Ο ψυχίατρος Robert Waldinger κάνει πράξη αυτό που πρεσβεύει. Ως διευθυντής της Μελέτης Ανάπτυξης Ενηλίκων του Χάρβαρντ, μιας από τις μακροβιότερες μελέτες για το πώς να ζει κανείς υγιή, ευτυχισμένη και γεμάτη νόημα ζωή, ξέρει πώς να εφαρμόζει "το δικό του φάρμακο" - και το προτείνει ανεπιφύλακτα: Δεν είναι τα χρήματα, η επαγγελματική επιτυχία ή οι διακοπές σε τροπικούς παραδείσους που μας κάνουν ευτυχισμένους, αλλά οι σχέσεις μας με τους άλλους. Αυτό είναι που καθορίζει σε ποιο βαθμό είμαστε ευτυχισμένοι με τη ζωή μας και σε μεγάλο βαθμό πόσο θα ζήσουμε.
Οι προκάτοχοι του Waldinger ξεκίνησαν τη μελέτη το 1939 από δύο ανεξάρτητες έρευνες: μία που εξέτασε 268 φοιτητές του Χάρβαρντ -ανάμεσά τους και ο John F. Kennedy- και μία άλλη που εξέτασε 456 εφήβους από περιθωριοποιημένες γειτονιές της Βοστώνης. Όλοι οι συμμετέχοντες ήταν άνδρες και λευκοί. Κατά τη διάρκεια της μελέτης, οι ερευνητές παρακολούθησαν αυτούς τους άνδρες να μεγαλώνουν και να πεθαίνουν, και με την πάροδο του χρόνου συμπεριέλαβαν τα παιδιά και τις συντρόφους τους. Οι συμμετέχοντες υποβλήθηκαν σε ερωτηματολόγια και περιοδικές επισκέψεις που σκάλισαν κάτω από την επιφάνεια τους βαθύτερους φόβους, τις χαρές και τις σχέσεις τους ― επίσης υποβλήθηκαν σε εγκεφαλικές τομογραφίες και άλλες αναλύσεις.
Ακριβώς όπως και οι συμμετέχοντες στη μελέτη, οι ερευνητές της επίσης γέρασαν με την πάροδο του χρόνου: Ο Waldinger είναι ήδη ο τέταρτος διευθυντής της μελέτης. Ζει στη Βοστώνη με τη σύζυγό του, με την οποία είναι παντρεμένος εδώ και 37 χρόνια. Είναι δάσκαλος του Ζεν και ήθελε να γίνει ηθοποιός, αλλά δυσκολεύτηκε να αντιμετωπίζει την κακή κριτική. Η συνέντευξη αυτή έλαβε χώρα σε κεντρικό ξενοδοχείο της Μαδρίτης. Ο Waldinger έχει συνηθίσει να μιλάει για τη δουλειά του - οι ομιλίες του στο TED έχουν 45 εκατομμύρια προβολές - και μιλάει ευσύνοπτα και θερμά για την έρευνα.
― Πώς αισθάνεστε όταν ανοίγετε το φάκελο ενός ατόμου και βρίσκετε ολόκληρη τη ζωή του σε μια χούφτα σελίδες;
Αισθάνεσαι ότι η ζωή περνάει πολύ γρήγορα. Μπορώ να ξεφυλλίσω μια ζωή από την αρχή μέχρι το τέλος της, μέσα σε πέντε λεπτά. Είναι επίσης συγκλονιστικό. Αισθάνεσαι ότι έχεις ένα τεράστιο προνόμιο, να μπορείς να παρακολουθείς μια ζωή να ξεδιπλώνεται έτσι. Αυτό είναι που με προσέλκυσε να κάνω αυτή την έρευνα. Ο προκάτοχός μου, ο George Vaillant, ήταν ο τρίτος διευθυντής και με ρώτησε αν ήθελα να έρθω και να αναλάβω τη μελέτη. Δεν ήμουν σίγουρος γιατί είναι πολύ περίπλοκη, αλλά μου είπε, απλώς κάτσε και διάβασε δύο ιστορίες ζωής. Έτσι πείσθηκα.
― Τι σημαίνει ευτυχία για εσάς;
Για μένα είναι η ενασχόληση με δραστηριότητες που έχουν νόημα και η σύνδεση με ανθρώπους για τους οποίους νοιάζομαι και οι οποίοι νοιάζονται για μένα.
― Οι αντιλήψεις για την ευτυχία διαφέρουν μεταξύ διαφορετικών ανθρώπων;
Αυτό που αποκαλούμε ευτυχία εξαρτάται από το τι χρειαζόμαστε. Αν προέρχεστε από ένα πολύ ασταθές περιβάλλον, ίσως για εσάς η ευτυχία να είναι η σταθερότητα. Αν προέρχεστε από ένα πολύ βαρετό περιβάλλον, ίσως για εσάς η ευτυχία να είναι η δράση και ο ενθουσιασμός. Οπότε εν μέρει εξαρτάται από αυτό που νιώθουμε ότι μας λείπει. Αλλά η έρευνα δείχνει ότι η ευτυχία χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η μία είναι η ηδονιστική― περνάω καλά αυτή τη στιγμή; Απολαμβάνω αυτό το φλιτζάνι καφέ; Η άλλη είναι η ευδαιμονική κατάσταση, κατά τον Αριστοτέλη. Έχει να κάνει με την αίσθηση ότι η ζωή έχει νόημα, ότι η ζωή αξίζει τον κόπο.
Η ευτυχία χωρίζεται σε δύο μεγάλες κατηγορίες. Η μία είναι η ηδονιστική― περνάω καλά αυτή τη στιγμή; Απολαμβάνω αυτό το φλιτζάνι καφέ; Η άλλη είναι η ευδαιμονική κατάσταση, κατά τον Αριστοτέλη. Έχει να κάνει με την αίσθηση ότι η ζωή έχει νόημα, ότι η ζωή αξίζει τον κόπο
― Υπάρχουν διαφορές ανάμεσα στο πώς οι άνδρες και οι γυναίκες ή οι άνθρωποι διαφορετικών ηλικιών αισθάνονται την ευτυχία;
Δεν νομίζω ότι οι γυναίκες και οι άνδρες είναι διαφορετικοί, ούτε καν οι ηλικιακές ομάδες. Αυτό που ξέρουμε είναι ότι όλοι θέλουν λίγο και από τα δύο είδη ευτυχίας. Όλοι θέλουν κάποια στιγμιαία ευχαρίστηση, όμως και κανείς δεν θέλει να αισθάνεται ότι η ζωή του δεν έχει νόημα. Αλλά δίνουμε προτεραιότητα σε ένα είδος ευτυχίας ανάλογα με το πώς είμαστε, και ίσως ανάλογα με τις στιγμές της ζωής μας. Θεωρούμε ότι πολλοί έφηβοι θέλουν περισσότερη ηδονιστική ευφορία, αλλά δεν είμαι σίγουρος γι' αυτό. Αυτό που ξέρω είναι ότι και οι δύο τύποι ευτυχίας είναι σημαντικοί για τους περισσότερους ανθρώπους, αλλά σε διαφορετικό βαθμό.
― Τονίζετε τη σημασία των σχέσεων- κατά πόσο αυτό ισχύει στην εποχή της μοναξιάς και των εξωσυμβατικών σχέσεων;
Δεν χρειάζεται να είναι κανείς ζευγάρι ή να είναι ερωτευμένος για να επωφεληθεί από μια σχέση. Τα οφέλη προέρχονται από τη ζεστασιά της σύνδεσης, από την αίσθηση του ανήκειν, την αίσθηση της θετικής αλληλεπίδρασης. Και παίρνουμε στοιχεία τέτοια ακομη και από τη φιλική συνάντηση με κάποιον από τον οποίο αγοράζουμε τον καφέ μας, ή κάποιον που μας παραδίδει την αλληλογραφία μας. Και σίγουρα, από φίλους και από συγγενείς. Νομίζω ότι στις ΗΠΑ, περίπου το 30% των ανθρώπων ζουν μόνοι τους. Αλλά πολλοί από αυτούς τους ανθρώπους είναι αρκετά ευτυχισμένοι. Δεν έχουν ερωτικό σύντροφο, αλλά έχουν σχέσεις που τους παρέχουν ό,τι χρειάζονται.
― Πιστεύετε ότι κάποιοι άνθρωποι μπορεί να αισθάνονται ενοχές επειδή δεν ενισχύουν τους δεσμούς με τους φίλους ή την οικογένεια, όπως προτείνετε;
Πάντα υπάρχει περιθώριο να αισθάνεσαι ενοχές, δεν είναι έτσι; [γέλια]. Υπάρχουν τόσα πολλά πράγματα που μας λένε ότι πρέπει να κάνουμε, πώς πρέπει να ζούμε, τι πρέπει να τρώμε... Υπάρχουν τόσα πολλά "πρέπει" που κυκλοφορούν. Εκτός αυτού, μερικοί άνθρωποι είναι ντροπαλοί, εσωστρεφείς και δεν χρειάζονται πολλή κοινωνική αλληλεπίδραση, οπότε δεν πρέπει να είναι πολύ κοινωνικοί με τους ανθρώπους, γιατί είναι αγχωτικό γι' αυτούς. Έτσι, είναι ένα άκρως ατομικό ζήτημα. Αυτό που ελπίζουμε να κάνουμε είναι απλώς να ευαισθητοποιήσουμε τους ανθρώπους για τη σημασία των σχέσεων, αντί να τους πούμε "πρέπει να κάνεις αυτό". Απλά να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να δουν ότι το να επικεντρωθούν στις σχέσεις μπορεί να αποτελέσει πηγή ευημερίας.
― Το βιβλίο δεν αναφέρει τίποτα για τις βαθιές σχέσεις που μπορούμε να δημιουργήσουμε με μη ανθρώπινα ζώα, όπως οι γάτες ή τα σκυλιά. Γιατί;
Δεν το μελετήσαμε- τα κατοικίδια έμειναν στο παρασκήνιο. Είναι πλέον απόλυτα αποδεκτό ότι είναι πηγές χαράς, ότι μας φροντίζουν όσο τα φροντίζουμε κι εμείς. Νομίζω ότι θα ρωτήσουμε γι' αυτό την επόμενη φορά.
― Σε αντίθεση με αυτό που συνηθίζεται, εξηγείτε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε περισσότερα από ένα πράγματα ταυτόχρονα και τονίζετε τα οφέλη για την υγεία από τη συγκέντρωση της προσοχής μας. Πώς να το κάνουμε αυτό μπροστά σε τέτοια υπερπληθώρα ερεθισμάτων;
Υπάρχει μια καλή μελέτη που δείχνει ότι ακόμη και αν το τηλέφωνο είναι απενεργοποιημένο ή αναποδογυρισμένο, αλλά πάνω στο τραπέζι, οι συζητήσεις είναι λιγότερο βαθιές [σηκώνει το κινητό του και το βάζει στην τσέπη του- το βγάζει και ο συνεντευξιαζόμενος]. Έτσι, και μόνο η παρουσία μιας οθόνης, σημαίνει ότι είναι λιγότερο πιθανό να ασχοληθείτε πλήρως με ένα άλλο άτομο. Νομίζω ότι έχει σημασία να έχουμε επίγνωση των πραγμάτων που μας απομακρύνουν τον έναν από τον άλλον. Σκεφτείτε όλες τις φορές που βρισκόμαστε σε εστιατόρια και βλέπετε ένα ολόκληρο τραπέζι με ανθρώπους να κάθονται και να είναι όλοι καρφωμένοι στο τηλέφωνό τους. Και ειδικά αν πρόκειται για νέους ανθρώπους, πολλές φορές δεν μιλάνε μεταξύ τους, αλλά απλώς τσεκάρουν με το βλέμμα ο ένας τον άλλον γύρω από το τραπέζι. Είναι σαν μια πλήρης αντικατάσταση της αλληλεπίδρασης πρόσωπο με πρόσωπο. Και αυτές οι οθόνες δεν πρόκειται να εξαφανιστούν, οπότε το ερώτημα είναι αν μπορούμε να είμαστε προσεκτικότεροι με τις συνέπειές τους.
Αυτό που αποκαλούμε ευτυχία εξαρτάται από το τι χρειαζόμαστε. Αν προέρχεστε από ένα πολύ ασταθές περιβάλλον, ίσως για εσάς η ευτυχία να είναι η σταθερότητα. Αν προέρχεστε από ένα πολύ βαρετό περιβάλλον, ίσως για εσάς η ευτυχία να είναι η δράση και ο ενθουσιασμός. Οπότε εν μέρει εξαρτάται από αυτό που νιώθουμε ότι μας λείπει.
― Πώς μας επηρεάζουν;
Ο κώδικάς τους έχει σχεδιαστεί για να αιχμαλωτίσει την προσοχή μας και να την κρατήσει, διότι όσο περισσότερο η προσοχή μας είναι στραμμένη σε αυτό, τόσο περισσότερα χρήματα βγάζουν. Έτσι, είναι προς το συμφέρον τους να μας κρατούν αιχμάλωτους. Υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούν να μας κάνουν να τραβήξουμε τα μάτια μας από τις οθόνες μας, για να δούμε ο ένας τον άλλον. Αλλά χρειάζεται τεράστια προσπάθεια, επειδή όλοι μας όλο και περισσότερο μάθαμε να αποφεύγουμε ο ένας τον άλλον. Αυτό μου φαίνεται αποκαρδιωτικό.
― Τονίζετε επίσης ότι η γενναιοδωρία, η περιέργεια και η προσαρμοστικότητα στις αλλαγές συνδέονται με την ευτυχία, κάτι που κάποιοι μπορεί να το θεωρήσουν αφελές.
Έχει αποδειχθεί σε σχολαστικά πειράματα ότι η γενναιοδωρία κάνει τους ανθρώπους πιο ευτυχισμένους. Επίσης, όλες οι θρησκευτικές παραδόσεις -εγώ ασκώ το Ζεν και τον Βουδισμό- μιλούν συνεχώς για την καλοσύνη και τη γενναιοδωρία. Εδώ και αιώνες οι άνθρωποι έχουν καταλάβει ότι όντως λειτουργεί αυτό το πράγμα. Δεν είναι αφελές, οι άνθρωποι που είναι πιο εγωκεντρικοί είναι λιγότερο ευτυχισμένοι. Υπάρχει ένα απόσπασμα από τον Δαλάι Λάμα, το οποίο μου αρέσει: το σοφό εγωκεντρικό άτομο, φροντίζει τους άλλους ανθρώπους. Η κατανόηση είναι ότι το να ενδιαφέρεσαι για τους άλλους ανθρώπους σου φέρνει χαρά, περισσότερη ευτυχία. Και μπορείτε να εκπαιδεύσετε τον εαυτό σας να το κάνει αυτό. Όπως η γενναιοδωρία, η περιέργεια για τους άλλους, η καλοσύνη προς τους άλλους καταλήγουν να μας κάνουν ευτυχισμένους. Υπάρχει ένα αυτοκόλλητο στους προφυλακτήρες των ΗΠΑ που λέει: "Κάνε τυχαίες πράξεις καλοσύνης".
― Τι γίνεται με την πνευματικότητα ή τις θρησκευτικές πεποιθήσεις;
Σε μελέτες αυτού του είδους ή στην έρευνά μας, όταν συγκρίνουμε ανθρώπους με θρησκευτικές ή πνευματικές πεποιθήσεις με εκείνους που δεν έχουν, η μία ομάδα δεν είναι πιο ευτυχισμένη από την άλλη. Οι άνθρωποι που τις είχαν, δήλωσαν ότι τους παρηγορούσε σε δύσκολες στιγμές, αλλά δεν ήταν πιο ευτυχισμένοι κατά μέσο όρο. Μπορείτε να βρείτε μελέτες που θα δείξουν κάποια αύξηση της ευτυχίας ή της ευημερίας από τους ανθρώπους που είναι θρησκευόμενοι, αλλά μπορείτε να βρείτε και άλλες μελέτες που δεν το δείχνουν αυτό.
Ξέρετε, μπορείτε να αφήσετε ένα όνειρο, αν μπορείτε να βρείτε άλλα όνειρα.
― Είπατε στον Guardian ότι θέλατε να γίνετε ηθοποιός, αλλά το εγκαταλείψατε επειδή δεν αντέχατε την απόρριψη. Πώς η επιδίωξη ενός ονείρου ή η εγκατάλειψή του επηρεάζει την ευτυχία μας; Ποια είναι η σοφή επιλογή;
Αυτή είναι μια καλή ερώτηση. Ήθελα πολύ να κάνω θέατρο, μου άρεσε πραγματικά. Έπαιζα θέατρο και σκηνοθετούσα, ως φοιτητής. Αλλά γινόμουν ράκος κάθε φορά που παίρναμε μια κακή κριτική. Όταν στον κριτικό δεν άρεσε το έργο ή δεν του άρεσα εγώ ως ηθοποιός, ένιωθα τόσο άσχημα που σκεφτόμουν: "αυτό θα με πληγώνει ξανά και ξανά, δεν ξέρω αν θα το συνηθίσω ποτέ αυτό". Έτσι, από τη μία πλευρά είχα αυτό το όνειρο, αλλά σκέφτηκα επίσης ότι "αυτό μάλλον δεν θα είναι καλό για την υγεία μου, μάλλον θα υποφέρω πολύ αν το κάνω αυτό", και μπόρεσα να βρω άλλα πράγματα που πραγματικά μου αρέσουν, όπως αυτή η δουλειά. Ένας από τους φίλους μου, που είναι σκηνοθέτης θεάτρου, λέει στους νέους ηθοποιούς: "μην κάνετε αυτό το επάγγελμα, εκτός αν δεν υπάρχει τίποτα άλλο που θα μπορούσατε ποτέ να κάνετε". Ξέρετε, μπορείτε να αφήσετε ένα όνειρο, αν μπορείτε να βρείτε άλλα όνειρα. Νομίζω ότι οι περισσότεροι από εμάς μπορούν. Αν δεν μπορείτε, αν αυτό είναι το μόνο πράγμα που θα μπορούσατε ποτέ να κάνετε στη ζωή σας, τότε πρέπει να το κάνετε.
― Πώς διαμόρφωσε τη ζωή σας η διεξαγωγή αυτής της μελέτης;
Με έκανε να δώσω μεγαλύτερη προσοχή στις δικές μου σχέσεις. Είμαι καθηγητής, θα μπορούσα να εργάζομαι όλη την ώρα, διαβάζοντας, γράφοντας, γράφοντας τα email μου. Και ειδικά όταν τα παιδιά μου μεγάλωσαν και έφυγαν και δεν τα είχα να έρχονται και να μου λένε "έλα, κάνε αυτό μαζί μου" ή "οδήγησέ με σε αυτό το μέρος", συνειδητοποίησα ότι θα μπορούσα να εργάζομαι ασταμάτητα και ότι οι σχέσεις μου δεν θα πήγαιναν καλά. Έτσι, άρχισα να δίνω μεγαλύτερη προσοχή στο να μένω σε επαφή με τους φίλους μου, φροντίζοντας να βρίσκω χρόνο, ακόμη και κατά τη διάρκεια της πανδημίας, για να πηγαίνω βόλτες. Οπότε, τα βάζω αυτά πρώτα και μετά, όταν έχω χρόνο, κάνω το email μου, διορθώνω μια εργασία... Αυτό που προσπάθησα να κάνω είναι να παίρνω το δικό μου φάρμακο, να εφαρμόζω αυτό που κηρύττω.
