησε και ο Πρόεδρος Τραμπ μέσα στην πανδημία). Ενισχύεται έτσι η θέαση της επιστήμης ως «προφητείας».
Δεν είναι θετικό, σε περίοδο πανδημίας, οι πολίτες είτε να «γαντζώνονται» σε κάποιες έρευνες ή πρόσωπα σαν να είναι θεϊκά είτε να περιφρονούν εντελώς τον επιστημονικό λόγο ‒ γιατί μπροστά στη δήλωση του τοξικού fb account με τους πολλούς followers και τα βιντεάκια στο «σκοτεινό» Ίντερνετ τι αξία έχει το ερευνητικό έργο που σήμερα ισχύει και αύριο ανατρέπεται;
Όταν οι επιστήμονες είναι τοτέμ, εύκολα μετατρέπονται και σε «εχθρούς». Φαντάζουν σαν κακοί από κόμικς ή κλασικό μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας, ραδιούργοι, έτοιμοι να καταστρέψουν την ανθρωπότητα για να αποδείξουν την αλήθεια της διδακτορικής διατριβής τους. Στο σενάριο του επιστήμονα-εχθρού «σκοτεινά κέντρα», «συμφέροντα», «εντολείς» ελέγχουν το μυαλό κάποιου πανέξυπνου ατόμου. Το σενάριο γίνεται υπερβολικά πιστευτό όταν οι πολίτες έχουν ανάγκη να ξεσπάσουν την οργή τους κάπου, επειδή ο κόσμος είναι ένα χάος και ο ειδικός δεν κάνει τίποτα για να το «στρώσει».
Συχνά ευθύνονται και οι ίδιοι οι επιστήμονες για την αντιδραστικότητα ή την αδιαφορία προς τις δηλώσεις τους. Ενίοτε μεταχειρίζονται λεξιλόγιο τόσο αποκρουστικά «ειδικό», ώστε το κοινό μετατρέπεται αμέσως σε ακροατήριο ενός μονολόγου με ιεραρχική δομή και φυσικά νιώθει αποκλεισμένο. Αισθάνεται ότι η συζήτηση δεν το αφορά, δεν έχει την αυτοπεποίθηση να πει τι σκέφτεται πραγματικά και θέλει ο διάλογος να μεταφερθεί αλλού, κάπου όπου δεν θα δεσπόζει η φιγούρα του καθηγητή-σοφού. Έτσι, ο δημοκρατικός διάλογος χάνει, αφού αρχίζει με τη γνώμη του «ειδικού» και λήγει εκεί, δηλαδή δεν είναι και πολύ δημοκρατικός.
Μια κοινωνία που θέλει να ωφελείται απ' την επιστημονική πρόοδο χρειάζεται πολίτες που κατανοούν κάπως (και έπειτα κρίνουν) όσα τους λένε οι ειδικοί. Η δική μας κοινωνία αυτό δεν το κάνει καλά. Είτε ψάχνει επιστήμονες-αγίους να βάλει στο προσκεφάλι της για εικονίσματα είτε περιφρονεί απολύτως την επιστημονική γνώση και βλέπει τους ερευνητές σαν κάτι μεταξύ ανέργου και αιώνιου φοιτητή. Δεν είναι θετικό, σε περίοδο πανδημίας, οι πολίτες είτε να «γαντζώνονται» σε κάποιες έρευνες ή πρόσωπα σαν να είναι θεϊκά είτε να περιφρονούν εντελώς τον επιστημονικό λόγο ‒ γιατί μπροστά στη δήλωση του τοξικού fb account με τους πολλούς followers και τα βιντεάκια στο «σκοτεινό» Ίντερνετ τι αξία έχει το ερευνητικό έργο που σήμερα ισχύει και αύριο ανατρέπεται;
Αυτό θα μπορούσε να καταπολεμηθεί αν περισσότερος κόσμος καταλάβαινε πώς λειτουργεί η επιστήμη: δεν διαλύει το μυστήριο του κόσμου, δεν βάζει στη θέση του Θεού έναν ορθολογισμό που απαντάει μηχανικά στα πάντα. Κενά γνώσης προκύπτουν απροσδόκητα παντού και αυτή είναι η γοητεία της έρευνας. Είναι μια τεράστια αποτυχία του σχολείου, του πανεπιστημίου και του δημόσιου διαλόγου το ότι πολλοί άνθρωποι αγνοούν αυτές τις λειτουργίες και έπειτα εξοργίζονται που κάποιος επιστήμονας δίνει «αντιφατικές πληροφορίες» ή λέει «κάτι που μετά το αναιρεί».
Δημόσιο σχολείο και δημόσιος διάλογος βρίσκονται εν πολλοίς σε άλλον αιώνα απ' αυτόν που πρέπει να διαχειριστούμε όλοι εμείς. Λένε ακόμα με χίλιους διαφορετικούς τρόπους «πίστευε και μη ερεύνα», αντί για κάποιο «αμφισβήτησε τα πάντα, ψάξε πολύ», που φαίνεται πιο ταιριαστό μότο για μια πραγματικότητα υπερβολικά κοντινή σε σενάριο αποδιοργάνωσης από ψυχροπολεμικό κόμικ. Δεν φαντασιώνομαι μια κοινωνία όπου όλοι θα είναι Χόκινγκ και Φάινμαν (δεν κινδυνεύουμε νομίζω). Μιλώ για στοιχειώδεις γνώσεις που θα βοηθήσουν τους πολίτες να επικοινωνούν με την επιστημονική κοινότητα, να επεξεργάζονται και να κατανοούν όσα τους λέει.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.
σχόλια