Να μερικά συναισθήματα που δεν μεταφράζονται σε όλες τις γλώσσες

Νιώσατε ποτέ κάπως "mbuki-mvuki", αυτό το ακατανίκητο αίσθημα του να θέλετε να βγάλετε τα ρούχα σας, καθώς χορεύετε; Ή κάπως "kilig", αυτό το ελαφρύ τρέμουλο, όταν μιλάτε σε κάποιον που σας αρέσει; Ή κάπως "uitwaaien", την αίσθηση αναζωογόνησης που σας προκαλεί κάτι ευχάριστο και μοιάζει με μία βόλτα με τον αέρα να σας χτυπά το πρόσωπο; Σίγουρα έχετε νιώσει κάπως έτσι, μόνο που δεν υπάρχουν λέξεις ούτε στα ελληνικά, ούτε καν στα αγγλικά για να μεταφραστούν αυτές οι λέξεις από τα Μπαντού, τα Τάγκαλογκ και τα Ολλανδικά που περιγράφουν με ακρίβεια κάποιες συναισθηματικές καταστάσεις, αλλά δυστυχώς η γλώσσα μας (και η γλώσσα πολλών άλλων) αγνοεί την ορθή απόδοση τους και αναγκαστικώς για να τα περιγράψει επιλέγει την περιφραστική οδό. 

Από την πλευρά του και από το Πανεπιστήμιο του East London, o Tim Lomas, μέσω του πρότζεκτ Positive Lexicography σκοπεύει να συλλέξει όλες τις αποχρώσεις των θετικών συναισθημάτων -κάποια εκ των οποίων, ωστόσο, γλυκόπικρα- απ' όλες τις γλώσσες του κόσμου, με τελικό στόχο να τις εντάξει στις καθημερινές ζωές όλων. Το ζητούμενο είναι, σε κάποια χρονική στιγμή, να μην υπάρχει κανένα συναίσθημα που να μην μπορεί να αποδοθεί με μία λέξη: κάπου στον κόσμο θα υπάρχει μία που να μπορεί το περιγράψει. Άλλωστε, μέχρι σήμερα έχουμε ήδη δανειστεί πολλές λέξεις -που περιγράφουν συναισθήματα- από άλλες γλώσσες, αλλά υπάρχουν ακόμη πολλές που φαίνεται ότι αναζητούν τον δρόμο τους για το λεξιλόγιο μας. Και ο Lomas έχει βρει εκατοντάδες από αυτές τις... αμετάφραστες εμπειρίες μέχρι τώρα, κι όπως λέει βρίσκεται ακόμη στην αρχή. 

Δεν είναι μόνο επιστημονικό το ενδιαφέρον γι' αυτές τις άγνωστες λέξεις, αλλά και υπαρξιακό καθώς προσφέρει εκτός από καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας και τη δυνατότητα μεγαλύτερης εμβάθυνσης σε συζητήσεις και κατανόησης της διανοητικής και συναισθηματικής κατάστασης των ανθρώπων με τους οποίους -σε καθημερινή βάση- συνομιλούμε.

Ο ίδιος ελπίζει ότι μαθαίνοντας αυτές τις λέξεις θα προσφέρει σε όλους μία ευκαιρία για ουσιαστικότερη και πιο ξεχωριστή κατανόηση του ίδιου μας του εαυτού. «Οι λέξεις», λέει, «μας προσφέρουν έναν διαφορετικό τρόπο για να αντιληφθούμε τον κόσμο». Ο Lomas λέει ότι το συγκεκριμένο πρότζεκτ το εμπνεύστηκε, ακούγοντας τη συνομιλία μερικών Φιλανδών και τη χρήση της λέξης "sisu", που περιφραστικά σημαίνει την τρομερή αποφασιστικότητα, με την οποία αντιμετωπίζει κάποιος τις αντιξοότητες. Σύμφωνα μάλιστα με όσους μιλούν άπταιστα τα φιλανδικά δεν υπάρχει αγγλική αντίστοιχη λέξη που να ανταποκρίνεται ακριβώς στο πάθος και την ένταση που το "sisu" σημαίνει αυτό που σημαίνει. 

Εντυπωσιασμένος από αυτές τις λεπτές, ωστόσο ουσιαστικές διαφοροποιήσεις, ο Lomas άρχισε να κυνηγά αντίστοιχα παραδείγματα, ανατρέχοντας τόσο στη λογοτεχνία, αλλά και ρωτώντας κάθε γνώστη ξένης γλώσσας που συναντούσε για τις δικές του προτάσεις, αναφορικά με λέξης που δύσκολα μεταφράζονται ή ακόμη και αποδίδονται σε άλλες γλώσσες. Τα πρώτα αποτελέσματα αυτής της έρευνας του δημοσιεύθηκαν πέρσι στην Επιθεώρηση Θετικής Ψυχολογίας, ενώ πολλοί από τους όρους που χρησιμοποιούσε περιέγραφαν κυρίως θετικά συναισθήματα, τα οποία μάλιστα εξαρτώνταν από το πλαίσιο συγκεκριμένων κοινωνικών περιστάσεων.  Και να μερικές από αυτές:

Στο μέλλον ίσως αρχίσουν να διερευνούν τις αιτίες και τις συνέπειες αυτών των εμπειριών που γέννησαν τις λέξεις, σε μία επέκταση της κατανόησης των αχαρτογράφητων ή αλεξικογράφητων για την ακρίβεια συναισθημάτων που υπάρχουν σε όλον τον κόσμο.

Desbundar (πορτογαλικά) – η λέξη που χρησιμοποιείται για να περιγράψει τον τρόπο που ακυρώνει κάποιος την όρεξη κάποιου άλλου για γλέντι και χαρά.

Tarab (αραβικά) – μία κατάσταση μέθεξης ή χαράς που όμως εμπεριέχει κάποιου είδους μουσικότητα.

Shinrin-yoku (ιαπωνικά) – η χαλάρωση που προσφέρει ένα μπάνιο στη φύση, σε ποτάμια δασών.

Gigil (Τάγκαλογκ) – η ακατανίκητη επιθυμία να τσιμπήσεις ή να ζουπήξεις κάποιον, λόγω των αισθημάτων αγάπης που σε κατακλύζουν.

Yuan bei (κινέζικα) – η αίσθηση της απόλυτης, τέλειας ολοκλήρωσης.

Iktsuarpok (Inuit, η γλώσσα των Εσκιμώων) – το αίσθημα ευχάριστης αναμονής που νιώθει κάποιος που περιμένει έναν αγαπημένο και εκδηλώνεται με το διαρκές "πήγαινε - έλα" για να δει αν ήρθε.

Ωστόσο, ο ίδιος έχει καταγράψει και μερικές ακόμη λέξεις που αντιστοιχούν σε πιο σύνθετα, γλυκόπικρα αισθήματα και εμπειρίες, όπως τα εξής: 

Natsukashii (ιαπωνικά) – το αίσθημα νοσταλγίας για το παρελθόν, που εμπεριέχει και χαρά για τις αναμνήσεις, αλλά και θλίψη γιατί αυτές οι στιγμές ακριβώς έγιναν αναμνήσεις και δεν υπάρχουν πια.

Wabi-sabi (ιαπωνικά) – μια μάλλον σκοτεινή αίσθηση υπεροχής, η οποία επικεντρώνεται όταν στο περιβάλλον υπάρχουν ατέλειες ή αποδεικνύεται η παροδικότητα της ομορφιάς.

Saudade (πορτογαλικά) – η μελαγχολική νοσταλγία για έναν άνθρωπο, ένα μέρος ή ένα αντικείμενο που βρίσκεται σε μακρινή απόσταση -χωρική ή χρονική- μία απατηλή, ονειροπόλα μελαγχολία για πράγματα που δεν υπάρχουν πια. 

Sehnsucht (γερμανικά) – μία έντονη επιθυμία για εναλλακτικές καταστάσεις και τρόπους ζωής που πρακτικά είναι ανέφικτοι.

Iktsuarpok (Inuit, η γλώσσα των Εσκιμώων) – το αίσθημα ευχάριστης αναμονής που νιώθει κάποιος που περιμένει έναν αγαπημένο και εκδηλώνεται με το διαρκές "πήγαινε - έλα" για να δει αν ήρθε.

Επιπλέον, η λεξικογραφία του Lomas έχει καταγράψει επίσης και τα ατομικά χαρακτηριστικά και τις συμπεριφορές που ίσως καθορίζουν τη μακροχρόνια ευημερία μας και τους τρόπους που αλλελεπιδρούμε με τους άλλους ανθρώπους. Και να μερικά παραδείγματα: 

Dadirri (στη γλώσα των Αβορίγινων της Αυστραλίας) - ως όρος περιγράφει τη βαθιά πνευματική δραστηριότητα που προκύπτει από το να ακούς τον άλλον με σεβασμό.

Pihentagyú (Ουγγρικά) – κατά κυριολεξία σημαίνει αυτόν που έχει απολύτως χαλαρωμένο μυαλό, αλλά είναι η περιγραφή για τους έξυπνους ανθρώπους που μπορούν να σώσουν μία κατάσταση με ένα πνευματώδες αστείο ή μια αναπάντεχη λύση.

Desenrascanço (πορτογαλικά) – ο σχεδόν καλλιτεχνικός τρόπος με τον οποίο κάποιος απεμπλέκεται από μία εξαιρετικά δυσάρεστη κατάσταση.

Sukha (σανσκριτικά) – η γνήσια κατάσταση ευτυχίας διαρκείας ανεξαρτήτως συνθηκών και καταστάσεων.

Orenda (Huron / ινδιάνικη διάλεκτος) – η δύναμη του ανθρώπου να αλλάξει τον κόσμο, κόντρα στη μοίρα.

Wabi-sabi (ιαπωνικά) – μια μάλλον σκοτεινή αίσθηση υπεροχής, η οποία επικεντρώνεται όταν στο περιβάλλον υπάρχουν ατέλειες ή αποδεικνύεται η παροδικότητα της ομορφιάς.

Στο site του δρ Lomas μπορεί κανείς να βρει άπειρα τέτοια παραδείγματα, ενώ μπορεί να υποβάλλει και τη δική του λέξη, αν θεωρεί ότι δύσκολα μεταφράζεται σε άλλη γλώσσα, προκειμένου να περιγράψει μία συναισθηματική κατάσταση ή τον τρόπο που ένα συναίσθημα ή μία συμπεριφορά μπορεί να επιφέρει αλλαγές στο κοινωνικό σύνολο (στα γρήγορα μπορεί να σκεφτεί κανείς την ελληνική λέξη "φιλότιμο" ή την αλβανική "μπέσα", αν προτιμάτε). Όπως ο ίδιος εξηγεί, μέχρι στιγμής οι περιγραφές που προσφέρονται για διάφορες λέξεις, είναι μόνο μία προσέγγιση της πραγματικής ερμηνείας του. «Όλο το πρότζεκτ είναι μια διαδικασία σε εξέλιξη και σε μόνιμη βάση είμαι έτοιμος να επαναπροσδιορίσω την απόδοση των λέξεων που απαρτίζουν τη λίστα, καλωσορίζοντας τα σχόλια, την επιπλέον γνώση και τα σχόλια ανθρώπων που μπαίνουν στη διαδικασία να προσφέρουν κάτι καινούριο», λέει χαρακτηριστικά. 

Στο μέλλον, ελπίζει ότι άλλοι ψυχολόγοι και επιστήμονες ίσως αρχίσουν να διερευνούν τις αιτίες και τις συνέπειες αυτών των εμπειριών που γέννησαν τις λέξεις, σε μία επέκταση της κατανόησης των αχαρτογράφητων ή αλεξικογράφητων για την ακρίβεια συναισθημάτων που υπάρχουν σε όλον τον κόσμο. Επιπροσθέτως, ο Lomas θεωρεί ότι δεν είναι μόνο επιστημονικό το ενδιαφέρον γι' αυτές τις άγνωστες λέξεις, αλλά και υπαρξιακό καθώς προσφέρει εκτός από καλύτερη κατανόηση του εαυτού μας και τη δυνατότητα μεγαλύτερης εμβάθυνσης σε συζητήσεις και κατανόησης της διανοητικής και συναισθηματικής κατάστασης των ανθρώπων με τους οποίους -σε καθημερινή βάση- συνομιλούμε.

«Τα συναισθήματα που έχουμε μάθει να αναγνωρίζουμε και κατηγοριοποιούμε είναι αυτά που έχουμε μάθει να παρατηρούμε - όμως υπάρχουν πολλά για τα οποία δεν έχουμε ιδέα. Σκέφτηκα, λοιπόν, ότι αν μας δοθούν αυτές οι νέες λέξεις, μπορούμε πολύ πιο εύκολα να χαρτογραφήσουμε και να αρχειοθετήσουμε ολόκληρες τέτοιες περιοχές εμπειριών του συναισθηματικού μας κόσμου», καταλήγει ο Lomas. Για τον ίδιο λόγο συνεργάζεται με τη Lisa Feldman Barrett στο Πανεπιστήμιο του Northeastern University. Η συγκεκριμένη εκπονεί εργασία προκειμένου να γίνει κατανοητό γιατί μία μερίδα ανθρώπων χρησιμοποιεί διαφορετικές, κάποτε όχι ακριβείς, λέξεις για να περιγράψει τη συναισθηματική του κατάσταση, τη στιγμή που άλλοι άνθρωποι είναι εξαιρετικά ακριβείς, όταν αποπειρώνται να περιγράψουν αυτό που νιώθουν. 

Όλη αυτή η προσπάθεια γίνεται, καθώς αρκετοί επιστήμονες διαφόρων ειδικοτήτων -ψυχολόγοι, γλωσσολόγοι, κ.λπ- πιστεύουν ότι ο συναισθηματικός κόσμος, όχι απλώς μπορεί να εμπλουτίσει το λεξιλόγιο μας, αλλά μπορεί να ενισχύσει το οπλοστάσιο των στρατηγικών και της συμπεριφοράς μας για τους τρόπους με τους οποίους δρούμε και αντιμετωπίζουμε τη ζωή, τις προκλήσεις, τις ευτυχισμένες στιγμές, αλλά κυρίως τις εξαιρετικά δύσκολες καταστάσεις. 

Με στοιχεία από το BBC