Μιχαήλ Μπαχτίν: Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του

«Να πιω! Να πιω!» φώναζε με όλη του τη δύναμη ο Γαργαντούας με το που αντίκρισε το φως του κόσμου ‒ ιδού ένα παράξενο νεογέννητο που διεκδίκησε, με κάθε τρόπο, το δικαίωμά του στη ζωή και στην κραιπάλη. Και όχι μόνο αυτό: ενέπνευσε αυστηρούς θεωρητικούς, όπως ο Μπαχτίν, να διακρίνουν τη διαφορετική επισκόπηση του δημιουργού του και να γράψουν ένα από τα επιδραστικότερα κείμενα στην ιστορία της λογοτεχνίας, το Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του, που εκδόθηκε πρόσφατα από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης σε μετάφραση Γιώργου Πινακούλα, σε μια εξαιρετικά φροντισμένη έκδοση-σημείο αναφοράς.

Με την εξονυχιστική κατάδυσή του ‒ή μήπως ανάδυση;‒ στον κόσμο του Ραμπελαί ο Ρώσος θεωρητικός και φιλόσοφος αποφάσισε να αποκαταστήσει τη φήμη του Ραμπελαί, τονίζοντας πως το οργιαστικό, πανηγυρικό και άκρως «γελαστικό», όπως το αποκαλεί, στοιχείο σηματοδοτεί έναν τρόπο θεώρησης της ιστορίας ‒λογοτεχνικής, φιλοσοφικής, ανθρωπολογικής‒ και της πραγματικότητας.

Πρόκειται για την πρώτη ριζοσπαστική κίνηση του ανθρώπινου πνεύματος, σύμφωνα με τον Μπαχτίν, την οποία κατέγραψε με το πλέον παραστατικό τρόπο, χαρίζοντας στις μετέπειτα γενιές ένα πραγματικό μανιφέστο

Με μια μελέτη που προκάλεσε τεράστιες αντιδράσεις ο Μπαχτίν θέλησε να εξηγήσει σε βάθος την περιθωριοποιημένη «λαϊκή, γελαστική κουλτούρα» του Μεσαίωνα που έφερε τον άνθρωπο στο προσκήνιο και γέννησε την Αναγέννηση. «Το αίμα», γράφει χαρακτηριστικά, «μεταμορφώνεται στον Ραμπελαί σε κρασί και η άσπλαχνη σφαγή και ο θάνατος στην πυρά σε εύθυμο γλέντι, η θυσιαστήρια πυρά σε κουζινική εστία.

Οι αιματηρές μάχες, οι διαμελισμοί, οι καύσεις, οι θάνατοι, οι ξυλοδαρμοί, τα χτυπήματα, οι κατάρες, οι βρισιές, έχουν εμποτιστεί στον εύθυμο καιρόν, που θανατώνοντας γεννά, που δεν επιτρέπει να διαιωνιστεί τίποτε παλιό και δεν παύει να γεννά το νέο και το νεαρό». Έτσι, ο φαινομενικός υποβιβασμός που υποτίθεται ότι έχει ως αποτέλεσμα αυτή η γελαστική παραφορά μέσα από την «υλική-σωματική αρχή του κάτω» (γεννητικά όργανα, οπές, βρομιά) δεν είναι, σύμφωνα με τον Μπαχτίν, τόσο αρνητικός όσο φαίνεται αλλά μάλλον θετικός, αφού φέρνει τον κόσμο σε επαφή με τα πλέον πραγματικά του κομμάτια και τον κάνει να αψηφά τον φόβο.

Πρόκειται για την πρώτη ριζοσπαστική κίνηση του ανθρώπινου πνεύματος, σύμφωνα με τον Μπαχτίν, την οποία κατέγραψε με το πλέον παραστατικό τρόπο, χαρίζοντας στις μετέπειτα γενιές ένα πραγματικό μανιφέστο, ένα έργο ελευθερίας και χαράς, σπουδής και σπάνιας οξυδέρκειας.