Περνάει η ανθρωπότητα μια δοκιμασία σε πολλά μέτωπα: ενεργειακή και οικονομική κρίση, κλιματική αλλαγή, πανδημία Covid-19, πόλεμος στην Ουκρανία. Τα δεινά συσσωρεύονται, αλλά δεν είναι πρωτόγνωρα. Κρίσεις και καταστροφές έχει ζήσει η ανθρωπότητα και στο παρελθόν, και μάλιστα σε μεγαλύτερη κλίμακα. Οφείλονται στην αδυναμία να δοθούν λύσεις σε προβλήματα που αφορούν μεγάλα πλήθη ανθρώπων.
Ο άνθρωπος επιλύει μικρά και μεγάλα προβλήματα από τότε που υπάρχει. Οι μόνιμες επιτυχημένες λύσεις που δίνει αποτελούν μέρος της εμπειρίας του, της δύναμής του, του πολιτισμού του. Χάρη στον πολιτισμό του βελτιώνει συνεχώς τις συνθήκες ζωής του και αυτό αποτελεί μια εξελικτική διαδικασία, εφόσον με την ανάπτυξη της γνώσης του μπορεί όλο και καλύτερα να δίνει λύσεις στα προβλήματα που αντιμετωπίζει.
Το ευρύτερο πρόβλημα, όμως, δεν συνίσταται στη γνώση, για να αντιμετωπίσουμε με επιτυχία τα προβλήματα που συναντάμε σήμερα, αλλά στην κατάλληλη κοινωνική οργάνωση για την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων. Αυτό είναι το κύριο ζητούμενο. Και εδώ είναι που μπαίνει το ζήτημα της πολιτικής εξουσίας, η οποία επεξεργάζεται λύσεις προβλημάτων και εφαρμόζει τα κατάλληλα μέτρα.
Πολλοί πιστεύουν ότι μια δεσποτική μορφή εξουσίας είναι πιο αποτελεσματική στην αντιμετώπιση κρίσεων και ότι μπορεί να επιβάλλει την πολιτική της χωρίς να αποδυναμώνεται από θεσμικά εμπόδια ή αντιστάσεις πολιτών. Άλλοι, αντίθετα, υποστηρίζουν την ανάγκη δημοκρατικού ελέγχου όσων ασκούν εξουσία, έστω και αν τα προγράμματά τους ανατρέπονται όταν οι αποφάσεις τους συναντούν αντιστάσεις ή όταν υπάρχουν δυσλειτουργίες στο ίδιο το σύστημα εξουσίας. Τα δύο αυτά «μοντέλα» άσκησης εξουσίας, της κλειστής και της ανοιχτής κοινωνίας, δοκιμάζονται σήμερα ως προς την αποτελεσματικότητά τους μπροστά στις προκλήσεις του καιρού μας.
Στο μέτωπο της πανδημίας η Κίνα, ως χαρακτηριστικό δείγμα σύγχρονης κλειστής κοινωνίας, είχε αρχικά μεγάλη επιτυχία στον έλεγχο των κρουσμάτων. Επέβαλε αυστηρή πειθαρχία στα lockdowns, η οποία τηρήθηκε στο ακέραιο. Αντίθετα, στις ανοιχτές κοινωνίες των δυτικών χωρών υπήρξαν μεγάλες κυβερνητικές παραλείψεις και αντιστάσεις πολιτών. Σε δεύτερη φάση, όμως, οι περισσότερες δυτικές χώρες μπόρεσαν να τιθασεύσουν την πανδημία, χωρίς να επιβληθούν αυταρχικές πολιτικές, ενώ η σκληρή κινεζική πολιτική δεν φαίνεται να μπορεί να αναχαιτίσει τη μετάλλαξη Όμικρον στη Σαγκάη. Στις ανοιχτές κοινωνίες των δυτικών χωρών υπήρξαν λάθη και διαφωνίες μεταξύ εμπειρογνωμόνων, εκδηλώσεις ανυπακοής των πολιτών, αλλά είναι βέβαιο ότι έμαθαν από τα λάθη τους και ο κορωνοϊός υποχωρεί, έστω και αν επανέλθει με νέες μεταλλάξεις. Στη φάση αυτή η Κίνα είναι πολύ πιο επισφαλής. Η πολιτική «μηδενικών κρουσμάτων» απαιτεί τη λήψη όλο και πιο καταπιεστικών μέτρων, τα οποία έχουν, μεταξύ άλλων, καταστροφικές επιπτώσεις στην οικονομία.
Έχουμε την τάση να υπερτιμούμε την αποτελεσματικότητα των πολιτικών που εφαρμόζουν «σφριγηλοί» ηγέτες αυταρχικών κυβερνήσεων. Και πολλοί είναι που νοσταλγούν τον παλιό κόσμο της κλειστής κοινωνίας με την εντύπωση σταθερότητας που παρείχε και τις βεβαιότητες στις οποίες στηριζόταν. Η διαρκής αναζήτηση, οι αβεβαιότητες και οι επισφάλειες που συνοδεύουν την ανοιχτή κοινωνία φοβίζουν αρκετούς συνανθρώπους μας. Όμως η πορεία της χωρίς βεβαιότητες την καθιστά ασφαλέστερη στη μακρά πορεία. Και η διαρκής αναζήτηση, η κριτική συζήτηση και ο έλεγχος των εκάστοτε προσφερομένων λύσεων είναι πηγές της δυναμικής της. Εντός της τα άτομα μπορούν να ελέγξουν καλύτερα την κοινωνική τους μοίρα, όσο και αν υπόκειται σε περιορισμούς, σε σύγκριση με τις δυνατότητες που τους προσφέρει μια στατική κλειστή κοινωνία, η οποία καθοδηγείται από μια κλειστή ομάδα ιθυνόντων. Γι’ αυτό σήμερα υπάρχουν κοινωνικά σύνολα που εκδηλώνουν μαζικά την επιθυμία τους να ενταχθούν στο θεσμικό και πολιτισμικό πλαίσιο που ταιριάζει στην ανοιχτή κοινωνία. Αυτή την απόφαση έχει πάρει η Ουκρανία από καιρό: από το 2004 με την «Πορτοκαλί Επανάσταση» και στη συνέχεια με τα γεγονότα του «Ευρωμαϊντάν» το 2013 και 2014. Τη διατρανώνουν σήμερα οι Ουκρανοί με τη σθεναρή αντίσταση που προβάλλουν στον Ρώσο εισβολέα, αντικειμενικός σκοπός του οποίου είναι η ματαίωση της απόφασής τους υπέρ μιας ανοιχτής, δημοκρατικής κοινωνίας. Αντιπροσωπεύει τις δυνάμεις της κλειστής κοινωνίας, της στασιμότητας και της συντήρησης.
Δεν είναι βέβαιη η επικράτηση του ανοιχτού ή του κλειστού «μοντέλου». Εκείνο που είναι βέβαιο είναι ότι μόνο στο πλαίσιο της ανοιχτής κοινωνίας μπορούν να αντιμετωπιστούν επιτυχώς οι διαδοχικές κρίσεις και τα μεγάλα προβλήματα που δημιουργεί αναπόφευκτα η πρόοδος. Μια νίκη της Ουκρανίας θα σημάνει απώτερα τη δυνατότητας απρόσκοπτης συνεργασίας μεταξύ μεγάλων κοινωνικών συνόλων για την επιτυχή αντιμετώπιση μελλοντικών κρίσεων. Μια ήττα της θα σηματοδοτήσει όχι μόνο τη ματαίωση αυτής της προοπτικής. Αυτό εξηγεί τη μεγάλη απήχηση που έχει ο αγώνας των Ουκρανών σήμερα σε όλο τον κόσμο.
