Πριν από 34 χρόνια, στις 11 Απριλίου 1987, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός έχανε έναν από τους πιο σημαντικούς διανοητές του εικοστού αιώνα, τον Iταλό χημικό και συγγραφέα Πρίμο Λέβι. Το Τμήμα Χημείας του ΕΚΠΑ έχει τιμήσει τον Πρίμο Λέβι σε τρεις από τις φοιτητικές ημερίδες του, τα έτη 2011 (αφιερωμένη στο Διεθνές Έτος Χημείας της UNESCO), 2016 και 2018.1 Η πιο πρόσφατη ημερίδα, με τίτλο «Χημεία και Λογοτεχνία», απετέλεσε μέρος των εκδηλώσεων του Τμήματος για τα 100 χρόνια από την ίδρυσή του (1918).
Είχα την τύχη να ακούσω για πρώτη φορά το όνομα του Πρίμο Λέβι σε μια εντελώς περιστασιακή συνομιλία με έναν Αμερικανό φοιτητή, στον σταθμό ενός τρένου, στη διάρκεια των διδακτορικών μου σπουδών στην Αγγλία στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Ο συνομιλητής μου, όταν άκουσε ότι σπούδαζα χημεία, με μεγάλο ενθουσιασμό μού πρότεινε «να διαβάσω οπωσδήποτε τα βιβλία του Πρίμο Λέβι».
Μερικά χρόνια αργότερα, το 2004, ο Γάλλος Φυσικός Pierre-Gilles de Gennes (1932-2007, βραβείο Νόμπελ Φυσικής 1991) ολοκλήρωνε την ομιλία του στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών λέγοντας ότι θα ήταν πολύ ευχαριστημένος εάν οι συμμετέχοντες στη διάλεξη ακολουθούσαν την παραίνεσή του «να διαβάσουν οπωσδήποτε τα βιβλία του Πρίμο Λέβι».
Στα γραπτά του ο Πρίμο Λέβι τόνιζε την αξία της επιστήμης ως του μόνου αξιόπιστου μέσου για τη διερεύνηση της λειτουργίας του φυσικού κόσμου, μιας άκρως παιδαγωγικής διαδικασίας η οποία τον γοήτευε σε μέγιστο βαθμό.
Ο Πρίμο Λέβι, με ιταλοεβραϊκή καταγωγή, γεννήθηκε στο Τορίνο της Ιταλίας το 1919, όπου μεγάλωσε, σπούδασε χημεία στο πανεπιστήμιο της πόλης, εργάστηκε ως χημικός χρωμάτων, και έζησε ανελλιπώς μέχρι το τέλος της ζωής του. Εκτός της γενέθλιας πόλης του, ο Πρίμο Λέβι ουσιαστικά έζησε μόνο κατά την περίοδο της αιχμαλωσίας του στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως του Άουσβιτς (Φεβρουάριος 1944 − Ιανουάριος 1945). Οι εμπειρίες από την αιχμαλωσία του αποτυπώθηκαν στα βιβλία του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος», «Αυτοί που βούλιαξαν και αυτοί που σώθηκαν» και «Το καθήκον της μνήμης» (μτφ. Χ. Σαρλικιώτη, εκδ. Άγρα), ενώ η περιπετειώδης επιστροφή του στο Τορίνο μετά την απελευθέρωση των στρατοπέδων περιγράφεται στο βιβλίο «Η ανακωχή» (μτφ. Ζ. Σαμουήλ, εκδ. Μέδουσα).
Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι εν λόγω εμπειρίες περιγράφονται με ένα νηφάλιο και ανθρωπιστικό πνεύμα, χωρίς ούτε ίχνος εκδικητικής διάθεσης. Ταυτοχρόνως, δεδομένου ότι έζησε από πρώτο χέρι την ακραία ανθρώπινη βία, ο Πρίμο Λέβι ανέλαβε με τα βιβλία του να μας υπενθυμίζει συνεχώς ότι, εάν εφησυχάσουμε, η κόλαση των στρατοπέδων συγκεντρώσεως μπορεί κάλλιστα να ξανασυμβεί, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο που πάντοτε θα μπορεί να επινοεί ο άνθρωπος.
Η επετειακή ημερίδα του Τμήματος Χημείας (2018) διανθίστηκε από ένα πολύ όμορφο μουσικό μέρος με τη συμμετοχή της Σαβίνας Γιαννάτου, του Κώστα Γρηγορέα και φοιτητών του Τμήματος, και παράλληλα διαβάστηκαν προσαρμοσμένα αποσπάσματα από το «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος» και το «Περιοδικό Σύστημα» (μτφ. Α. Ράικου-Σταύρου, εκδ. Καστανιώτη).1 Το δεύτερο αποτελεί ένα από τα πλέον εμβληματικά βιβλία του Πρίμο Λέβι, το οποίο, σε σχετικό διαγωνισμό το 2006 επελέγη από τo Royal Institution του Λονδίνου ως το πιο σημαντικό βιβλίο επιστήμης όλων των εποχών.2 Στο βιβλίο αυτό συνδυάζονται, με τον πλέον αρμονικό τρόπο, οι δύο μεγάλες αγάπες του Πρίμο Λέβι, η επιστήμη της χημείας και η τέχνη της συγγραφής.
Ο βραβευμένος με το Νόμπελ Λογοτεχνίας του 1976 Saul Bellow σημειώνει: «Αναζητούμε πάντα το απαραίτητο βιβλίο. Μετά από ανάγνωση λίγων σελίδων βυθιζόμουν στο "Περιοδικό Σύστημα" με ευχαρίστηση και ευγνωμοσύνη. Δεν υπάρχει τίποτα το περιττό σε αυτό το αυθεντικό βιβλίο, το καθετί είναι ουσιώδες».
Στο πρώτο κείμενο, με τίτλο «Διαγώνισμα Χημείας», ο συγγραφέας περιγράφει τη δοκιμασία ενός διαγωνίσματος ενώπιον ενός Γερμανού διδάκτορος χημείας (Δρ Πάνβιτς), με το οποίο έπρεπε να αποδείξει ότι όντως είχε εξειδικευμένες γνώσεις χημείας, ώστε να επιλεγεί ως βοηθός-χημικός για το εργοστάσιο παραγωγής συνθετικού καουτσούκ στο στρατόπεδο και να μην ακολουθήσει την προδιαγραμμένη πορεία εκατομμυρίων άλλων αιχμαλώτων προς τα κρεματόρια του στρατοπέδου. Το παρακάτω απόσπασμα αποτελεί μέρος του αναγνώσματος της Ημερίδας 2018:
«Ο Δρ Πάνβιτς είναι ψηλός, ξανθός, αδύνατος, και κάθεται τρομακτικός πίσω από ένα πολύπλοκο γραφείο. Εγώ, ο κρατούμενος 174 517, στέκομαι όρθιος μπροστά στο γραφείο του, γραφείο αυθεντικό, πεντακάθαρο και τακτοποιημένο, τόσο που νομίζω ότι θα άφηνα έναν λεκέ όπου θα τύχαινε να ακουμπήσω. Όταν τελείωσε το γράψιμο, σήκωσε τα μάτια και με κοίταξε. Από εκείνη την ημέρα σκέφτηκα πολλές φορές και με πολλούς τρόπους τον Δρ Πάνβιτς. Γιατί εκείνο το βλέμμα δεν ανταλλάχτηκε ανάμεσα σε δύο ανθρώπους· εάν μπορούσα να εξηγήσω σε βάθος τη φύση αυτού του βλέμματος, θα μπορούσα ίσως να εξηγήσω την ουσία της παραφροσύνης του Τρίτου Ράιχ. Όλα όσα λέγαμε τότε για τους Ναζί ενσαρκώθηκαν εκείνη τη στιγμή. Ο νους που καθοδηγούσε αυτά τα γαλάζια μάτια και τα περιποιημένα χέρια έλεγε: «Αυτό το κάτι, απέναντί μου, ανήκει σε ένα είδος που χωρίς αμφιβολία πρέπει να εξαλειφθεί. Και στην προκειμένη περίπτωση, πρέπει να εξακριβώσουμε εάν περιέχει κάποιο χρήσιμο στοιχείο». […] Φαίνεται πως τα πήγα καλά, αλλά θα ήταν ανόητο να βασιστώ σε αυτό. Ξέρω ήδη καλά το Λάγκερ για να αποτολμήσω κάποια πρόβλεψη, ειδικά εάν αυτή είναι αισιόδοξη. Η μόνη βεβαιότητα είναι ότι πέρασα μια μέρα χωρίς να δουλέψω, και επομένως απόψε θα πεινάω λιγότερο, και αυτό είναι ένα όφελος χειροπιαστό και κεκτημένο. Για να επιστρέψουμε στο στρατόπεδο, πρέπει να διασχίσουμε ένα πλάτωμα γεμάτο δοκούς και στοίβες με μεταλλικούς στύλους. Ο ατσάλινος ιμάντας ενός βαρούλκου μάς κόβει το δρόμο, ο Κάπο Άλεξ τον πιάνει για να τον περάσει και … Κατάρα ! … κοιτάζει το χέρι του μαύρο από το γλοιώδες γράσο. Εν τω μεταξύ τον πρόφτασα: χωρίς μίσος, χωρίς κοροϊδία, ο Άλεξ τρίβει το χέρι του στην πλάτη μου, και από τις δύο πλευρές, για να το καθαρίσει, και θα εκπλησσόταν ο αθώος, κτηνώδης Άλεξ, εάν κάποιος τού έλεγε ότι εγώ, σήμερα, από αυτή του την πράξη τον κρίνω, αυτόν και τον Δρ Πάνβιτς και το πλήθος των ομοίων τους, σπουδαίους και τιποτένιους, στο Άουσβιτς και παντού».
Το δεύτερο κείμενο τιτλοφορείται «Άνθρακας» και είναι το τελευταίο από τα 21 κεφάλαια του «Περιοδικού Συστήματος», τα οποία έχουν ως τίτλο το όνομα ενός χημικού στοιχείου. Στο εν λόγω κεφάλαιο ο συγγραφέας-αφηγητής παρακολουθεί με επιστημονικό αλλά ταυτοχρόνως και άκρως ποιητικό τρόπο την περιπλάνηση στον φυσικό κόσμο ενός ατόμου άνθρακα, του χημικού στοιχείου της ζωής, το οποίο εναλλάσσει τη μοίρα του μεταξύ της ανόργανης ύλης και των έμβιων όντων, συμπεριλαμβανομένου και του ίδιου του αφηγητή. Αυτό το, από κάθε άποψη, συναρπαστικό κεφάλαιο ολοκληρώνεται με το παρακάτω απόσπασμα, επίσης μέρος του αναγνώσματος της Ημερίδας 2018:
«Αντίθετα, θα μιλήσω μόνο για μια ακόμη ιστορία, την πιο μυστική από όλες, και θα τη διηγηθώ με την ταπεινοφροσύνη και τη σοβαρότητα αυτού που ξέρει ήδη από την αρχή πως η προσπάθειά του είναι καταδικασμένη, τα μέσα του φτωχά και η διαδικασία τού να ντύνει με λέξεις τα γεγονότα ανώφελη σε όλο της το μέγεθος. Να το άτομό μας, μια όμορφη μέρα του 1960, πάλι ανάμεσα στους ανθρώπους, σε ένα ποτήρι γάλα. Έχει μπει σε μια περίπλοκη αλυσίδα, τέτοια όμως, που όλοι οι κρίκοι της να καταλήγουν στο ανθρώπινο σώμα. Το πίνουμε. Η αλυσίδα σπάει σιγά-σιγά και τα κομμάτια της ένα-ένα γίνονται δεκτά ή απορρίπτονται. Ένα από αυτά, αυτό που είναι το δικό μας, περνάει το κατώφλι των εντέρων και μπαίνει στο αίμα. Ξενιτεύεται, χτυπάει την πόρτα ενός νευρικού κυττάρου, εισέρχεται και αντικαθιστά ένα άλλο άτομο άνθρακα που βρισκόταν πριν εκεί. Αυτό το κύτταρο ανήκει σ’ έναν εγκέφαλο, και αυτός τυγχάνει να είναι ο δικός μου εγκέφαλος, και το συγκεκριμένο κύτταρο μαζί με το γνωστό μας άτομο κατευθύνει την πένα μου. Είναι αυτό που τούτη τη στιγμή, έξω από τον μπερδεμένο λαβύρινθο των ναι και των όχι, κάνει το χέρι μου να ακολουθεί μία συγκεκριμένη πορεία επάνω στο χαρτί και να χαράζει αυτά τα σημάδια. Ένα διπλό πήδημα προς τα πάνω και προς τα κάτω, ανάμεσα σε δύο επίπεδα ενέργειας, που οδηγεί το χέρι μου να χαράξει στο χαρτί αυτό το σημαδάκι: Αυτό.».
Το κεφάλαιο «Άνθρακας» του «Περιοδικού Συστήματος» αποκαλύπτει με θαυμαστό τρόπο την άμεση σχέση μεταξύ του έμβιου και του ανόργανου κόσμου, υπενθυμίζοντάς μας όχι μόνο την προέλευσή μας, αλλά και την ευθύνη όλων μας να προστατεύσουμε τον φυσικό κόσμο που μας περιβάλλει.
Το εν λόγω βιβλίο του Πρίμο Λέβι αποδεικνύει τη σημαντική εμβέλεια του Περιοδικού Πίνακα των χημικών στοιχείων, ως θεμελιώδους επιστημονικού παραδείγματος, σε πεδία πέραν των αμιγώς επιστημονικών, όπως είναι η λογοτεχνία, η μουσική και οι καλές τέχνες.3 Η επέτειος των 150 χρόνων από τη δημοσίευση της πρώτης μορφής του Περιοδικού Πίνακα (D. Μendeleev, 1869) τιμήθηκε το 2019 με σειρά σχετικών εκδηλώσεων σε όλο τον κόσμο.
Βιβλία του Πρίμο Λέβι έχουν διασκευαστεί για το θέατρο, τόσο στην Ιταλία, όσο και σε άλλες χώρες του κόσμου. Αξίζει να αναζητήσει κανείς τη μαγνητοσκοπημένη παράσταση του National Theater (U.K.) με τίτλο «Primo» (διασκευή και ερμηνεία Antony Sher, σκηνοθεσία Richard Wilson), η οποία βασίζεται στο «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος».
Πέραν των βιβλίων τα οποία έχουν ήδη αναφερθεί, στα ελληνικά έχει επίσης εκδοθεί η πολύ ενδιαφέρουσα συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Λίλιθ» (μτφ. Σ. Μπενβενίστε, εκδ. Ροδαμός). Στο εξαιρετικό διήγημα «Η επιστροφή του Λορέντσο», ο συγγραφέας αναφέρεται εκτενώς σε έναν, μη αιχμάλωτο, Ιταλό χτίστη στο Άουσβιτς, ο οποίος με προφανή κίνδυνο της ζωής του και χωρίς το οποιοδήποτε αντάλλαγμα, έδινε κρυφά επί πλέον μερίδες σούπας στον Πρίμο Λέβι, γεγονός το οποίο συνέβαλε με καθοριστικό τρόπο στην επιβίωσή του.
«Δεν ήταν θρήσκος, δεν ήξερε και σπουδαία πράγματα για το Ευαγγέλιο, αλλά μού διηγήθηκε τότε κάτι που δεν είχα υποπτευθεί στο Άουσβιτς. Εκεί κάτω, δεν βοηθούσε μόνο εμένα. Είχε και άλλους προστατευόμενους, Ιταλούς και μη, αλλά είχε θεωρήσει σωστό να μην μου το πει. Στον κόσμο αυτό βρισκόμαστε για να κάνουμε το καλό, όχι για να παινευόμαστε γι’ αυτό».
Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί επίσης η συλλογή διηγημάτων «Τα τελευταία Χριστούγεννα του πολέμου» (μτφ. Α. Χρυσοστομίδης, εκδ. Καστανιώτη), καθώς και το δυσεύρετο μυθιστόρημα με τίτλο «Εάν όχι τώρα, πότε;» (μτφ. Μ. Ματσαγγάνη και Μ. Κιάρα, εκδ. Θεμέλιο).
Αξίζει να σημειωθεί ότι τον Απρίλιο του 2019 η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας διοργάνωσε αφιέρωμα με τον εύγλωττο τίτλο «Ο Πρίμο Λέβι και η εμπειρία του από τo Άουσβιτς: Ένα μάθημα ανθρωπιάς μέσα σε συνθήκες ωμής βίας».4 Αφιερώματα στον Πρίμο Λέβι έχουν κάνει τα περιοδικά «Νέα Εστία» (Απρίλιος 2009) και «The Athens Review of Books» (Σεπτέμβριος 2019). Στο εξωτερικό έχουν κυκλοφορήσει τέσσερις εκτενείς βιογραφίες του Πρίμο Λέβι, ενώ προσφάτως εξεδόθησαν τα Άπαντά του στην αγγλική γλώσσα (επιμέλεια Ann Goldstein, εκδ. Liberight, 2015). Θα ήταν ευχής έργο να μεταφραστούν στα ελληνικά μια τουλάχιστον βιογραφία και άλλα έργα του Πρίμο Λέβι.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, τη δεκαετία του 1980, ο Πρίμο Λέβι ήταν πολύ απογοητευμένος διαπιστώνοντας ότι ακραία ανθρώπινη βία εκδηλωνόταν πολύ συχνά από τρομοκρατικές οργανώσεις στην πατρίδα του και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες (μεταξύ των οποίων, ας μην το ξεχνάμε, και η Ελλάδα). Το 1979, έναν χρόνο μετά τη δολοφονία του πρώην πρωθυπουργού της Ιταλίας Άλντο Μόρο από τις «Ερυθρές Ταξιαρχίες», ο Πρίμο Λέβι δημοσίευσε το «σκοτεινό» διήγημα «Σε μια νύχτα» (βλ. συλλογή «Τα τελευταία Χριστούγεννα του πολέμου»), το οποίο αναφέρεται σε μια ομάδα φανατικών «καταστροφέων» όχι μόνο υλικών αγαθών, αλλά και ανθρώπων.
Επιπλέον, παρά τις πολλές επισκέψεις του σε σχολεία της Ιταλίας, και τις εκτενείς συνομιλίες του με μαθητές, ο ίδιος διέβλεπε μια αυξανόμενη αδιαφορία πολλών συγχρόνων του για το Ολοκαύτωμα και τις άλλες μορφές ολοκληρωτικής βίας που έζησε ο εικοστός αιώνας.
Στα γραπτά του ο Πρίμο Λέβι τόνιζε την αξία της επιστήμης ως του μόνου αξιόπιστου μέσου για τη διερεύνηση της λειτουργίας του φυσικού κόσμου, μιας άκρως παιδαγωγικής διαδικασίας η οποία τον γοήτευε σε μέγιστο βαθμό. ΕπΙπλέον, όπως έγραψε ο ίδιος στο κεφάλαιο «Σίδηρος» του «Περιοδικού Συστήματος», «οι δύο επιστήμες (φυσική και χημεία) ήταν σαφείς και ξεκάθαρες, και αποδείξιμες σε κάθε σου βήμα, και όχι ιστοί φτιαγμένοι από ψέματα και κοροϊδίες, όπως το ραδιόφωνο και οι εφημερίδες».
Στις μέρες μας, ο Πρίμο Λέβι δυστυχώς θα δικαιωνόταν από την «πανδημία» των ψευδών ειδήσεων, την οποία υφίσταται πλέον ο πολύπλοκος κόσμος μας σε κάθε δυνατή μορφή. Από την άλλη πλευρά, ο συγγραφέας θα αισθανόταν επίσης δικαιωμένος διότι, παρά την εκτενή παραπληροφόρηση και την ασύστολη αποπροσανατολιστική προπαγάνδα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι της εποχής μας συνειδητοποιούν ότι οι επίκαιρες κυριολεκτικές πανδημίες και τα τόσα άλλα προβλήματα του σύγχρονου κόσμου δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν αποτελεσματικά παρά –κυρίως– μέσω της επιστήμης. Υπό την προϋπόθεση, βεβαίως, όπως πρέσβευε και ο Πρίμο Λέβι με το έργο του, ότι η επιστήμη δεν είναι «χωριζομένη δικαιοσύνης και της άλλης αρετής», διότι τότε «πανουργία, ού σοφία φαίνεται» (Πλάτων, Μενέξενος).
Ευχαριστίες
Θα ήθελα να ευχαριστήσω την πρόεδρο του Τμήματος Χημείας του ΕΚΠΑ, καθηγήτρια Χ. Μητσοπούλου και τους συναδέλφους καθηγητές Δ. Γεωργιάδη, Γ. Σουλιώτη και Α. Τσεκούρα, τους προπτυχιακούς φοιτητές (πλέον αποφοίτους) του Τμήματος, Νεφέλη Μπόνη-Καζαντζίδου (Ημερίδα 2016), Αλεξάνδρα Γκολόση, Κωνσταντίνο Ισταυρίδη, Αλέξανδρο Μαγιάκο, Μιχάλη Πέππα, Κωνσταντίνα Κολλινιάτη, Κωνσταντίνο Γεωργόπουλο, Ειρήνη Λιγιέλλη, Χριστίνα Φλωράκη και Νίκο Κανταρτζή, τους μεταπτυχιακούς φοιτητές Κατερίνα Αντωνοπούλου, Μαρία Τσουκαλά και Ελευθέριο Φερεντίνο, καθώς και τους αγαπητούς καλλιτέχνες Σαβίνα Γιαννάτου και Κώστα Γρηγορέα (Ημερίδα 2018), για τη συμμετοχή ή την υποστήριξή τους στα αφιερώματα του Τμήματος προς τιμήν του Πρίμο Λέβι. Επίσης, εκφράζονται ευχαριστίες προς τις εκδόσεις Άγρα για την ευγενική προσφορά αντιτύπων του «Εάν αυτό είναι ο άνθρωπος».
Παραπομπές
1 http://jupiter.chem.uoa.gr/chem/talks/ (Επιμέλεια Α. Τσεκούρα)
2 https://www.theguardian.com/science/2006/oct/21/uk.books
3 https://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/anie.201904584
4 https://www.youtube.com/watch?v=Dx1wODfvK5Y
* Ο Παναγιώτης Κυρίτσης είναι καθηγητής Ανόργανης Χημείας στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
