Aντόν Τσέχοφ: σήμερα απαραίτητος όσο ποτέ

Aντόν Τσέχοφ: σήμερα απαραίτητος όσο ποτέ Facebook Twitter
0
Aντόν Τσέχοφ: σήμερα απαραίτητος όσο ποτέ Facebook Twitter
Καθώς φαίνεται, το φάντασμα του Τσέχοφ πλανάται ακόμη πάνω από τα γράμματα ίσως γιατί δεν έπαψε ποτέ να επισκέπτεται τα γεμάτα υποκρισία λογοτεχνικά δωμάτια, να απειλεί τα κούφια λόγια και τις σάπιες ιδέες, να αγαπά όσο τίποτα την ελευθερία...

Αντικρίζοντας το πελιδνό φως που έπεφτε στις ρωσικές στέπες –ακόμη και στην όμορφη κι απόκοσμη Γιάλτα–, ο Τσέχοφ είχε κάθε λόγο να φοβάται πως ο κόσμος δεν θα αλλάξει ποτέ. Γεμάτος μετριότητες, δήθεν επαναστατημένους αγκιτάτορες, ξεπεσμένους γαιοκτήμονες, ονειροπόλες κυρίες και ύποπτους λακέδες, ανθρώπους που θα καταλήξουν στον θάνατο από τον φόβο μη χάσουν τη θέση τους ως δημόσιοι υπάλληλοι απλώς και μόνο επειδή φταρνίστηκαν (βλέπε το απολαυστικό του διήγημα Ο θάνατος ενός δημόσιου υπαλλήλου), ο κόσμος αναμφίβολα δεν προσφέρεται για ιδιαίτερη αισιοδοξία. Αντίθετα, δίνει πολλές αφορμές για να δει κανείς όλο και πιο ζωντανά την εσωτερική διάβρωση που σιγοτρώει τις πνευματικές σάρκες και την αντίληψη των ανθρώπων. Κι αυτό δεν φαίνεται από τις υποτιθέμενες ιδέες τους, που στο κάτω-κάτω είναι πλασματικές, αλλά στο πώς τρώνε, στο τι φοράνε και στο πώς σχετίζονται. Δεν χρειάζεται να δει κανείς τα μεγάλα μεγέθη, όταν αυτά εξαντλούνται στην καθημερινότητα και το υπάρχον – κι αυτό είναι κάτι που διέκρινε ο Τσέχοφ εξαρχής. Αρκεί να αντικρίσει τη λευκή ταφόπλακα που ορθώνεται πάνω στο χώμα, αν θέλει να βγει νικητής του εαυτού του. Μόνο όταν αντικρίσει κατάματα τον θάνατο, θα καταλάβει πού έχει σφάλει και θα νικήσει τον ένα και μοναδικό του αντίπαλο, τον φόβο.

Πέρα από τη δύναμη της γραφής του και την υποδειγματική χάραξη των χαρακτήρων, ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να συγγράφει ένα διαρκές και ακάματο μανιφέστο κατά του ψεύδους της ανθρώπινης συνθήκης. 


Γι' αυτό και ο ίδιος ο Τσέχοφ ως διηγηματογράφος επανέρχεται σε κάτι που ίσως δεν επισημαίνεται με την ίδια δυναμική στις τσεχοφικές αναλύσεις, στην παντοτινή παρουσία του θανάτου. Στην πρώτη του περίοδο τον προσεγγίζει με μια διάθεση μάλλον ειρωνική και περιπαικτική (από το Νεκροταφείο έως τη Νύχτα Φρίκης), κατόπιν τον μετατρέπει σε ολοζώντανο σημείο αναφοράς. Παρότι πουθενά δεν γίνεται διδακτικός, αφού η λογοκρισία ήταν κάτι που πολέμησε όσο τίποτα στη ζωή του, φροντίζει να υπενθυμίζει την κατάσταση της θνητότητας και επικαλείται το πεδίο του βίου ως το αποκλειστικό τερέν όπου παίζεται το παιχνίδι: εδώ κρίνονται όλα. Δεν έχει σημασία τι ταυτότητα επικαλείται κανείς, αν είναι άρχοντας ή δούλος, αφού μπροστά στο καζάνι του θανάτου δεν υπάρχουν νικητές και ηττημένοι, παρά μόνο ηθικοί και ανήθικοι. Στην εξαιρετική συλλογή διηγημάτων που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο με τον τίτλο Ο απρόβλεπτος κύριος Τσέχοφ –σε ακριβή απόδοση Σταυρούλας Αργυροπούλου– περιλαμβάνονται διηγήματα από την πρώτη, πιο παιγνιώδη –ας μου επιτραπεί ο όρος– περίοδο του Τσέχοφ, μέχρι την πιο υπαρξιακή, ιμπρεσιονιστική, ύστερη φάση του, όπου διαφαίνεται ξεκάθαρα το παιχνίδι της χαρτογράφησης των χαρακτήρων. Αντί, ωστόσο, να ρίχνει τα μεγάλα φώτα πάνω στις χαοτικές αντιθέσεις που χωρίζουν τις ζωές των ανθρώπων, προτιμά να ανασκαλεύει όσα εκείνοι προτιμούν να κρύβουν: το όλον ενυπάρχει στη λεπτομέρεια, σε αυτό που κανείς αρνείται να δει και ακόμη περισσότερο δεν θέλει να αποκαλύψει. Ως ιδανικός λεπτολόγος των αντιδράσεων και των αισθημάτων, ο Τσέχοφ αναζητά διαρκώς το επίμονο καρφί που είναι σφηνωμένο βαθιά στην καρδιά της ανθρώπινης συνθήκης, εξού και το ότι παραμένει πάντοτε απόλυτα ακριβής και ανυπέρβλητα επίκαιρος: «Οι σχολαστικές ανατομίες των περίπλοκων ανθρώπινων παρορμήσεων και αντιδράσεων, η άποψή του για το αστείο και οδυνηρό, η διαυγής παρατήρηση του βιωμένου βίου, όλα αυτά κατά κάποιον τρόπο αντιστοιχούν στη δική μας σημερινή εμπειρία» έγραφε λίγες μέρες πριν σε σχετικό άρθρο του ο Αμερικανός λογοτέχνης Ρίτσαρντ Φορντ για τη διαρκώς μοντέρνα παρουσία του Τσέχοφ. Και είναι πολλοί αυτοί, από τον Ρέιμοντ Κάρβερ μέχρι τον δικό μας Άγγελο Τερζάκη, οι οποίοι διδάχτηκαν από εκείνον πώς να αντιλαμβάνονται το μεγάλο νόημα της ζωής μέσα από τις καθημερινές λεπτομέρειές της – και όχι χωρίς λόγο. «Βλέπεις τη ζωή όχι μόνο μέσα από τις κορυφές και τις αβύσσους της αλλά μέσα από την τριγύρω σου καθημερινότητα» επέμενε ο Τσέχοφ και το βίωνε στον τρόπο που έστηνε τις μικρές διαμαντένιες ιστορίες του και σκιαγραφούσε τους ήρωές του. Επιπλέον, αντίκριζε μάλλον με ειρωνική ματιά τους ατρόμητους πρωταγωνιστές από τα φημισμένα βιβλία της εποχής του, ενώ ήταν ιδιαίτερα χλευαστικός στον τρόπο που η λογοτεχνία προσέγγιζε τα μεγάλα πάθη: χαρακτηριστικό είναι το διήγημά του ο Εκδικητής όπου ο Φιόντορ Φιοντόροβιτς Σιγκάγεφ, αφού δοκιμάσει μια σειρά από πιστόλια με τα οποία φαντάζεται ότι θα τιμωρήσει τον ανταγωνιστή του, τελικά φεύγει από το κατάστημα, έχοντας αγοράσει ένα δίχτυ για κυνήγι ορτυκιών! Είναι προφανές πως σε μια χώρα που σκοτώθηκε ή σκότωσε για τις μεγάλες ιδέες και που οι συγγραφείς της αφιέρωσαν ατελείωτες σελίδες στα άσβεστα πάθη, ο Τσέχοφ θα φάνταζε τουλάχιστον αποσυνάγωγος με το να τα οικτίρει. Ενδεχομένως να αναγνώρισε στα μεγάλα πάθη και στις υψηλές ιδέες έναν διάχυτο φαρισαϊσμό, όπως αυτόν που διέκρινε ο θεωρητικός Τζορτζ Στάινερ, σατιρίζοντας το δήθεν ελεύθερο ανθρώπινο πνεύμα: «Από τις περίστυλες στοές της Αναγέννησης διατρανώνουν τη βούλησή τους οι χούλιγκαν του Ολοκληρωτισμού». Δικαιολογημένα λοιπόν ο Αντόν Τσέχοφ στάθηκε καχύποπτος με τους πάντες: με τους κλέφτες που διαμορφώνουν τα πλέγματα της εξουσίας, εκλέγοντας έναν άλλο περίτεχνο κλέφτη (Η μόνη διέξοδος), με αυτούς που θα σπεύσουν να κατηγορήσουν ως πλαστογράφο έναν παράφορο νεαρό, ενώ είναι χειρότεροι από εκείνον (Το Πρόβλημα), με τις γυναίκες που δεν διστάζουν ακόμη και να αυτοκτονήσουν παρά να συγχωρήσουν (Ο Ανακριτής), αλλά γενικότερα «με αυτούς που εγκατέλειψαν την Κόλαση και προσχώρησαν στους ανθρώπους. Αυτοί οι αποστρατευμένοι διάβολοι που έγιναν άνθρωποι παντρεύτηκαν πλούσιες εμπόρισσες και τώρα την περνάνε μια χαρά. Κάποιοι απ' αυτούς ασχολούνται με τη δικηγορία, άλλοι εκδίδουν εφημερίδες, γενικώς είναι πολυάσχολοι και αξιοσέβαστοι άνθρωποι!» (Κουβέντα ενός μεθυσμένου με έναν νηφάλιο διάβολο). Στο διήγημα αυτό ο Τσέχοφ βάζει τον διάβολο να κοιμάται ήσυχος δίπλα στον πρωταγωνιστή του, ακριβώς επειδή ξέρει ότι δεν είναι λιγότερο επικίνδυνος από τον πρώτο. Ο ίδιος ο Τσέχοφ είχε, άλλωστε, δει την ουσία των ανθρώπων να γίνεται πολτός, ήξερε πως το άμωμο περίβλημα της ηθικής είναι ήδη βουτηγμένο στη φορμόλη, είχε γνωρίσει το ανώφελο του πλούτου και τα αδιέξοδα της τάξης του. Ίσως αυτή να είναι και η βαριά παρακαταθήκη του κατατεθειμένη σε μια λεπτεπίλεπτη και απέριττη αφήγηση.

Επομένως, πέρα από τη δύναμη της γραφής του και την υποδειγματική χάραξη των χαρακτήρων, αυτό που δεν έχει επισημανθεί είναι ότι ο ίδιος δεν έπαψε ποτέ να συγγράφει ένα διαρκές και ακάματο μανιφέστο κατά του ψεύδους της ανθρώπινης συνθήκης, που εκδηλώθηκε με ακόμη μεγαλύτερη δριμύτητα ύστερα από την επιστροφή του από το ταξίδι του στη Σαχαλίνη το 1890 και την έρευνά του για τις άθλιες συνθήκες υπό τις οποίες ζούσαν οι κατάδικοι. Γράφει, χαρακτηριστικά, στο πιο σπαρακτικό διήγημα της συλλογής κι εκφραστικό της περιόδου της ωριμότητάς του: «Ναι, εγώ πάντα λέω την αλήθεια κατάμουτρα... Δεν φοβάμαι κανέναν και τίποτα. Απ' αυτή την άποψη, ανάμεσά μας υπάρχει τεράστια διαφορά. Εσείς είστε άνθρωποι αδαείς, τυφλοί, αποβλακωμένοι, δεν βλέπετε τίποτα, αλλά κι αυτό που βλέπετε δεν το καταλαβαίνετε... Σας λένε ότι ο αγέρας ξέφυγε από την αλυσίδα του, ότι είστε ζώα, αγριάνθρωποι, κι εσείς πιστεύετε τα πάντα. Σας ξυλοφορτώνουν κι εσείς τους φιλάτε το χέρι. Σας ληστεύει κάποιο κτήνος με γούνινο πανωφόρι κι έπειτα σας πετάει πέντε καπίκια για φιλοδώρημα κι εσείς του λέτε: "Να σας φιλήσω το χέρι, άρχοντά μου". Είστε παρίες, θλιβερά ανθρωπάρια... Ενώ εγώ είμαι άλλο πράγμα. Εγώ ζω συνειδητά, βλέπω τα πάντα όπως τα βλέπει ο αετός ή το γεράκι όταν πετά πάνω από τη γη, και καταλαβαίνω τα πάντα. Εγώ είμαι η ενσάρκωση της διαμαρτυρίας. Βλέπω την αυθαιρεσία-διαμαρτύρομαι, βλέπω την ατιμία και τη διπροσωπία-διαμαρτύρομαι, βλέπω ένα γουρούνι που θριαμβολογεί-διαμαρτύρομαι. Κι είμαι ανίκητος, καμιά Ιερά Εξέταση δεν θα με αναγκάσει να σωπάσω. Ναι... Αν μου κόψουν τη γλώσσα, θα διαμαρτύρομαι με παντομίμα και αν με κλείσουν σε κάποιο υπόγειο και χτίσουν την πόρτα, εγώ θα ουρλιάζω από κει μέσα έτσι που να μ' ακούνε σ' ένα βέρστι απόσταση, ή θα πεθάνω από την πείνα, έτσι ώστε στη μαύρη τους συνείδηση να φορτωθεί ένα βάρος ακόμα, κι αν με σκοτώσουν, τότε θα γίνω φάντασμα». Καθώς φαίνεται, το φάντασμα του Τσέχοφ πλανάται ακόμη πάνω από τα γράμματα ίσως γιατί δεν έπαψε ποτέ να επισκέπτεται τα γεμάτα υποκρισία λογοτεχνικά δωμάτια, να απειλεί τα κούφια λόγια και τις σάπιες ιδέες, να αγαπά όσο τίποτα την ελευθερία. Σήμερα ενδεχομένως να είναι απαραίτητος περισσότερο από ποτέ.

0

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

100 βιβλία που ξεχωρίσαμε για αυτό το καλοκαίρι

Βιβλίο / 100 βιβλία να διαβάσεις κάτω από ένα αρμυρίκι ή στην πόλη με το κλιματιστικό στο φούλ

Κλασική λογοτεχνία, σύγχρονοι συγγραφείς, δοκίμια, ιστορία, αυτοβελτίωση, βιβλία για το «μικρό» να μην είναι όλη την ώρα στο iPad. Kάτι για όλους για να περάσει όμορφα, ήσυχα και ποιοτικά το καλοκαίρι.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΜΑΡΙΑ ΔΡΟΥΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Βιβλίο / Κι όμως, πέρασε μισός αιώνας από την αυγή των Talking Heads

Τέτοιες μέρες πριν από πενήντα χρόνια, το γκρουπ έκανε το ντεμπούτο του στην σκηνή του θρυλικού κλαμπ CBGB στη Νέα Υόρκη, κι ένα νέο βιβλίο ακολουθεί την πορεία τους από τις πρώτες τους ημέρες μέχρι το είδος εκείνο της επιτυχίας που συνήθως έρχεται με τα δικά της προβλήματα
THE LIFO TEAM
Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Βιβλίο / Η βιογραφία του Μίλαν Κούντερα κυκλοφόρησε μόλις στα ελληνικά

Η Γαλλίδα κριτικός λογοτεχνίας της «Monde», Φλοράνς Νουαβίλ, στο «Μίλαν Κούντερα: Γράψιμο... Τι ιδέα κι αυτή!», αποκαλύπτει καίριες στιγμές και συγγραφικές αλήθειες του καλού της φίλου, αναιρώντας όλες τις κατηγορίες που συνδέονταν με το όνομά του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πάουλο Σκoτ

Βιβλίο / Πάουλο Σκoτ: «Στη Βραζιλία ο ρατσισμός είναι παντού, στη λογοτεχνία, στους στίχους της σάμπα»

Πότε ρεαλιστικό, πότε στρατευμένο, πότε αστυνομικής υφής, πότε μια τρελή και ξεκαρδιστική σάτιρα. Οι «Φαινότυποι» του Πάουλο Σκοτ είναι ένα αξιοσημείωτο βιβλίο. Μιλήσαμε με τον Βραζιλιάνο συγγραφέα για τη λογοτεχνία, την κατάσταση στη Βραζιλία και την αξία των λογοτεχνικών βραβείων.
ΒΕΝΑ ΓΕΩΡΓΑΚΟΠΟΥΛΟΥ
Κώστας Σπαθαράκης, εκδότης.

Κώστας Σπαθαράκης / Κώστας Σπαθαράκης: «Δεν έχουμε αφηγήσεις για τις ερωτικές μας σχέσεις, για τα νιάτα μας»

Για τον άνθρωπο πίσω από τις εκδόσεις αντίποδες, το μεγαλύτερο όφελος ήταν ότι, ενώ του άρεσε να είναι χωμένος μέσα στα βιβλία – μια μοναχική και ίσως ναρκισσιστική συνήθεια –, στην πορεία έμαθε να τη μετατρέπει σε εργαλείο κοινωνικότητας και επαφής με τους γύρω του.
M. HULOT
Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού

Βιβλίο / Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Ζούμε το τέλος του ανθρωπισμού»

Ο πολυβραβευμένος Κολομβιανός συγγραφέας μιλά στη LiFO για τη βία που στοιχειώνει τη χώρα του, τη δύναμη της λογοτεχνίας να ανασύρει όσα κρύβει η Ιστορία, αλλά και για την αρχαιοελληνική φιλοσοφία ως σταθερή επιρροή του.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
H Gen Z όχι μόνο διαβάζει αλλά συγχρόνως αλλάζει και την ίδια την έννοια της ανάγνωσης

Βιβλίο / Η Gen Z δεν διαβάζει απλώς· επαναπροσδιορίζει την ανάγνωση

Οι εκπρόσωποι αυτής της γενιάς λατρεύουν την απόδραση, παίρνουν την λεγόμενη fan fiction τόσο σοβαρά όσο και τη λίστα Booker, αναβιώνουν κλασικά βιβλία από την Τζέιν Όστεν έως τον Ντοστογιέφσκι και μοιράζονται ιστορίες στις δικές τους κοινότητες.
THE LIFO TEAM
Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Βιβλίο / Γιατί ο Πέρσιβαλ Έβερετ πήρε το Πούλιτζερ με το «James»

Ο Πέρσιβαλ Έβερετ έγραψε ένα άκρως επίκαιρο, δεδομένων των τελευταίων ημερών, βιβλίο, που ταυτόχρονα φιλοδοξεί να καταστεί κλασικό, για τον ρατσισμό και τη χαμένη ανθρωπιά, και κέρδισε το Εθνικό Βραβείο Λογοτεχνίας των ΗΠΑ και το Πούλιτζερ.
ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
«Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη, κιθαρίστα και σκιτσογράφο Κώστα Μπέζο, που ξαναγράφει την ιστορία της Ελλάδας πριν από το 1940

Βιβλίο / «Πάμε στη Χονολουλού»: Ένα βιβλίο για τον μποέμ ρεμπέτη Κώστα Μπέζο

Τη δεκαετία του ’30 άνθισε στην Ελλάδα ένα μουσικό είδος «διαφυγής» από τη σκληρή πραγματικότητα, οι χαβάγιες. Ο Κώστας Μπέζος, αινιγματική μορφή μέχρι πρόσφατα και σημαντικός ρεμπέτης και σκιτσογράφος, έγραψε μια ανείπωτη ιστορία, διαφορετική από αυτή που η επίσημη ιστορία έχει καταγράψει για την εποχή του Μεσοπολέμου.  
M. HULOT
Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Βιβλίο / Εύα Μπαλταζάρ: «Η αγάπη που σε φυλακίζει δεν είναι αγάπη»

Η Καταλανή συγγραφέας, που έχει εξελιχθεί σε σημείο αναφοράς της σύγχρονης queer λογοτεχνίας, μεταφράζεται παγκοσμίως και τη θαυμάζει ο Αλμοδόβαρ, μιλά στη LiFO για το τι σημαίνει να ζεις ελεύθερα.
ΓΙΑΝΝΗΣ ΠΑΝΤΑΖΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΕΞ Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Βιβλίο / Φάνη, ψηλά το κεφάλι!

Το πρώτο βιβλίο του Φάνη Παπαδημητρίου είναι μια συγκινητική εξομολόγηση για το ατύχημα στα 19 του που τον καθήλωσε σε αμαξίδιο, την πάλη του με τον τζόγο και τον αγώνα που έδωσε να ξαναφτιάξει τη ζωή του «μετά το τσουνάμι που ήρθε και τα σάρωσε όλα».
M. HULOT
«Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Το πίσω ράφι  / «Τι ωραίο πλιάτσικο!»: Όταν η «αργόσχολη» τάξη εργάζεται σκληρά για το Κακό

Πιστή στην κλασική μορφή του μυθιστορήματος, αλλά ταυτόχρονα ανατρεπτική και μεταμοντέρνα, η καυστική σάτιρα του Τζόναθαν Κόου για τη βρετανική άρχουσα τάξη των αρχών της δεκαετίας του ’90 διαβάζεται μονορούφι.
ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ