ΤΑ ΥΨΗΛΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΑΠΟΧΗΣ στις πρόσφατες γαλλικές εκλογές άνοιξαν και πάλι τη συζήτηση για τις αιτίες αυτού του φαινομένου. Η αυξημένη αποχή των πολιτών από τις εκλογικές αναμετρήσεις έχει απασχολήσει και τη χώρα μας, αφού στις τελευταίες εθνικές εκλογές καταγράφηκε μεγάλο ποσοστό, ενώ στις ευρωεκλογές της 26ης Μαΐου 2019 το 41,31% των εγγεγραμμένων ψηφοφόρων δεν προσήλθε στις κάλπες.
Η αποχή αποτελεί παθογένεια του πολιτικού συστήματος και πλέον έχει εξελιχθεί σε ένα σημαντικό πρόβλημα για τις σύγχρονες δημοκρατίες, καθώς η μη άσκηση του δικαιώματος του εκλέγειν επηρεάζει σημαντικά τα πολιτικά δρώμενα. Οι ψηφοφόροι απορρίπτουν το πολιτικό σύστημα, απαξιώνοντας ταυτόχρονα συλλήβδην τα κόμματα, κι αυτό είναι το επίκεντρο πολλών συζητήσεων, προβληματισμού και ανησυχίας. Είναι ξεκάθαρο ότι με τη συμπεριφορά αυτή ευνοούνται η δηµαγωγία, η πόλωση, η διαίρεσης της κοινωνίας, οι πελατειακές σχέσεις, ο νεποτισμός και, φυσικά, τα κομματικά άκρα.
Ποιοι είναι οι λόγοι, λοιπόν, που οδηγούν τους πολίτες στην ιδιωτεία και στην πολιτική αδιαφορία; Ποιες είναι οι αιτίες που το 40% του εκλογικού σώματος δεν προσέρχεται στις κάλπες; Και τι σηματοδοτεί αυτό για τα πολιτικά συστήματα και τις κοινωνίες;
Ο ψηφοφόρος αντιλαμβάνεται ότι η ψήφος του, η δική του, μοναδική ψήφος, δεν θα επηρεάσει τίποτα απολύτως. Κάθε μέρα που περνά περισσότερα άτομα το συνειδητοποιούν και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα.
Η αποχή ήρθε για να μείνει;
Αριστείδης Χατζής
Καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και διευθυντής Ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ)
Όταν μιλάμε για τη δημοκρατία κάνουμε συστηματικά δύο λάθη. Ξεκινώ από το πρώτο. Περιφρονούμε μία από τις επιλογές που το σύστημα προσφέρει. Ας υποθέσουμε ότι έχουμε μια εκλογή μεταξύ της Α και της Β. Πόσες και ποιες είναι οι εναλλακτικές της/του ψηφοφόρου; Αν απαντήσετε μόνο τρεις, κάνετε λάθος.
Ας δούμε πόσες είναι στην πραγματικότητα: (α) ψηφίζω την Α, (β) ψηφίζω τη Β, (γ) ρίχνω λευκό ή άκυρο για να δείξω ενεργά ότι απορρίπτω και τις δύο υποψήφιες. Αλλά υπάρχει και μια τέταρτη επιλογή, να απέχω από τη διαδικασία. Απέχω γιατί απορρίπτω τη διαδικασία, ή δεν με ενδιαφέρει, ή εκείνη την ημέρα έχω κάτι καλύτερο να κάνω κ.λπ.
Συνήθως οι πολιτικοποιημένοι πολίτες αγανακτούν με αυτή την τέταρτη εναλλακτική και θεωρούν ότι δεν πρέπει να είναι διαθέσιμη. Έτσι, βλέπουν το δικαίωμα της ψήφου ως μια υποχρέωση. Αλλά αν η άσκηση ενός δικαιώματος είναι υποχρεωτική, παραμένει δικαίωμα; Δεν εμπεριέχει η έννοια του δικαιώματος και την ελευθερία να μην το ασκήσεις;
Νομίζω πως δύσκολα μπορεί να επιχειρηματολογήσει κανείς το 2022 υπέρ της υποχρεωτικής ψήφου, ιδιαίτερα αν η υποχρέωση δεν είναι συμβολική αλλά νομική και συνοδεύεται από απειλή κυρώσεων. Όμως μπορεί να ισχυριστεί κανείς, και το ακούμε συχνά, πως η ψήφος είναι μια πολιτική ή ηθική υποχρέωση. Δεν θα διαφωνήσω, αλλά θα πρέπει να έχουμε υπόψη μας το δεύτερο λάθος που γίνεται συστηματικά: η δημοκρατία δεν συνδέεται ιστορικά πάντοτε με μεγάλα ποσοστά συμμετοχής.
Στην αθηναϊκή άμεση δημοκρατία η συμμετοχή στα κοινά ήταν πολύ χαμηλή. Ακόμα και όταν οι Αθηναίοι πολίτες που είχαν δικαίωμα ψήφου έφτασαν σχεδόν τους 60.000, ήταν πάρα πολύ δύσκολο να συμπληρωθεί η απαρτία των 6.000 στην Εκκλησία του Δήμου, ακόμα και όταν τα θέματα της ημερήσιας διάταξης ήταν ύψιστης σημασίας για την επιβίωση της πόλης. Δοκιμάστηκαν πολλά αντικίνητρα και κίνητρα: από κυρώσεις και «παρωθήσεις» μέχρι χρηματικές αμοιβές. Όλα, όμως, αυτά τα μέσα πίεσης στρέβλωναν τη δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων και στην ουσία της και την αναλογική εκπροσώπηση των κοινωνικών ομάδων.
Ο Αριστοφάνης ανέδειξε το πρόβλημα και μας έδωσε πολλά ενδιαφέροντα παραδείγματα. Οι λόγοι της αποχής και της αδιαφορίας ήταν πολλοί. Ο σημαντικότερος όμως ήταν απλός: δεν ζούσαν όλοι οι Αθηναίοι πολίτες γύρω από την Ακρόπολη. Για πολλούς γεωργούς των Μεσογείων η συμμετοχή στην Εκκλησία του Δήμου προϋπέθετε ένα ταξίδι πολλών δεκάδων χιλιομέτρων.
Σήμερα η αποχή και η αδιαφορία έχουν άλλη εξήγηση. Ο ψηφοφόρος αντιλαμβάνεται ότι η ψήφος του, η δική του, μοναδική ψήφος, δεν θα επηρεάσει τίποτε απολύτως. Κάθε μέρα που περνά περισσότερα άτομα το συνειδητοποιούν και προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους ανάλογα. Ψηφίζουν μόνο όσες και όσοι απολαμβάνουν τη διαδικασία, ενδιαφέρονται για την πολιτική, εμπλέκονται σε αυτήν ως μέλη κομμάτων και πολιτικών οργανώσεων ή θεωρούν πως η συμμετοχή θα ωφελήσει τα συμφέροντά τους και, βέβαια, όσες και όσοι θεωρούν πως έχουν πολιτική και ηθική υποχρέωση (συνήθως έχουμε συνδυασμό των παραπάνω). Απονομιμοποιεί η χαμηλή συμμετοχή τη δημοκρατία; Φυσικά. Στη Γαλλία είναι περισσότερες/-οι όσες/-οι δεν ψήφισαν. Όμως και αυτά τα άτομα έκαναν την επιλογή τους. Άφησαν άλλες/-ους να αποφασίσουν γι’ αυτούς. Η επιλογή είναι σεβαστή, είναι πλέον συνειδητή (κανείς δεν πέφτει από τα σύννεφα) και οπωσδήποτε έχει απτά πολιτικά αποτελέσματα.
Μην ελπίζετε ότι θα βελτιωθούν πολύ τα πράγματα με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Για να καταλάβετε τι εννοώ, ας φανταστούμε μια εκλογή στο μέλλον με μια απλούστατη ηλεκτρονική διαδικασία που θα μειώσει δραστικά την αποχή. Έχετε αμφιβολία πως τα ποσοστά αποχής θα συνεχίζουν να αυξάνουν ξανά;
Ας το πάρουμε απόφαση. Η αποχή είναι δικαίωμα αλλά και πραγματικότητα. Τις συλλογικές αποφάσεις θα λαμβάνουν άτομα που έχουν κάποιο συγκεκριμένο λόγο να ψηφίσουν. Αυτό δεν είναι απαραίτητα κακό, αλλά δεν είναι και απαραίτητα καλό.
Οι εκλογές προσελκύουν ολοένα και λιγότερο το ενδιαφέρον των πολιτών
Βασιλική Γεωργιάδου
Καθηγήτρια Πολιτικής Επιστήμης, Πάντειο Πανεπιστήμιο
Η συμμετοχή στις εκλογές λογίζεται ως ένα καθήκον συνδεδεμένο με τη ιδιότητα του πολίτη. Η δημοκρατία προϋποθέτει τη συμμετοχή και η αντιπροσωπευτική δημοκρατία τη συμμετοχή του πολίτη στις εκλογικές διαδικασίες μέσα από τις οποίες θα αναδειχθούν οι αντιπρόσωποί του στα επί μέρους σώματα. Εκτός από δημοκρατικό καθήκον, η συμμετοχή στις εκλογές αποτυπώνει τις υπάρχουσες διαφοροποιήσεις και αντιθέσεις στο εκλογικό σώμα, εκφράζοντας με τρόπο θεσμικό το συγκρουσιακό υπόβαθρο της πολιτικής αντιπαράθεσης.
Με τις αναμενόμενες διακυμάνσεις, οι εκλογές προσελκύουν ολοένα και λιγότερο το ενδιαφέρον των πολιτών, ενώ ένα τμήμα τους μετατρέπει την εκλογική συμμετοχή σε μια αρένα στρατηγικής έκφρασης και συναισθηματικής εκτόνωσης. Με άλλα λόγια, ολοένα και περισσότεροι εκλογείς ψηφίζουν με γνώμονα την επίτευξη ενός αποτελέσματος που θα εξυπηρετεί τα συμφέροντα και τις προτιμήσεις τους παρά π.χ. την ιδεολογία τους.
Η ψήφος γίνεται έκφραση «ορθολογικότητας», όμως στην εκλογική αρένα εκτονώνονται συναισθήματα δυσαρέσκειας και διαθέσεις διαμαρτυρίας για την πολιτική, το σύστημα, το κατεστημένο. Ωστόσο, όσο χαλαρότεροι γίνονται οι δεσμοί με τους θεσμούς και πληθαίνουν τα παράπονα, τόσο η αποχή προβάλλει ως μια εναλλακτική παράλληλα με αυτή της συμμετοχής με τιμωρητική διάθεση.
Στις εκλογές για τη Γαλλική Εθνοσυνέλευση έπαιξαν αρκετοί παράγοντες ρόλο όσον αφορά τη χαμηλή προσέλευση στις κάλπες, με τους μισούς και πλέον ψηφοφόρους να έχουν απόσχει από την εκλογική διαδικασία (μερίδιο που είναι σημαντικά μεγαλύτερο στις νεότερες ηλικιακές ομάδες). Το γεγονός ότι πριν από δύο μήνες οι Γάλλοι ψήφισαν στο πλαίσιο των προεδρικών εκλογών δημιουργεί εκλογική κόπωση, όπως και το ότι σε σχέση με τις προεδρικές στις εκλογές για την Εθνοσυνέλευση τα διακυβευόμενα είναι λιγότερα αποτελούν παράγοντες που φρενάρουν την εκλογική συμμετοχή.
Οι εκλογές για την Εθνοσυνέλευση, μετά τον δεύτερο γύρο των προεδρικών εκλογών, η ψήφος στον οποίο έχει ισχυρά στοιχεία στρατηγικής, λειτουργούν ως ένας άτυπος τρίτος γύρος, στον οποίο οι χαμένοι των προεδρικών εκλογών παίρνουν το πάνω χέρι. Ο Μακρόν δεν εκφράζει μια πολιτική παράδοση έτσι ώστε να στηρίζεται από μια παράταξη με οντότητα μέσα στο πολιτικό πεδίο. Επιπλέον, οι δύο βασικοί του αντίπαλοι, Μελανσόν και Λεπέν, επιδόθηκαν σε ένα κρεσέντο καταγγελτικότητας εναντίον του και διατύπωσαν ένα πολιτικό αφήγημα που λειτουργούσε παράλληλα προς δύο κατευθύνσεις: αφενός ενίσχυε εκλογικά τις δυνάμεις της ριζοσπαστικής αριστεράς και δεξιάς και αφετέρου επιδρούσε αποσυσπειρωτικά για τις κεντρώες, φιλοευρωπαϊκές και πολιτικά μετριοπαθείς δυνάμεις.
Λάθη και παραλείψεις βαραίνουν ωστόσο και τον Μακρόν που δεν κατόρθωσε να κινητοποιήσει τους κουρασμένους και διχασμένους Γάλλους εκλογείς προκειμένου να προσέλθουν στις κάλπες. Όπως στον πρώτο γύρο των προεδρικών εκλογών, έτσι και στις εκλογές για την Εθνοσυνέλευση ο Μακρόν υποτίμησε την επικοινωνία με τους εκλογείς. Όμως ένα κόμμα (Ensemble) χωρίς ρίζες χρειάζεται μεγάλη προσπάθεια για να συστηθεί στο κοινό με τα δικά του λόγια και όχι με τις καταγγελίες των αντιπάλων του.
Ο φαύλος κύκλος της ανισότητας στην εκλογική συμμετοχή
Λαμπρινή Ρόρη
Επίκουρη καθηγήτρια Πολιτικής Ανάλυσης, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Η αποχή στις πρόσφατες γαλλικές κοινοβουλευτικές εκλογές συνάδει με τη γενικότερη τάση μείωσης της εκλογικής συμμετοχής που παρατηρείται σε παγκόσμιο επίπεδο ήδη από τις αρχές της δεκαετίας 1990. Στη Γαλλία, όπου η αποχή την περασμένη Κυριακή σχεδόν άγγιξε το 54%, το φαινόμενο παρατηρείται ήδη από τη δεκαετία του 1970 και έκτοτε βαίνει αυξανόμενο: ενώ η προεδρική εκλογή κινητοποιεί μαζικά Γάλλους πολίτες, οι κοινοβουλευτικές εκλογές έχουν σημαντικές απώλειες στην πάροδο του χρόνου.
Ο κοινωνικοδημογραφικός χάρτης της αποχής στους δύο γύρους των βουλευτικών εκλογών δείχνει ότι, ενώ καταγράφει ποσοστά πάνω από τον μέσο όρο στους ψηφοφόρους έως 49 ετών, εκτοξεύεται στις ηλικίες μεταξύ 18-24 (69%) και 25-34 (71%), γεγονός που αυξάνει την επιρροή των μεγαλύτερων γενεών στο εκλογικό αποτέλεσμα, η οποία είναι σαφώς μεγαλύτερη του πραγματικού δημογραφικού τους βάρους.
Η εικόνα επιβεβαιώνεται και στις κοινωνικοεπαγγελματικές κατηγορίες, με τους εργάτες να σημειώνουν τη χαμηλότερη συμμετοχή και τους συνταξιούχους τη μεγαλύτερη, αλλά και όταν εξετάζουμε την αποχή με βάση το εισόδημα, όπου ψηφοφόροι με χαμηλά εισοδήματα προσήλθαν στις κάλπες σημαντικά λιγότερο από τους ψηφοφόρους με υψηλά εισοδήματα.
Πιστοποιείται τέλος και γεωγραφικά ότι στην αποχή πρωτεύουν οι πλέον φτωχές περιοχές: καταγράφει 70% σε κοινότητες του Seine-Saint-Denis, ενώ στις υπερπόντιες περιοχές ξεπερνάει το 70%. Δεδομένου του ότι η αποχή σκοράρει ως επί το πλείστον στους νέους και στα λαϊκά στρώματα, δεν είναι παράδοξο το ότι κόστισε περισσότερο στην εκλογική συμμαχία του Mελανσόν (50%) και στο κόμμα της Λεπέν (52%).
Οι λόγοι της πολιτικής αποχής είναι γνωστοί: από την πολιτική αδιαφορία και την ελλιπή πληροφόρηση έως τη διαμαρτυρία, τον θυμό και τον αρνητισμό όσων θεωρούν εαυτόν χαμένο των σύγχρονων εξελίξεων⋅ χαμένο κοινωνικά, ταξικά, πολιτισμικά, αξιακά.
Συνέπεια αυτής της εν επιγνώσει αυξανόμενης ανισότητας στη συμμετοχή μεταξύ γενεών και κοινωνικών στρωμάτων είναι ότι το αποτυπωμένο εκλογικό αποτέλεσμα ολοένα και λιγότερο αντικατοπτρίζει την κοινωνική πραγματικότητα στη Γαλλία (και αλλού), ενώ τα αιτήματα των γηραιότερων, καθώς και των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων, δεσμεύουν ολοένα και περισσότερο την πολιτική ελιτ, εφόσον χάρη σε αυτούς τους ψηφοφόρους εκλέγεται. Κατά συνέπεια, οι πλέον ευάλωτοι δεν αποτελούν προτεραιότητα στις δημόσιες πολιτικές⋅ ο δεσμός της αντιπροσώπευσης χάνει περαιτέρω αξία⋅ οι εναλλακτικοί δίαυλοι πολιτικής έκφρασης αποκτούν προστιθέμενη αξία για ένα σημαντικό πλέον τμήμα της κοινωνίας που νιώθει καθηλωμένο, περιθωριακό, οργισμένο.
Παρά το ότι η δεξαμενή της εκλογικής αποχής είναι γνωστή και βολική στην πολιτική ελιτ –οι μορφωμένοι που έχουν προσδοκίες από το σύστημα, οι γηραιότεροι που έχουν απτά αιτήματα, συνειδητοποιούν τα όρια, διαπραγματεύονται άρα είναι ευκολότερα διαχειρίσιμοι–, το μακροχρόνιο αποτύπωμα της εκλογικής σιωπής εντείνει ένα σπιράλ ανισοτήτων εκλογικών, κοινωνικών και εισοδηματικών, οι συνέπειες του οποίου διαβρώνουν τα σύγχρονα δημοκρατικά καθεστώτα.
Αν θέλουμε να το αντιμετωπίσουμε, δεν πρέπει να συνεχίζουμε να το αποκρύπτουμε
Δημήτρης Π. Σωτηρόπουλος
Καθηγητής Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου και γραμματέας σύνταξης της «Νέας Εστίας»
Η είδηση για το αποτέλεσμα του δεύτερου γύρου των βουλευτικών εκλογών στην Γαλλία θα μπορούσε να έχει τίτλο «από το dégagisme στην démission». Δηλαδή από εκείνη την τάση που φώναζε παλιότερα στον Πρόεδρο Μακρόν «να πάει στα τσακίδια» (dégagisme) σε μια τάση παραίτησης και αδιαφορίας για τα πολιτικά πράγματα, απόρριψης της πολιτικής διά της παθητικότητας, θα λέγαμε.
Το σχόλιο εδράζεται στο υψηλότατο ποσοστό της αποχής από την κάλπη που πλησίασε συνολικά το 54%, αλλά που ιδίως στις ηλικίες κάτω των 35 έφθασε κοντά στο 70% (στα 18-24 το ξεπέρασε).
Τα στοιχεία αυτά είναι πηγή ανησυχίας περισσότερο και από τη μεγάλη άνοδο του αριστερού και του δεξιού λαϊκισμού, όπως αυτή αποτυπώθηκε στον καταμερισμό των εδρών, αλλά και από τον υπαρκτό κίνδυνο της ακυβερνησίας που προκύπτει εξαιτίας της αδυναμίας σχηματισμού κυβέρνησης πλειοψηφίας από τη μακρονική παράταξη. Διότι μια τέτοια συντριπτική αποχή σημαίνει πως ανεξάρτητα από την όποια σύνθεσή της, η γαλλική Εθνοσυνέλευση στερείται επαρκούς νομιμοποίησης και ότι το σύστημα εκπροσώπησης έχει πάψει να λειτουργεί ικανοποιητικά. Το πρόβλημα είναι δηλαδή βαθύ και δομικό.
Η 5η Γαλλική Δημοκρατία βρίσκεται για πρώτη φορά ενώπιον μιας τέτοιας βαθιάς κρίσης που δεν συγκρίνεται ούτε καν με τα διάφορα προβλήματα συγκατοίκησης Προέδρου και πρωθυπουργού από διαφορετικές παρατάξεις, τα οποία είχε ζήσει κάποτε στο παρελθόν. Τότε, πολιτικό σύστημα και κοινωνία αναζητούσαν λύσεις στο πρόβλημα. Τώρα μεγάλο μέρος μοιάζει παραιτημένο από κάθε τέτοια προσπάθεια. Άλλωστε, σκοπός των ενισχυμένων Μελανσόν και Λεπέν είναι να υπονομεύσουν τη δεύτερη θητεία Μακρόν, όχι να βρουν συμβιβασμούς κυβερνησιμότητας.
Το ερώτημα που τίθεται, συνεπώς, είναι πώς θα μπορέσουν, ιδίως οι νέοι, να ξαναβρουν την εμπιστοσύνη τους σε αυτό το κατακερματισμένο και πολωμένο πολιτικό σύστημα. Συνήθως η κριτική μας επικεντρώνεται στο πώς λειτουργούν στην πράξη και πώς θα μπορούσαν να ανανεωθούν οι σύγχρονες δημοκρατίες, διότι το πρόβλημα αφορά εν τέλει όλη τη Δύση.
Προτείνονται διάφορες λύσεις, όπως η ενίσχυση του δημοψηφισματικού τους χαρακτήρα, αλλά αν οι νέοι δεν πάνε να ψηφίσουν στις εκλογές, γιατί άραγε να πηγαίνουν στα δημοψηφίσματα; Εκείνες οι παράμετροι που δεν λαμβάνουμε υπόψη είναι οι τεράστιες αλλαγές που έχουν επέλθει στα ατομικά μοντέλα ζωής του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου και στον τρόπο που αυτά επηρεάζουν τη δημοκρατική συνύπαρξη συνολικά.
Η πρώτη έχει να κάνει με την εργασία και με τις περιορισμένες και κακοπληρωμένες επαγγελματικές ευκαιρίες που δίνονται στους νεότερους από κατά βάση γεροντοκρατούμενες κοινωνίες που κρατούν την αποκλειστικότητα των καλών θέσεων για τις μεγαλύτερες ηλικίες. Η δεύτερη σχετίζεται ωστόσο με την ίδια την κουλτούρα των 20άρηδων και 30άρηδων, των οποίων η κυρίαρχη φαντασίωση είναι η ικανοποίηση όλων των επιθυμιών τους «εδώ και τώρα». Κι όταν αυτό δεν γίνεται, η τάση δεν είναι πλέον η επανάσταση ή η ριζοσπαστικοποίηση αλλά η παραίτηση και η απόσυρση ως μια παθητική αντίσταση σε ό,τι πλήττει την αξιοπρέπεια ή τον ναρκισισμό του εαυτού.
Το πρόβλημα εκτιμώ ότι θα επιταθεί από τις πολλαπλές κρίσεις που αμφισβητούν στον πυρήνα παλιές βασικές μας σταθερές και εντείνουν τις απογοητεύσεις. Είναι κάτι που αν θέλουμε να το αντιμετωπίσουμε, δεν πρέπει να συνεχίζουμε να το αποκρύπτουμε.
