Ήταν πραγματικά δύσκολη επιλογή το φετινό Βραβείο Κοινού LUX, ακόμα και για μένα, όταν κλήθηκα να ψηφίσω ως απλός θεατής, όπως όλοι οι κινηματογραφόφιλοι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αλλά και οι Ευρωβουλευτές που καθορίζουν, σε ποσοστό 50-50 το τελικό αποτέλεσμα.
Έχοντας μανία με τις κινηματογραφικές λίστες, τα ετήσια top10 και τα βραβεία, δεν βρίσκομαι συχνά στη θέση να μην μπορώ να απαντήσω μεμιάς τι θα επέλεγα «αν ψήφιζα εγώ» – και φέτος οι τρεις υποψήφιες ταινίες για το βραβείο μου άρεσαν όλες πάρα πολύ και κατέχουν περίοπτες θέσεις στις λίστες μου με τα καλύτερα της περσινής και φετινής χρονιάς.
Γι’ αυτό και όταν βρέθηκα, πριν από μερικές μέρες, στο Στρασβούργο για να παρακολουθήσω την ολομέλεια Ιουνίου του Ευρωκοινοβουλίου και την απονομή του φετινού βραβείου, άδραξα την ευκαιρία να έχω μια σύντομη συνομιλία και με τους τρεις υποψήφιους σκηνοθέτες, που συγκαταλέγονται αυτήν τη στιγμή ανάμεσα στους κορυφαίους Ευρωπαίους κινηματογραφιστές.
Ο Αυστριακός Σεμπάστιαν Μάιζε, ο Δανός Γιόνας Πόερ Ράσμουσεν και η μεγάλη νικήτρια του βραβείου, η Βόσνια Τζασμίλα Ζμπάνιτς έφτιαξαν τρεις δυνατές ταινίες με ηχηρά κοινωνικοπολιτικά μηνύματα, και είναι επιτακτική η ανάγκη να τα ακούσουμε δυνατά τώρα, σήμερα. Μέσω της υποψηφιότητάς τους για το LUX, οι ταινίες τους προβλήθηκαν σε όλη την Ευρώπη, φτάνοντας σε ένα ευρύτερο κοινό από αυτό που παρακολουθεί τα φεστιβαλικά δρώμενα.
Ο Αυστριακός Σεμπάστιαν Μάιζε, ο Δανός Γιόνας Πόερ Ράσμουσεν και η μεγάλη νικήτρια του βραβείου, η Βόσνια Τζασμίλα Ζμπάνιτς έφτιαξαν τρεις δυνατές ταινίες με ηχηρά κοινωνικοπολιτικά μηνύματα, και είναι επιτακτική η ανάγκη να τα ακούσουμε δυνατά τώρα, σήμερα. Μέσω της υποψηφιότητάς τους για το LUX, οι ταινίες τους προβλήθηκαν σε όλη την Ευρώπη, φτάνοντας σε ένα ευρύτερο κοινό από αυτό που παρακολουθεί τα φεστιβαλικά δρώμενα.
Πέραν τούτου, εγώ προσωπικά διέκρινα και έναν έντονο «εκπαιδευτικό» χαρακτήρα στις ταινίες τους – τουλάχιστον έτσι λειτούργησαν σε μένα, ακόμα κι αν οι ίδιοι οι δημιουργοί αρνήθηκαν να έχουν τέτοια πρόθεση όταν έγραφαν τα σενάριά τους, στη μοναδική κοινή σχετική ερώτηση που τους έθεσα.
Στη «Μεγάλη Απόδραση» του Σεμπάστιαν Μάιζε έμαθα περισσότερα για την κατάπτυστη Παράγραφο 175 που ποινικοποιούσε για πολλά χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο (μέχρι τα τέλη των ‘60s) την ομοφυλοφιλία στη Δυτική Γερμανία και την Αυστρία, υπό τις σιωπηρές ευλογίες των συμμάχων.
Στο «Flee» του Γιόνας Πόερ Ράσμουσεν ένιωσα τον ψυχικό αντίκτυπο που έχει η προσφυγιά σε έναν άνθρωπο που έχει καθ’ όλα ενσωματωθεί στη δυτική κοινωνία, τους δαίμονες που τον κατατρέχουν για χρόνια και που τον κάνουν να νιώθει μονίμως παρίας και κυνηγημένος.
Και στο «Κβο Βάντις, Άιντα;» της Τζασμίλα Ζμπάνιτς «έζησα» τις τελευταίες ώρες που οδήγησαν στη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα, ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που έγιναν στην Ευρώπη του 20ού αιώνα και μια από τις πιο αποσιωπημένες σελίδες της πρόσφατης ιστορίας της «γειτονιάς» μας.
Ιδού τι μου είπαν οι σκηνοθέτες:
Σεμπάστιαν Μάιζε: «Τη στιγμή που γίνεσαι επικριτικός με οτιδήποτε ξεκινά η προπαγάνδα»
— Πέρα από εξαιρετική, θεωρώ την ταινία σας και εκπαιδευτική γιατί μεγάλη μερίδα του κοινού, όπως κι εγώ, δεν γνώριζε για την Παράγραφο 175. Ήταν ανάμεσα στους στόχους σας να εκπαιδεύσετε το κοινό;
Στην πραγματικότητα ήθελα να εκπαιδεύσω τον εαυτό μου. Ούτε εγώ γνώριζα πολλά για την Παράγραφο 175. Ήξερα ότι η ομοφυλοφιλία ήταν παράνομη – όλοι το γνωρίζουν αυτό. Είχα ακούσει για την Παράγραφο και κατά τύχη διάβασα ιστορίες ανδρών που είχαν απελευθερωθεί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στη συνέχεια μπήκαν αμέσως ξανά στη φυλακή από τους συμμάχους. Οι σύμμαχοι θεωρούνταν πάντα ως ελευθερωτές, αλλά σε αυτή την περίπτωση ήταν στο ίδιο επίπεδο με τους ναζί.
Άρχισα να το ψάχνω περισσότερο, να ρωτώ τους φίλους μου και άτομα μέσα από την γκέι κοινότητα και κανείς δεν φαινόταν να γνωρίζει. Άνθρωποι όπως ο πατέρας μου, που μεγάλωσε στα ‘50s και στα ‘60s, επίσης δεν είχαν ακούσει τίποτα.
Στη συνέχεια κάναμε συνεντεύξεις με επιζώντες που ήταν κρατούμενοι στα ‘60s και η ιστορία άρχισε να παίρνει μορφή. Είναι ένα ιστορικό γεγονός που δεν έχει παρουσιαστεί στο σινεμά – πέρα από μερικά πολύ καλά ντοκιμαντέρ, δεν υπάρχουν σχετικές ταινίες μυθοπλασίας.
Τα πρώτα darkrooms λειτούργησαν στο Βερολίνο. Υπήρχε εκεί ένα διάσημο gay bar, που άνοιξε το ’72-’73 και ονομαζόταν «Φυλακή». Το αστείο είναι ότι είχαν κάγκελα φυλακής εκεί μέσα και σέρβιραν μπίρες πίσω από τα κάγκελα. Είναι ένας πολύ έξυπνος τρόπος εξέλιξης να παίρνεις τα σύμβολα καταπίεσης και να παίζεις μαζί τους.
— Γιατί επιλέξατε να ακολουθήσετε μη γραμμική αφήγηση της ιστορίας του Χανς;
Το πρώτο προσχέδιο του σεναρίου ακολουθούσε γραμμική χρονικά αφήγηση, αλλά μετά αισθανθήκαμε ότι η ζωή του ήρωα, αυτή η επανάληψη και η αίσθηση ότι δεν υπάρχει διαφυγή, σαν μια σκουληκότρυπα στην οποία μπαίνει και βγαίνει σε άλλη εποχή, θα εκφραζόταν καλύτερα με μη γραμμική αφήγηση. Σαν όλος του ο κόσμος να είναι η φυλακή. Περιορίσαμε την ιστορία λοιπόν μόνο στις περιόδους που είναι φυλακισμένος, γιατί τη στιγμή που αποφυλακίζεται, είναι ξανά παράνομος.
— Ήταν σημαντικό για εσάς να μην είστε επικριτικός απέναντι στις πράξεις του Χανς ή του Βίκτορ;
Για μένα αυτό είναι το κρέντο μου: Τη στιγμή που γίνεσαι επικριτικός με οτιδήποτε ξεκινά η προπαγάνδα. Δεν έχει σημασία τι πιστεύω εγώ, σημασία έχει τι πιστεύει το κοινό.
— Τα τελευταία λεπτά της ταινίας, όπου ο ήρωας, έχοντας πλέον αποφυλακιστεί με την κατάργηση της Παραγράφου, δοκιμάζει να επισκεφθεί τα πρώτα leather bars, είναι για μένα από τις κορυφαίες στιγμές της γιατί μου έδωσαν απαντήσεις ως προς το γιατί το Βερολίνο εξελίχθηκε τόσο γρήγορα στην πρωτεύουσα της παγκόσμιας γκέι σκηνής. Κάπως σαν η τόση καταπίεση ξαφνικά να εξερράγη.
Τα πρώτα darkrooms λειτούργησαν στο Βερολίνο. Υπήρχε εκεί ένα διάσημο gay bar, που άνοιξε το ’72-’73 και ονομαζόταν «Φυλακή». Το αστείο είναι ότι είχαν κάγκελα φυλακής εκεί μέσα και σέρβιραν μπίρες πίσω από τα κάγκελα. Είναι ένας πολύ έξυπνος τρόπος εξέλιξης να παίρνεις τα σύμβολα καταπίεσης και να παίζεις μαζί τους.
— Κι ένας τρόπος, ενδεχομένως, να γιατρέψεις το τραύμα. Γιατί είναι για εσάς σημαντική αυτή η υποψηφιότητα;
Έγιναν τόσες προβολές σε όλη την Ευρώπη, είναι υπέροχο που είδαν την ταινία μου τόσοι άνθρωποι. Είναι πάντα καλό να συνεισφέρεις, έστω και λίγο, σε πολιτικές συζητήσεις.
— Έχετε feedback από την Ουγγαρία ή την Πολωνία, τις δύο χώρες της Ε.Ε. όπου τα ΛΟΑΤΚΙ+ δικαιώματα βρίσκονται αυτή τη στιγμή σε μεγαλύτερο κίνδυνο;
Όχι. Είχαμε πολύ μικρή διανομή στην Πολωνία, η ταινία προβλήθηκε σε πολύ μικρό κύκλωμα. Στην Ουγγαρία καθόλου.
Γιόνας Πόερ Ράσμουσεν: «Τα ντοκιμαντέρ ζουν τη χρυσή εποχή τους»
— Ποια είναι η πρώτη μνήμη που έχετε από τον Αμίν;
Είναι αυτή που δείχνω στην ταινία, όταν τον είδα στο τρένο. Δεν είχαμε πολλούς μετανάστες και πρόσφυγες στην περιοχή τότε, κι εκείνος, και μόνο που ήταν πρόσφυγας ξεχώριζε. Ήταν επίσης ντυμένος πολύ μοδάτα, έδειχνε κουλ, και οι ντόπιοι δεν νοιάζονταν πολύ για τη μόδα. Εξεπλάγην όταν κατεβήκαμε στην ίδια στάση και συνειδητοποίησα ότι ζούσαμε στο ίδιο χωριό.
— Σας φάνηκε ενδιαφέρων από την πρώτη ματιά, δηλαδή.
Ναι, γιατί μεγάλωσα σε ένα μικρό χωριό και το να έχεις ξαφνικά ένα νεοφερμένο αγόρι στην ηλικία σου ήταν σημαντικό.
— Όταν αποφασίσατε να πείτε την ιστορία του, επιλέξατε το φορμά του animation από ανάγκη να κρατηθεί η ταυτότητά του κρυφή;
Στην αρχή σκέφτηκα ότι επειδή η ιστορία τοποθετείται κυρίως στο παρελθόν, το animation ήταν ένα τέλειο εργαλείο για να ζωντανέψουμε το παρελθόν, να φτιάξουμε το Αφγανιστάν των ‘80s με αυτό τον τρόπο. Μιλώντας μαζί του κατάλαβα ότι του είναι δύσκολο να πει την ιστορία του. Δεν ήθελε να βρεθεί ξαφνικά στη δημοσιότητα, μπορούσε να μιλήσει μόνο σε μένα επειδή γνωριζόμαστε 25 χρόνια. Δεν θα ήθελε ξαφνικά να τον αναγνωρίζουν, να έρχονται και να του λένε «α, σε είδαμε στην ταινία». Το συζητήσαμε πολύ.
— Δεν ήθελε να γίνει διάσημος.
Όχι, καθόλου. Έτσι το animation τον βοήθησε να ανοιχτεί και να μιλήσει. Στην αρχή είχε αρνηθεί, μου είχε πει ότι δεν είναι έτοιμος, αλλά η ανωνυμία που του παρείχε το animation τον έκανε να αλλάξει γνώμη.
Παίξαμε με τις προκαταλήψεις που έχουμε οι δυτικοί για την ομοφυλοφιλία στους μουσουλμάνους, αλλά και με την προκατάληψη που είχε ο ίδιος για την οικογένειά του, καθώς η αντίδρασή τους ήταν έκπληξη και για τον ίδιο. Ήταν έκπληξη και για μένα όταν μου το είπε.
— Ένα άλλο, πολύ ενδιαφέρον στοιχείο της ταινίας είναι η στιγμή του coming out του Αμίν στον αδερφό και στις αδερφές του. Η αντίδρασή τους, που είναι υποστηρικτική, λειτουργεί κάπως σαν plot twist για το κοινό, που περιμένει κάτι εντελώς διαφορετικό. Θέλατε να παίξετε με την αντίληψη που έχει το δυτικό κοινό για τους μουσουλμάνους και την αποδοχή της ομοφυλοφιλίας;
Ναι, παίξαμε με τις προκαταλήψεις που έχουμε οι δυτικοί γι’ αυτό το θέμα, αλλά και με την προκατάληψη που είχε ο ίδιος για την οικογένειά του, καθώς η αντίδρασή τους ήταν έκπληξη και για τον ίδιο. Ήταν έκπληξη και για μένα όταν μου το είπε.
Σε αυτή τη σεκάνς ήθελα το κοινό να νιώσει την ίδια ανακούφιση που ένιωσε ο Αμίν. Ζούσε με αυτό το μυστικό για τόσα πολλά χρόνια και το να βλέπει ότι τον αποδέχονται γι’ αυτό που είναι του έδωσε τεράστια ανακούφιση. Το πουσάραμε βέβαια όσο μπορούσαμε, ώστε το κοινό να μην το περιμένει μέχρι την τελευταία στιγμή.
— Πώς είναι τώρα ο Αμίν; Η ταινία έχει λειτουργήσει θεραπευτικά για εκείνον;
Σε έναν βαθμό ναι. Δεν το έχει βέβαια ξεπεράσει. Το τραύμα θα είναι πάντα εκεί. Όμως μπορεί πλέον να μιλά για την ιστορία του, που την κρατούσε κρυφή για τόσα χρόνια. Όλα αυτά τα χρόνια ένιωθε πως πρέπει να κρατά τους ανθρώπους σε απόσταση από φόβο μήπως αποκαλυφθεί ποιος είναι. Τώρα δεν χρειάζεται να κρατά μυστικά και μπορεί να μιλά όποτε εκείνος το επιθυμεί.
Η ταινία ονομάζεται «Φεύγω» και ακολουθεί την πραγματική φυγή του από το Αφγανιστάν στη Δανία, αλλά έχει να κάνει με όλες τις φορές που ο ίδιος τράπηκε σε φυγή.
— Έχει σταματήσει να φεύγει;
Έτσι φαίνεται.
— Ύστερα από όλη αυτή τη δημοσιότητα, σκέφτεται καθόλου να αποκαλύψει την ταυτότητά του;
Όχι. Είναι τόσο χαρούμενος με την επιτυχία της ταινίας, αλλά είναι πιο χαρούμενος που διατηρεί την ανωνυμία του. Λέει πως δεν θέλει να αντιμετωπίσει τις συνέπειες της δημοσιότητας στο σουπερμάρκετ ή σε ένα πάρτι ή στη δουλειά. Θέλει να ζει τη ζωή του και δεν θέλει να θυματοποιείται. Δεν θέλει τα βλέμματα στραμμένα πάνω του, σαν να είναι θύμα, γιατί δεν νιώθει έτσι.
Ήταν πρόσφυγας, δεν είναι πια. Είναι ένας άνθρωπος που χαρακτηρίζεται από πολλά άλλα πράγματα και όχι από την προσφυγική ιδιότητα. Θέλει να μπορεί να γνωρίζει ανθρώπους σε καθαρή βάση κι έπειτα εκείνοι μπορεί να καταλάβουν τι έχει περάσει.
— Θεωρείτε την ταινία σας εκπαιδευτική;
Νομίζω πως βγαίνοντας από κάθε καλή ταινία, κάτι έχεις μάθει. Δεν θεωρώ ότι έκανα μια εκπαιδευτική ταινία, αλλά η διαδικασία ήταν εκπαιδευτική για μένα. Ελπίζω πως οι θεατές θα μάθουν από αυτή. Και είναι πάντα σημαντικό ένα βραβείο κοινού. Δόθηκε η δυνατότητα, μέσω της υποψηφιότητας για το LUX, να φτάσει η ταινία σε κοινό όλης της Ευρώπης και σε ανθρώπους που λαμβάνουν αποφάσεις.
— Τα τελευταία χρόνια τα ντοκιμαντέρ, αλλά και οι ταινίες animation για ενήλικες φτάνουν σε μεγαλύτερο κοινό μέσα από τις προβολές τους στις πλατφόρμες streaming. Πώς νιώθετε γι’ αυτό;
Τα ντοκιμαντέρ ζουν τη χρυσή εποχή τους γιατί ξαφνικά είναι φτηνότερο να τα δημιουργήσεις, υπάρχει χώρος και διανομή γι’ αυτά, και ένα ευρύ κοινό που τα παρακολουθεί σε όλο τον κόσμο. Είναι η καλύτερη στιγμή τους και από άποψη διανομής αλλά και δημιουργικά, αφού πλέον δανείζονται στοιχεία και από το live action και από το animation.
Το δικό μου επόμενο πρότζεκτ θα είναι πάλι animation, βασισμένο σε αληθινή ιστορία, αλλά όχι ντοκιμαντέρ. Δουλεύω επίσης και πάνω σε μια live action ταινία.
Τζασμίλα Ζμπάνιτς: «Οι Ευρωπαίοι θεωρούν ότι η Βοσνία είναι εκτός Ευρώπης»
— Είναι εμφανές, από τον τρόπο που μιλάτε για την ταινία, ότι κουβαλάτε τις προσωπικές σας εμπειρίες από τη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα και ότι θέλετε να τις μοιραστείτε με το κοινό.
Δεν ήμουν εκεί, αλλά ήμουν στο Σαράγιεβο, όταν βρισκόταν υπό πολιορκία για τριάμισι χρόνια. Ως Βόσνια, βέβαια, η γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα ήταν πολύ κοντά μας και γνωρίζαμε όλοι ανθρώπους και γυναίκες που έψαχναν τους δικούς τους. Είναι οι ρίζες μου και είναι το παρόν μου.
Δεν είναι μια αποκλειστικά βοσνιακή, είναι μια ανθρώπινη ιστορία, σύγχρονη, υπό την έννοια του πώς αντιμετωπίζουμε τους θεσμούς που είναι εδώ για να μας προστατέψουν. Είναι τόσο διεφθαρμένοι, όχι απαραίτητα χρηματικά αλλά επειδή δεν έχουν συναίσθηση, μέσα στη γραφειοκρατία τους, δεν αντιλαμβάνονται ότι απευθύνονται σε ανθρώπους.
— Νομίζω πως οι σκηνές με τους πολύ νεαρούς Ολλανδούς στρατιώτες στην ταινία, που φοράνε σορτσάκια και είναι εντελώς ανέτοιμοι γι’ αυτό που εκτυλίσσεται, ήταν και η μοναδική ειρωνικά χιουμοριστική σκηνή της ταινίας σας.
Βασίστηκε σε ό,τι συνέβαινε εκεί. Βρήκα φωτογραφίες από το ’95 – οι διοικητές ήταν άλλη ιστορία, ήταν εκπαιδευμένοι, ήξεραν τι γίνεται, αλλά πολλά νεαρά αγόρια και κορίτσια που βρίσκονταν εκεί ήταν εντελώς άσχετα, είχαν παραπληροφορηθεί, για πολλά από αυτά ήταν η πρώτη φορά που έφευγαν από την Ολλανδία, ήταν 18-19 χρονών και σκέφτονταν «ας βγάλουμε λίγα χρήματα». Κάποιοι μπορεί να νόμιζαν ότι είναι σε ανθρωπιστική αποστολή για να βοηθήσουν, αλλά ήταν εντελώς ανέτοιμοι και ήθελα να το δείξω αυτό στην ταινία.
Ήθελα να δείξω πόσο περίπλοκη είναι η ειρήνη στην πραγματικότητα. Είναι πολύ δύσκολο να ζεις σε ένα μέρος όπως η Σρεμπρένιτσα, της οποίας ο δήμαρχος αυτή τη στιγμή είναι αρνητής της γενοκτονίας. Δεν ήρθε ποτέ να τιμήσει τους τάφους, απορρίπτει οργανώσεις όπως οι «Μητέρες της Σρεμπρένιτσα» και στηρίζει κάποιες που υποστηρίζουν τον Ράτκο Μλάντιτς και άλλους καταδικασθέντες εγκληματίες πολέμου.
— Η πρωταγωνίστριά σας είναι Σέρβα. Πείτε μου γι’ αυτή την επιλογή σας να έχετε και Σέρβους και Βόσνιους ηθοποιούς στο cast.
Ακόμα βλέπω την πρώην Γιουγκοσλαβία σαν μια ενιαία καλλιτεχνική οντότητα. Μιλάμε την ίδια γλώσσα, έχουμε κοινή ιστορία, ακόμα και αν οι κυβερνήσεις μας είναι σε διαρκή διένεξη, εμείς δεν είμαστε.
Είχα δουλέψει ξανά με τη Γιάσνα Ντζούριτσιτς σε άλλη ταινία και την παρακολουθώ στο θέατρο, είναι υπέροχη ηθοποιός. Δεν γράφω σενάρια έχοντας στο μυαλό μου συγκεκριμένους ηθοποιούς, αλλά όταν αρχίσαμε να συζητάμε για το casting, η Γιάσνα ήταν η προφανής επιλογή. Ευτυχώς συμφώνησε, και ήταν μια πολύ γενναία απόφαση, γιατί ήξερε τι είχε συμβεί με την πρώτη μου ταινία και την πρωταγωνίστρια Μιριάνα Καράνοβιτς, που επικρίθηκε και την αποκάλεσαν προδότρια.
Γνώριζα ότι εδώ οι αντιδράσεις θα ήταν ακόμα πιο έντονες γιατί η Σρεμπρένιτσα είναι ακόμα πιο καυτό ζήτημα και όλοι φρικάρουν με αυτό. Η ίδια λέει ότι δεν είναι πράξη γενναιότητας η συμμετοχή της, αλλά ότι είναι απλώς επαγγελματίας.
— Οι τελικές σκηνές με την Άιντα να επιστρέφει στα εκπαιδευτικά της καθήκοντα στο σχολείο μου έδειξαν ότι θέλατε να μιλήσετε για τη συγχώρεση. Μπορείς να συγχωρείς ύστερα από τόσο πόνο;
Ήθελα να δείξω πόσο περίπλοκη είναι η ειρήνη στην πραγματικότητα. Είναι πολύ δύσκολο να ζεις σε ένα μέρος όπως η Σρεμπρένιτσα, της οποίας ο δήμαρχος αυτή τη στιγμή είναι αρνητής της γενοκτονίας. Δεν ήρθε ποτέ να τιμήσει τους τάφους, απορρίπτει οργανώσεις όπως οι «Μητέρες της Σρεμπρένιτσα» και στηρίζει κάποιες που υποστηρίζουν τον Ράτκο Μλάντιτς και άλλους καταδικασθέντες εγκληματίες πολέμου.
Ήθελα να εξηγήσω ότι για η Άιντα δεν έχει άλλη επιλογή, πού αλλού να πάει; Οι αναμνήσεις από την οικογένειά της είναι όλες εκεί, το σπίτι της είναι εκεί.
Υπάρχει πάντα η ελπίδα ότι οι επόμενες γενιές θα είναι διαφορετικές. Αν τα παιδιά μεγαλώνουν έχοντας ανοιχτά τα μάτια και δουν τι συνέβη, κάτι θα αλλάξει. Το πρόβλημα είναι ότι πολλοί άνθρωποι δεν θέλουν να δουν τι συνέβη.
— Και για μένα η ταινία λειτούργησε κάπως έτσι. Αφού την παρακολούθησα ήθελα να μάθω όσα περισσότερα μπορώ για τη γενοκτονία της Σρεμπρένιτσα. Παρόλο που μεγάλωσα στην Ελλάδα, τόσο κοντά, νομίζω πως ένα μεγάλο μέρος των Ελλήνων δεν γνωρίζουν τι συνέβη.
Δεν έκανα την ταινία για να «διδάξω» κανέναν. Αν μετά την παρακολούθηση της ταινίας οι άνθρωποι θέλουν να μάθουν περισσότερα, όπως μου λες, εμένα αυτό με χαροποιεί πολύ. Είμαστε όντως πολύ κοντά, αλλά πολλοί δεν γνωρίζουν.
Υπήρχαν και Έλληνες στρατιώτες στη Σρεμπρένιτσα. Στη σκηνή που ο Μλάντιτς κατεβάζει τις πινακίδες από τους δρόμους και αλλάζει τα ονόματα, υπάρχει δρόμος που ονομάστηκε «Έλληνες εθελοντές».
Οι Ευρωπαίοι δεν θέλουν να ξέρουν τι συνέβη, δεν το μαθαίνουν στο σχολείο ούτε από τα μίντια, γιατί νομίζω ότι θεωρούν πως η Βοσνία είναι εκτός Ευρώπης, σαν κάτι ξένο, ίσως εξαιτίας του σοσιαλισμού στην πρώην Γιουγκοσλαβία, των μουσουλμανικών πληθυσμών και της ισλαμοφοβίας που επικρατεί σήμερα.
— Όταν λέτε ιστορίες που έχουν επηρεάσει εσάς και τους ανθρώπους σας, πώς μπορείτε να είστε αντικειμενική;
Οι ταινίες μου μιλούν για θέματα που προκαλούν πόνο και οργή. Μου παίρνει χρόνο για να παρατηρήσω τα πράγματα αντικειμενικά και όχι μόνο από τη δική μου οπτική, για να διατηρείται μια ισορροπία.
Όταν βγήκαν οι υποψηφιότητες τελειώναμε με τη διανομή της ταινίας στην Ευρώπη, μια διανομή δύσκολη, γιατί έγινε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και κάποιες αίθουσες ήταν ανοιχτές ενώ άλλες προβολές γίνονταν online. Η ταινία μέσα από την υποψηφιότητα απέκτησε δεύτερη ζωή. Προβλήθηκε σε 400 σημεία, έγιναν πολλά Q&As, την είδαν τόσο πολλοί άνθρωποι.
