Ο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΛΥΚΕΤΣΟΣ είναι ένας από τους κορυφαίους ειδικούς στην έρευνα για την ασθένεια του Αλτσχάιμερ και καθηγητής στο περίφημο Πανεπιστήμιο Johns Hopkins στη Βαλτιμόρη.
Ο παγκοσμίου φήμης ειδικός στη φροντίδα και θεραπευτική αντιμετώπιση ασθενών με Αλτσχάιμερ καθώς και σχετιζόμενες μορφές άνοιας αναπτύσσει βιοδείκτες με σκοπό να επιταχύνει την ανάπτυξη της θεραπείας του Αλτσχάιμερ και άλλων παρόμοιων νόσων, ενώ, παράλληλα, σχεδιάζει και διεξάγει πρωτοποριακές κλινικές δοκιμές.
Γεννήθηκε το 1961, μεγάλωσε στην Αθήνα και πέρασε στο Κολέγιο Αθηνών, απ’ όπου αποφοίτησε το 1980, οπότε έφυγε για τις ΗΠΑ. Αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Ψυχολογία στο Northwestern University, πήρε διδακτορικό στην Ιατρική το 1988 από το Πανεπιστήμιο Washington στο St. Louis.
Το 1993 ξεκίνησε να εργάζεται στην Ιατρική Σχολή του Johns Hopkins, το οποίο του απένειμε MHS στην Επιδημιολογία και το 2000 τον έκανε τακτικό καθηγητή. Το 2006 έγινε διευθυντής Ψυχιατρικής στο Johns Hopkins Bayview, ενώ έναν χρόνο αργότερα έγινε κάτοχος της ονομαστικής έδρας Elizabeth Plank Althouse στο Johns Hopkins και έλαβε το βραβείο William S. Proxmire ως εξέχουσα ηγετική μορφή στον αγώνα κατά του Αλτσχάιμερ.
Στη χώρα μας τα άτομα που πάσχουν από άνοια σήμερα αγγίζουν τα 200.000. Σύμφωνα με τις προβλέψεις, ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τα 500.000 μέχρι το 2050. Αν συνυπολογίσουμε και τους φροντιστές αυτών των ατόμων, θα αντιληφθούμε ότι το 10% του πληθυσμού θα ζει καθημερινά με την άνοια.
Σήμερα οι πάσχοντες από άνοια, παγκοσμίως, υπολογίζονται σε 34,5 εκατομμύρια, ενώ προβλέπεται ότι το 2050 θα φτάσουν τα 115,3 εκατομμύρια. Τα 2/3 των περιστατικών άνοιας οφείλονται στη νόσο Αλτσχάιμερ, η οποία αποτελεί στην πραγματικότητα ένα σύνολο νόσων.
Στη συνέντευξη που ακολουθεί ο διακεκριμένος Έλληνας επιστήμονας μιλά για την πανδημία, την άνοια, την τεχνητή νοημοσύνη, την ψυχή αλλά και το τι θεωρεί σημαντικό στη ζωή.
— Ποια είναι η μεγάλη πρόκληση της εποχής μας;
Η δυσκολία πολλών να αποδεχτούν τα γεγονότα και να κατανοήσουν την επιστημονική βάση των δεδομένων, για παράδειγμα αν πρέπει κάποιος να φορέσει μάσκα ή να εμβολιαστεί, καθώς και σε ποια εμπειρικά στοιχεία βασίζονται τέτοιου είδους αποφάσεις. Το ίδιο παρατηρούμε να συμβαίνει και στις εκλογές των ΗΠΑ, των οποίων πολλοί αμφισβητούν τα αποτελέσματα.
Επομένως, θα έλεγα ότι η πρόκληση της εποχής μας έχει να κάνει με το πώς μπορούμε να αντιμετωπίσουμε την πεποίθηση κάποιων ανθρώπων ότι ορισμένα γεγονότα αποτελούν αντικείμενο μυστικού και παρασκηνιακού χειρισμού.
— Η πανδημία ανέτρεψε όλα όσα γνωρίζαμε. Ποιο θα είναι το αποτύπωμα της στις ζωές μας;
Καταρχάς, θα ζούμε με τον κορωνοϊό για πολλά χρόνια ακόμα. Άρα θα πρέπει να υπάρξει μια προσαρμογή στη νέα κατάσταση. Θα εμβολιαζόμαστε πιο συχνά; Θα έχουμε περιοδικές εξάρσεις του ιού; Θα δημιουργηθούν άλλες μεταλλάξεις;
Επίσης, είναι βέβαιο ότι οι βιντεοκλήσεις, η τηλεπικοινωνία, η τηλε-ιατρική, όπως και η τηλεργασία, θα γίνουν συνώνυμο της καθημερινότητάς μας. Ελπίζω, τουλάχιστον, να μην οδηγηθούμε σε τηλεδιακοπές (γέλια).
— Τι επιρροή θα έχει ο κορωνοϊός στο θέμα της άνοιας;
Η επίδραση της πανδημίας στη ζωή των ατόμων με άνοια, είτε λόγω του εγκλεισμού είτε λόγω του περιορισμού των κοινωνικών επαφών, των δραστηριοτήτων και της μετακίνησης, είχε σοβαρές επιπτώσεις και αύξησε τη θνησιμότητα.
— Τι είναι η άνοια;
Η κατάσταση κατά την οποία εξασθενούν οι νοητικές λειτουργίες ενός ατόμου. Πρόκειται, δηλαδή, για μια δυσλειτουργία που προκαλείται από βλάβη στα αιμοφόρα αγγεία του εγκεφάλου. Ειδικότερα, η άνοια επηρεάζει τη σκέψη, τη συμπεριφορά και την ικανότητα να εκτελεί ένας άνθρωπος τις καθημερινές του εργασίες.
— Πείτε μας λίγα λόγια για το πρόβλημα της άνοιας και την έρευνα που αφορά την αντιμετώπισή της. Ποιες είναι οι αιτίες της;
Οι αιτίες είναι οι βλάβες που προκαλούνται από την εναπόθεση της πρωτεΐνης των αμυλοειδών σε περιοχές του εγκεφάλου. Τα συμπτώματα μπορεί να ξεκινούν με την απώλεια της πρόσφατης μνήμης και σταδιακά να έρχονται στην επιφάνεια κι άλλες νοητικές δυσλειτουργίες που αφορούν την κρίση, τον λόγο, τη συγκέντρωση προσοχής αλλά και την ικανότητα προσανατολισμού. Επίσης, η νόσος Αλτσχάιμερ είναι η συνηθέστερη μορφή άνοιας και αποτελεί περίπου τα δύο τρίτα όλων των περιπτώσεων.
Όσον αφορά την αντιμετώπιση, το ιδανικό θα ήταν να είχαμε μια φαρμακευτική αγωγή που να αποτρέπει ή και να αντιστρέφει την καταστροφή περιοχών του εγκεφάλου. Ριζική θεραπεία όμως ακόμη δεν υπάρχει και νομίζω ότι δεν είμαστε πολύ κοντά σ’ αυτή την επιστημονική ανακάλυψη. Ωστόσο, τώρα έχουμε τη δυνατότητα μιας προληπτικής αντιμετώπισης με ενδεικτικές θεραπευτικές επιλογές, οι οποίες, σε συνδυασμό με το υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, είναι χρηστικές και μπορούν να παρατείνουν την ποιότητα της ζωής των ασθενών.
— Δηλαδή δεν είμαστε κοντά στο να θεραπεύσουμε σύντομα Αλτσχάιμερ και Πάρκινσον;
Όχι, βρισκόμαστε ακόμη σε αρχικό στάδιο, αν και εξαρτάται από το τι σημαίνει «θεραπεύω». Αν εννοούμε ότι εξαλείφονται τελείως αυτές οι ασθένειες, δεν είναι κάτι που θεωρώ πιθανό. Όμως έχουν γίνει ήδη κάποιες έρευνες ώστε να βοηθηθούν οι πάσχοντες να ζουν περισσότερο και να βελτιώσουν ποιοτικά την καθημερινότητά τους.
Συγκεκριμένα, σκοπός είναι να επιβραδύνουμε την πορεία της νόσου ώστε να μην οδηγείται ο ασθενής στην αναπηρία. Άλλωστε, στο πανεπιστήμιό μας, μαζί με την ομάδα μου, έχουμε κάνει διάφορες κλινικές δοκιμές προκειμένου να ανακαλύψουμε τις αιτίες της νόσου και να επιτύχουμε μια εξατομικευμένη μελλοντική θεραπεία. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντική η έγκαιρη διάγνωση, επειδή, όσο πιο έγκαιρα δοθεί θεραπευτική αγωγή, τόσο πιο αποτελεσματικά μπορεί να επιβραδυνθεί η εξέλιξή της.
— Ποιοι είναι οι λόγοι της αύξησης των ανθρώπων που θα ζουν με άνοια στο μέλλον, τόσο στις αναπτυγμένες όσο και στις αναπτυσσόμενες χώρες;
Η γήρανση του παγκόσμιου πληθυσμού. Ουσιαστικά, η άνοια είναι μια πάθηση που επηρεάζει τους ηλικιωμένους. Όσο αυξάνεται η ηλικία του πληθυσμού, αντιστοίχως ανεβαίνουν και τα ποσοστά των ασθενών με άνοια.
Για παράδειγμα, στη χώρα μας τα άτομα που πάσχουν από άνοια σήμερα αγγίζουν τα 200.000. Σύμφωνα με τις προβλέψεις, ο αριθμός αυτός αναμένεται να ξεπεράσει τα 500.000 μέχρι το 2050. Αν συνυπολογίσουμε και τους φροντιστές αυτών των ατόμων, θα αντιληφθούμε ότι το 10% του πληθυσμού θα ζει καθημερινά με την άνοια.
— Τι σημαίνει για έναν άνθρωπο να ξεχνά;
Αν το δούμε από τη σκοπιά των πασχόντων, ότι χάνει ένα σημαντικό μέρος των ικανοτήτων του. Όταν δεν θυμάσαι τι έκανες πριν από μερικά λεπτά, είναι δύσκολο να ξέρεις τι πρέπει να κάνεις τώρα ή αργότερα. Επίσης, αδυνατεί να οργανώσει την ημέρα του, αποπροσανατολίζεται, ενώ καθημερινές, αυτονόητες λειτουργίες, όπως το να δεις το ρολόι σου για να ξέρεις τι ώρα είναι, παύει για εκείνους να είναι φυσιολογικό.
Από την άλλη πλευρά, εκείνη των φροντιστών, βλέποντας τους ανθρώπους τους να παρουσιάζουν συμπτώματα άνοιας, χωρίς να έχουν καταλάβει περί τίνος πρόκειται, μπορεί να θυμώσουν και να επέλθουν συγκρούσεις.
— Πόσο σημαντικές είναι οι αναμνήσεις εκείνες που αντέχουν στον χρόνο;
Η σημασία της ανάμνησης είναι ο λόγος που διατηρούμε την ελπίδα μας για το μέλλον, διότι αποδεικνύει ότι υπάρχει παρελθόν.
— Πόσο εύκολο είναι σήμερα να βελτιώσεις την ποιότητα της ζωής σου;
Πρώτα απ’ όλα, με το να αισθάνεσαι ότι έχεις τον πλήρη έλεγχο της ζωής σου. Επίσης, με το να μπορείς να κάνεις κάποιες ημερήσιες δραστηριότητες, οι οποίες, την περίοδο της καραντίνας, για παράδειγμα, είχαν περιοριστεί. Επίσης, για να έχεις μια ποιότητα ζωής πρέπει να προσέχεις τη σωματική και πνευματική σου υγεία.
— Η τεχνητή νοημοσύνη τι μας επιφυλάσσει;
Χωρίς να το αντιλαμβανόμαστε, η ζωή μας όλο και περισσότερο κατευθύνεται από υπολογιστές. Η τεχνητή νοημοσύνη είναι ήδη εδώ και επιδρά καθοριστικά σε ποικίλες εκφάνσεις της καθημερινότητάς μας. Προφανώς εμπεριέχει πολλές ευκαιρίες, αλλά εγείρει και κάποια ηθικά ζητήματα.
Ας πάρουμε για παράδειγμα τη χρήση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία αποτελούν ένα πεδίο συγκέντρωσης διαφόρων επιλογών και ενδιαφερόντων μας. Μπείτε στη διαδικασία να φανταστείτε ότι πάτε διακοπές και δεν έχετε καμία ηλεκτρονική συσκευή μαζί σας. Νομίζω ότι η σκέψη και μόνο σας φαίνεται αδιανόητη. Από κει αντιλαμβάνεστε ότι η τεχνητή νοημοσύνη έχει γίνει ένας σύγχρονος ομφάλιος λώρος με πλειάδα δυνατοτήτων αλλά και κινδύνους.
— Πιστεύετε ότι στο μέλλον κάποιες τεχνολογικές λειτουργίες θα περάσουν μέσα στο ανθρώπινο σώμα;
Έχει ξεκινήσει ήδη να συμβαίνει. Στον ιατρικό τομέα συνεργάτες προσπαθούν να αναστρέψουν βλάβες στον εγκέφαλο ασθενών με Αλτσχάιμερ με τη χρήση της τεχνικής διέγερσης του εγκεφάλου, τοποθετώντας ηλεκτρόδια σε συγκεκριμένες περιοχές του.
Τελευταία, επίσης, θα είδατε ότι ηλεκτρικά εμφυτεύματα επιτρέπουν σε παράλυτους να επικοινωνήσουν, ενώ άνθρωποι που έχουν χάσει μέλη του σώματός τους μπορούν να τα αντικαταστήσουν με καινοτόμες λύσεις. Είναι βέβαιο ότι τα εμφυτεύματα όλο και περισσότερο θα χρησιμοποιούνται για ποικίλες ανάγκες της ανθρωπότητας.
— Διερευνάτε τα μυστικά του ανθρώπινου εγκεφάλου. Τι είναι αυτό που σας έχει μάθει αυτή η ενασχόληση;
Το πόσο γιγαντιαίο θαύμα της βιολογίας είναι ο εγκέφαλος. Αναλογιστείτε ότι ζυγίζει 1.300 γραμμάρια και περιέχει περίπου 1.000 πυρήνες, 2.000 μείζονες διασυνδέσεις, 200 σημαντικά ένζυμα και 87 δισεκατομμύρια νευρώνες, ενώ 20.000 γονίδια εκφράζονται σε αυτόν. Είναι ασύλληπτη η ικανότητα αυτού του οργάνου.
— Όλα πηγάζουν από τον εγκέφαλο; Υπάρχει ψυχή;
Εγώ ανήκω σ’ εκείνους που πιστεύουν ότι υπάρχει ψυχή. Θέλω να διατηρώ την ιδέα της, αφού αυτή προϋποθέτει ότι υπάρχει και ζωή μετά θάνατον. Ως επιστήμονας, όμως, αντιμετωπίζω την ψυχή ως μια υπόθεση εργασίας. Μπορείς να πεις ότι υπάρχει ψυχή; Δύσκολο να το αποδείξεις επιστημονικά.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Γεννήθηκα στο Λονδίνο και μεγάλωσα στην Αθήνα. Ο πατέρας μου ήταν διευθυντής στην Ψυχιατρική Κλινική του Δρομοκαΐτειου και καθηγητής στο ΕΚΠΑ, ενώ η μητέρα μου εκτελούσε χρέη νοικοκυράς. Σίγουρα έχουν αποτυπωθεί πολύ έντονα στο μυαλό μου οι μνήμες από την περίοδο της δικτατορίας.
— Ποιο ήταν το βασικό ερέθισμα που σας έκανε να στραφείτε στον επιστημονικό κόσμο;
Μου αρέσει πολύ το μέτρημα των πάντων. Επίσης, έχω μια ακόρεστη περιέργεια για τη δημιουργία των πραγμάτων, ενώ πάντα με ενδιέφερε να μελετώ τις περιοχές του εγκεφάλου και της συνείδησης.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Το να ζεις.
