ΣΑΡΑΝΤΑ ΠΕΝΤΕ ΧΡΟΝΙΑ από το πρώτο διαπιστωμένο κρούσμα HIV, η λοίμωξη που κάποτε ισοδυναμούσε με θανατική καταδίκη και την πλαισίωναν ο ηθικός πανικός, το στίγμα και ο κοινωνικός εξοστρακισμός είναι πια ένα ελεγχόμενο χρόνιο νόσημα «που ελπίζουμε σύντομα να γίνει και ιάσιμο», διευκρινίζει ο καθηγητής Χαράλαμπος Γώγος, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Πατρών και διευθυντής σήμερα της Παθολογικής - Λοιμωξιολογικής Κλινικής του Metropolitan General.
Ο κ. Γώγος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Μελέτης και Αντιμετώπισης του AIDS (ΕΕΜΑΑ), είναι από τους «βετεράνους» στο μέτωπο της HIV λοίμωξης, την οποία αντιμετώπισε από το ξεκίνημά της στην Ελλάδα στο Πανεπιστημιακό Νοσοκομείο Πάτρας όπου διδάσκει, σε εποχές που θεραπείες δεν υπήρχαν και η κατάσταση ήταν «στ’ αλήθεια δραματική», όπως θυμόμαστε καλά όλοι όσοι ζήσαμε τα ζόρικα εκείνα χρόνια. Τα νέα, πολύ αποτελεσματικά φάρμακα που υπάρχουν και αυτά που έρχονται και είναι ενέσιμα και μακράς διάρκειας, η προληπτική αγωγή PrEP, καθώς και η «σωτήρια εξίσωση» U=U (όποιος έχει αρνητικό ιικό φορτίο δεν μεταδίδει τη νόσο με σεξουαλική επαφή) δίνουν πολύ αισιόδοξα μηνύματα.
Γκέι άντρες, αμφισεξουαλικοί, σεξεργάτριες και άντρες, ανοσοκατεσταλμένοι ασθενείς, χρήστες ενδοφλέβιων ουσιών, αιμορροφιλικοί και αφρικανικής καταγωγής άτομα συγκαταλέγονται στις «ομάδες υψηλού κινδύνου», οι οποίες στοχοποιούνται και στιγματίζονται.
«Τα δύσκολα ευτυχώς έχουν περάσει, οι εξελίξεις είναι πολύ αισιόδοξες, χρειάζεται όμως προσοχή και συνέπεια στη θεραπευτική αγωγή». Με τη δική του πολύτιμη συνδρομή συνέταξα αυτό το χρονολόγιο από το πρώτο πιστοποιημένο κρούσμα HIV μέχρι σήμερα, με όλη την επιστημονική, και όχι μόνο, πρόοδο που συντελέστηκε στο μεταξύ. Και δεν ξέρω πόσο κοντά βρισκόμαστε στο οριστικό τέλος αυτής της νόσου που τόσο πόνο σκόρπισε και τόσες ζωές στοίχισε σε κάποιες κοινότητες ειδικά, σίγουρα πάντως είμαστε στο «τέλος της ντροπής».
Πώς ξεκίνησαν όλα
1981: Πρώτα διαγνωσμένα περιστατικά AIDS (Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσιολογικής Ανεπάρκειας) στις ΗΠΑ. Οι συνηθέστεροι «προάγγελοι» της HIV λοίμωξης ήταν η πνευμονία από πνευμονοκύστη Carinii και το σάρκωμα Kaposi, νοσήματα που θεωρούνταν εξωτικά μέχρι τότε. Στην Ελλάδα ο πρώτος θάνατος από AIDS καταγράφηκε το 1983 και την επόμενη χρονιά είχαμε τα πρώτα δηλωθέντα περιστατικά HIV+. Δεν υπάρχει καμία ειδική θεραπεία και οι ασθενείς καταλήγουν μέσα σε 1-2 χρόνια, αφού πρώτα έχουν «λιώσει» κυριολεκτικά.
1983: Αναγνώριση του HIV ως αιτιολογικού παράγοντα του AIDS, μια ανακάλυψη που πιστώθηκε από κοινού στους ερευνητές Ρόμπερτ Γκάλο (ΗΠΑ) και Λικ Μοντανιέ (Γαλλία). Κάποιοι επιστήμονες αμφισβήτησαν αρχικά (εσφαλμένα, όπως αποδείχθηκε) μέχρι και την ίδια την ύπαρξη του HIV, καθώς «πάντοτε, μέχρι να αποδειχθεί κάτι, εγείρει αμφιβολίες», όπως λέει χαρακτηριστικά ο κ. Γώγος ‒ «ανάλογα θέματα υπήρξαν και στην πανδημία του Covid» θα συνεχίσει, όντας και μέλος της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων του υπουργείου Υγείας. Πρόκειται για έναν ρετροϊό ο οποίος πέρασε στους ανθρώπους από χιμπατζήδες στην κεντρική Αφρική τέλη 19ου αιώνα-αρχές 20ού μέσω της βρώσης των συγκεκριμένων ζώων.
Σταδιακά εξαπλώθηκε στον ευρύτερο πληθυσμό και τέλη δεκαετίας ’70- αρχές ’80 επεκτάθηκε και στις άλλες ηπείρους. Γκέι άντρες (καθώς τη μετάδοση στην κοινότητα αυτή ευνοούσαν συγκεκριμένες ερωτικές πρακτικές, εξού και στα αμερικανικά ΜΜΕ αναφερόταν αρχικά ως «νόσος των γκέι»), αμφισεξουαλικοί, σεξεργάτριες και άντρες, ανοσοκατεσταλμένοι ασθενείς, χρήστες ενδοφλέβιων ουσιών, αιμορροφιλικοί και αφρικανικής καταγωγής άτομα συγκαταλέγονται στις «ομάδες υψηλού κινδύνου», οι οποίες στοχοποιούνται και στιγματίζονται. Η χρήση προφυλακτικού συνιστάται ως το πλέον αποτελεσματικό προληπτικό μέτρο με ποσοστό επιτυχίας κοντά στο 100%.
1985: Εμφανίζεται το πρώτο HIV τεστ για αιματολογικό έλεγχο (ELISA). Τα σύγχρονα διαγνωστικά τεστ είναι γρηγορότερα και ακριβέστερα. Περιλαμβάνουν εξετάσεις αντισωμάτων, εξετάσεις αντισωμάτων/αντιγόνου (τέταρτης γενιάς) και ορισμένες φορές εξετάσεις νουκλεϊκού οξέος (NAT), προσδιορίζοντας τόσο το αντιγόνο του ιού όσο και τα αντισώματα του οργανισμού. Την ίδια χρονιά ξεκινούν οι πρώτοι έλεγχοι αιμοδοσίας ώστε να αποκλειστεί η πιθανότητα μετάδοσης μέσω μετάγγισης. Τον Οκτώβριο τού 1985 πεθαίνει από επιπλοκές του AIDS ο Αμερικανός ηθοποιός Ροκ Χάτσον. Ήταν, μαζί με τον εκκεντρικό Γερμανό καλλιτέχνη Κλάους Νόμι, που είχε υποκύψει δύο χρόνια νωρίτερα, οι πρώτοι «διάσημοι» θάνατοι από τους αρκετούς που ακολούθησαν, συμβάλλοντας με έναν μακάβριο τρόπο στη μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση του κόσμου γύρω από τον HIV. Οι πρώτοι επώνυμοι Έλληνες αντίστοιχα ήταν ο συλλέκτης Αλέξανδρος Ιόλας και ο σχεδιαστής Μπίλι Μπο ‒ αμφότεροι απεβίωσαν το 1987.
1987: Έγκριση του AZT (πρώτο αντιρετροϊκό φάρμακο). Εγκρίθηκε σε πολύ σύντομο διάστημα λόγω της υψηλής θνησιμότητας και της πίεσης να βρεθεί άμεσα μια θεραπεία. Παρότι παρείχε κάποια οφέλη, είχε αρκετές σοβαρές παρενέργειες αιματολογικές, γαστρεντερική δυσανεξία που προκαλούσε ναυτίες, διάρροιες και εμετούς αλλά και λιποδυστροφία, στην οποία οφείλονταν τα αποστεωμένα πρόσωπα και σώματα των ασθενών τα πρώτα χρόνια. Επιπλέον, ο οργανισμός το συνήθιζε εύκολα και ανέπτυσσε αντοχή, με ό,τι αυτό συνεπαγόταν. Τον Μάρτιο της ίδιας χρονιάς ιδρύεται στις ΗΠΑ η Act Up, η πρώτη και δυναμικότερη ακτιβιστική οργάνωση για το AIDS που θα αποκτήσει παραρτήματα σε πολλές χώρες: «Ήταν μια πολύ σημαντική εξέλιξη η δημιουργία αυτών των οργανώσεων, καθώς έφερε την HIV λοίμωξη στο προσκήνιο με έναν τρόπο που δεν είχε συμβεί με άλλες ασθένειες, πιέζοντας κυβερνήσεις και φαρμακευτικές εταιρείες να δράσουν άμεσα για τη χρηματοδότηση της έρευνας, την παρασκευή αποτελεσματικών φαρμάκων και την εξάλειψη του στίγματος μέσα σε ένα ιδιαίτερα φοβικό κοινωνικό κλίμα». Όπως τονίζει ο κ. Γώγος, η συνεργασία με ενώσεις ασθενών και την επιστημονική κοινότητα «έχει τεράστια σημασία» και επ’ ευκαιρία εξαίρει την άριστη συνεργασία που έχει χρόνια τώρα η ΕΕΜΑΑ με τη Θετική Φωνή.
Οι καιροί αλλάζουν
1991-94: Εισαγωγή νέων αντιρετροϊκών φαρμάκων (DDI, D4T) που δρουν συνδυαστικά με το ΑΖΤ. Μειώνουν το ιικό φορτίο και σταθεροποιούν τα κύτταρα CD4. Ο αριθμός των CD4 κυττάρων που «προτιμά» να προσβάλλει ο ιός δείχνει πόσο δυνατό είναι το ανοσοποιητικό σύστημα, πόσο έχει προχωρήσει η HIV λοίμωξη και βοηθά στην πρόβλεψη του κινδύνου επιπλοκών και λοιμώξεων. Οι ασθενείς ανταποκρίνονται πολύ καλύτερα σε αυτό το σχήμα. Χάρη στο φάρμακο Zidovudine (ZDV) επιτυγχάνεται και η πρόληψη της κάθετης μετάδοσης HIV από έγκυο γυναίκα στο έμβρυο (1994).
1996: Έναρξη της HAART (Highly Active Antiretroviral Therapy), μιας «επαναστατικής» θεραπείας. Η λεγόμενη «τριπλή αγωγή» αποδεικνύεται πολύ δραστική και επιπλέον ο ιός, λόγω της δράσης των αντιικών σε πολλά σημεία, δεν αναπτύσσει αντοχές σε αυτή. Η αντίστροφη μέτρηση για τη μετατροπή της HIV λοίμωξης από θανατηφόρα σε ελεγχόμενη χρόνια νόσο έχει αρχίσει. Τα οφέλη είναι περισσότερα, οι παρενέργειες λιγότερες, η ποιότητα ζωής των ασθενών αρχίζει να βελτιώνεται θεαματικά, όπως και το προσδόκιμο ζωής τους. Το πρόβλημα είναι ότι ο ασθενής χρειάζεται να παίρνει τακτικά πολλά και διαφορετικά χάπια, κάτι που στην πράξη δεν είναι πάντα εύκολο. Θα χρειαστεί να περιμένουμε ακόμα κάποια χρόνια για να γίνουν απλούστερες και αποτελεσματικότερες οι θεραπείες.
1997: H πρώτη χρονιά που καταγράφεται διεθνώς μείωση θανάτων από AIDS. Η προσβολή από HIV δεν συνεπάγεται πια «θανατική καταδίκη». Η μελέτη των λεγόμενων ασυμπτωματικών ασθενών, ένα αναλογικά πολύ μικρό ποσοστό ανθρώπων που έχουν μεν τον ιό, αλλά δεν εκδηλώνουν συμπτώματα νόσησης ‒μια πολυπαραγοντική συνθήκη που συναντάται και σε άλλες ασθένειες‒ βοηθά στην καλύτερη κατανόηση της νόσου και των ενδεικνυόμενων θεραπειών.
2003: Ξεκινά στις ΗΠΑ το Πρόγραμμα PEPFAR, μια πρωτοβουλία της αμερικανικής κυβέρνησης, μέσω του οποίου δεσμευόταν για την καταπολέμηση του AIDS, παρέχοντας ολοκληρωμένες υπηρεσίες πρόληψης, φροντίδας και θεραπείας του HIV καθώς και πρόσβασης σε αυτές σε περισσότερες από πενήντα χώρες. Ήταν το μεγαλύτερο πρόγραμμα που δρομολογήθηκε ποτέ για μία και μόνο ασθένεια και έσωσε έκτοτε εκατομμύρια ζωές, αποτρέποντας πλήθος νέες μολύνσεις. Μια εικοσαετία μετά εμφανίζονται κάποια σύννεφα στη συνέχιση της χρηματοδότησής του, με πληροφορίες που μιλούν για δραστικές περικοπές αυτού του προγράμματος καθώς και της χρηματοδότησης της έρευνας με αποτέλεσμα η ποιότητα των υπηρεσιών πρόληψης, διάγνωσης και θεραπείας του HIV να κινδυνεύουν να πληγούν σημαντικά, σύμφωνα με τη σχετική έκθεση του UNAIDS (πρόγραμμα του ΟΗΕ για το AIDS). Παρότι, δε, το αμερικανικό ΥΠ.ΕΞ. εξέδωσε, ύστερα από τις έντονες αντιδράσεις ακόμα και της ιατρικής κοινότητας, κατεπείγουσα εξαίρεση για την επανέναρξη ανθρωπιστικής βοήθειας «ζωτικής σημασίας», συμπεριλαμβανομένης της θεραπείας για τον HIV, το τοπίο παραμένει θολό και σημαντικές πρόοδοι που έχουν επιτευχθεί απειλούνται. Παράλληλα, η κυβέρνηση Τραμπ τερμάτισε ένα πρόγραμμα ύψους 258 εκατ. δολαρίων για την αναζήτηση εμβολίου.
2007: Εμφανίζονται τα πρώτα rapid tests για τον HIV που βοηθούν στην έγκαιρη διάγνωση και στον περιορισμό της εξάπλωσής του. Ισχυροποιούνται σταδιακά οι αποδείξεις ότι η άμεση θεραπεία μειώνει τη μεταδοτικότητα: «Η αναγκαιότητα των rapid tests αλλά και των self tests που γίνονται και κατ’ οίκον επανέρχεται σήμερα με ορίζοντα την εξάλειψη της νόσου το 2030, όπως είναι ο στόχος του UNAIDS, και περιέχονται στο νέο Εθνικό Πρόγραμμα για το AIDS», αναφέρει ο κ. Γώγος. Η δυνατότητα των self tests υπάρχει πια τεχνικά και στην Ελλάδα, το ζητούμενο είναι το νομικό πλαίσιο, τη θέσπιση του οποίου επιδιώκει και η ΕΕΜΑΑ στο πλαίσιο του Εθνικού Σχεδίου Αντιμετώπισης του HIV, αναφέρει ο συνομιλητής μου.
2011-12: Εισάγονται νέες στρατηγικές πρόληψης όπως η PrEP (προεκθεσιακή προφύλαξη) και η PeP (μετεκθεσιακή προφύλαξη). Η κλινική μελέτη-σταθμός HPTN 052 δείχνει ότι η χορήγηση PrEP μειώνει τον κίνδυνο μετάδοσης κατά 96%. Στο πλαίσιο αυτής της αγωγής εγκρίνεται η χορήγηση του φαρμάκου Truvada. Στην Ελλάδα, μετά από αρκετές καθυστερήσεις και αναβολές, η PrEP εγκρίθηκε επίσημα φέτος τον Μάιο και πλέον μπορεί να συνταγογραφηθεί από μια σειρά ιατρικές ειδικότητες.
Η νίκη είναι κοντά
2017: Εμφανίζεται ο όρος U=U (Undetectable = Untransmittable, Μη μεταδοτικός - Μη ανιχνεύσιμος). Αναφέρεται στο γεγονός ότι ένα άτομο που ζει με τον ιό του HIV και λαμβάνει αποτελεσματική αντιρετροϊκή αγωγή, καθιστώντας έτσι το ιικό φορτίο στο αίμα του μη ανιχνεύσιμο, δεν μεταδίδει πλέον τον ιό μέσω σεξουαλικής επαφής. Πρόκειται για μια νέα σελίδα στην αντιμετώπιση της HIV λοίμωξης, που αφενός συνιστά ένα ισχυρό βιοϊατρικό εργαλείο για την πρόληψη της μετάδοσης, αφετέρου ενδυναμώνει σημαντικά τα άτομα που ζουν με HIV, περιορίζοντας παράλληλα το στίγμα.
2020: Προτείνεται η Μακράς δράσης Ενέσιμη Θεραπεία με τις ουσίες Cabotegravir και Rilpivirine. Το μεγάλο πλεονέκτημα είναι ότι ένα άτομο με HIV δεν χρειάζεται πλέον να λαμβάνει καθημερινά κάποια αγωγή, εφόσον η ενέσιμη θεραπεία εφαρμόζεται κάθε δύο εβδομάδες. Οι θεραπείες έχουν πλέον εξατομικευτεί ανάλογα τον ασθενή και το ιστορικό υγείας του. Δρομολογείται, επιπλέον, η ενέσιμη PrEP (Cabotegravir), μια διπλή θεραπεία μακράς δράσης που χορηγείται άπαξ κάθε μήνα και η έγκρισή της αναμένεται σύντομα και στην Ελλάδα.
2022–2023: Αναφορές λειτουργικής ίασης μετά από μεταμόσχευση οργάνων σε ασθενείς με HIV.
2024–2025: Νέα αντιρετροϊκά φάρμακα, έρευνα για εμβόλια με τεχνολογία mRNA ‒ προσπάθειες για τη δημιουργία εμβολίου είχαν γίνει και στο παρελθόν, αλλά χωρίς επιτυχία, με ευρέως δρώντα αντισώματα (bNAbs) και ανοσοθεραπείες. Τα αντιρετροϊκά τελευταίας γενιάς [αναστολείς πρωτεάσης, ιντεργκάσης (ενσωματάσης), CCR5] είναι ακόμη πιο αποτελεσματικά και με ελάχιστες παρενέργειες σε ασθενείς χωρίς άλλα σοβαρά υποκείμενα νοσήματα. Εδώ και κάποια χρόνια, άλλωστε, τα HIV+ άτομα δεν χρειάζεται πια να παίρνουν μια χούφτα χάπια καθημερινά, ένα αρκεί. Πολλά υποσχόμενο είναι και το «ψαλίδι» γονιδίων CRISPR-Cas9. Το νέο φάρμακο Lenacapavir που εγκρίθηκε πρόσφατα σε ΗΠΑ (FDA) και Ε.Ε. (CHMP) είναι ένα ακόμα βήμα μπροστά καθώς θα αρκούν δύο μόνο ενέσεις τον χρόνο ‒ είναι ό,τι κοντινότερο σε εμβόλιο, μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθεί ως προληπτική αγωγή (PrEP) με σχεδόν απόλυτο ποσοστό επιτυχίας: «Πλέον στόχος δεν είναι η καταστολή της HIV λοίμωξης αλλά η πλήρης ύφεση της νόσου, με μακροπρόθεσμο στόχο την επίτευξη της ίασης. Άλλωστε οι άνθρωποι με HIV που βρίσκονται σε αγωγή και έχουν καλή συμμόρφωση σε αυτή έχουν πλέον ποιότητα και προσδόκιμο ζωής εφάμιλλα αυτών του γενικού πληθυσμού. Ταυτόχρονα, η τακτική παρακολούθηση της υγείας τους δρα προληπτικά και για άλλες ασθένειες».
