Τι μπορεί να συνδέει το σήμα του Ολυμπιακού με τα τσιγάρα Άσσος Παπαστράτος; Προφανώς και τα δύο αποτελούν εθνικά σύμβολα κατά κάποιον τρόπο – ας μας συγχωρήσουν οι αντικαπνιστές και οι οπαδοί αντίπαλων ομάδων. Η απάντηση στο ερώτημα έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον γιατί και τα δύο τα σχεδίασε ο ίδιος άνθρωπος.
Για όσους δεν γνωρίζουν την ιστορία της γραφιστικής τέχνης στην Ελλάδα, πρόκειται για τον Άγγελο Σπαχή, από τους προδρόμους της προπολεμικά, που σήμερα είναι εντελώς ξεχασμένος και αγνοημένος ακόμα και απ’ όσους όφειλαν να τον ξέρουν. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι πέθανε νωρίς, σε ηλικία πενήντα επτά ετών, και απ’ ό,τι φαίνεται υπήρξε σεμνός και φειδωλός στη δημόσια προβολή του ως καλλιτέχνη.
Έτσι κι αλλιώς, η τέχνη που υπηρέτησε είναι ανυπόγραφη και ως εκ τούτου ανώνυμη. Μάλιστα στην Ελλάδα αργήσαμε να δώσουμε σημασία στους δημιουργούς των εφαρμοσμένων τεχνών που στοχεύουν στην εμπορική επιτυχία, άρα το έργο τους έχει μια εφήμερη ανταπόκριση. Ωστόσο είχε μεγάλη γκάμα δραστηριοτήτων, καθώς εργάστηκε πολύ και ως σκιτσογράφος σε εφημερίδες, ως εικονογράφος βιβλίων, διακοσμητής, σκηνογράφος στο θέατρο αλλά και ζωγράφος, με αρκετές συμμετοχές σε ομαδικές εκθέσεις επιφανών συναδέλφων του.
Στις γελοιογραφίες και στα ηθογραφικά του σκαριφήματα αποκαλύπτεται ένας καλλιτέχνης με κριτική ματιά, κοινωνικές ευαισθησίες και πολιτικές ανησυχίες. Δεν είναι τυχαίο ότι σταδιακά εντάχθηκε στην κομμουνιστική αριστερά, γεγονός που πιθανόν να του κόστισε επαγγελματικά.
Γεννημένος το 1903 στην Πλάκα, έχασε και τους δυο γονείς του νωρίς, με αποτέλεσμα να χρειαστεί να εργαστεί για την επιβίωσή του. Η έλλειψη σπουδών αντικαταστάθηκε από ένα έμφυτο καλό γούστο, με το οποίο πορεύτηκε στη ζωή ως αυτοδίδακτος· του άνοιξε πόρτες σε άπειρες σημαντικές δουλειές. Μαθήτευσε στην πρωτοποριακή για την εποχή της διαφημιστική εταιρεία «Ανατολή» του Νικόλαου Δαμάσκου στην οδό Βουλής 15 στο κέντρο της Αθήνας. Εκεί βρέθηκε εν έτει 1919 εντελώς τυχαία, δηλαδή χωρίς να το επιδιώξει ακριβώς ‒ εργαζόταν στο ίδιο κτίριο σε λογιστικό γραφείο και κάποιος εντόπισε τις καλλιτεχνικές του δυνατότητες. Στον ίδιο χώρο, πάντως, έκανε έκθεση και η Ομάδα Τέχνη, έτσι νεαρός γραφίστας γνώρισε τον Περικλή Βυζάντιο.
Σχολή Καλών Τεχνών μπορεί να μην παρακολούθησε, ενημερωνόταν όμως για τις εξελίξεις της τέχνης και τα διεθνή ρεύματα χάρη στο βιβλιοπωλείο «Ελευθερουδάκη», ξεφυλλίζοντας περιοδικά και βιβλία. Εκεί ήρθε σε επαφή με τον κυβισμό και τον κυβοφουτουρισμό, το ολλανδικό κίνημα De Stijl, τον κονστρουκτιβισμό, το μπαουχάους, την αρ ντεκό, το ντιζάιν και όλες τις τάσεις του Μεσοπολέμου. Παράλληλα, η έφεσή του στη γελοιογραφία τού άνοιξε δρόμους σε εφημερίδες που εκείνα τα χρόνια αποτελούσαν το απόλυτο μέσο ενημέρωσης.
Συνεργάστηκε με τις σημαντικότερες της εποχής και ήταν ο πρώτος που δημοσιεύτηκαν σκίτσα του στο «Ελεύθερο Βήμα» του Λαμπράκη το 1922, έτος ίδρυσής του. Με αυτή την ιδιότητα ήταν γνωστός και δημοφιλής για περισσότερο από μία εικοσαετία, ενώ διετέλεσε και αντιπρόεδρος του σωματείου των ομοτέχνων του. Σήμερα εντυπωσιάζουν εξίσου τα εξώφυλλα και οι εικονογραφήσεις του σε δεκάδες βιβλία, έντυπα και σχολικά εγχειρίδια. Όλα χαρακτηρίζονται από υψηλή εικαστική ποιότητα που δεν προδίδουν την έλλειψη κατάρτισης.
Επιτυχημένος θεωρήθηκε και ως σκηνογράφος, συνεργαζόμενος με παραστάσεις επιθεώρησης αλλά και σημαντικών θιάσων όπως αυτός της Κυβέλης. Το 1926 σύσσωμος ο αθηναϊκός Τύπος εξύμνησε τα σκηνικά που σχεδίασε με τον συνάδελφό του Νίκο Καστανάκη (είχαν ανοίξει κοινό ατελιέ που αναλάμβανε αναθέσεις κάθε είδους) για την παράσταση Παρί-Psiri, αλλά μνημειώδης υπήρξε και η σύγκρουσή του με τον σκηνοθέτη Φώτο Πολίτη για τα σκηνικά που δημιούργησαν για την περίφημη παράσταση της Εκάβης που ανέβηκε τον Σεπτέμβρη του 1927 στο Παναθηναϊκό Στάδιο, με τη Μαρίκα Κοτοπούλη στον ομώνυμο ρόλο.
Αυτό για το οποίο έμεινε στην ιστορία της σύγχρονης αισθητικής, όμως, συνδέεται το δίχως άλλο με την καπνοβιομηχανία Παπαστράτος. Συνεργαζόμενος με έναν ευφάνταστο επιχειρηματία που πίστεψε σε αυτόν, δημιούργησε μια σειρά λογότυπων πρωτοποριακών για την εποχή, φιλοτεχνώντας τα πακέτα τσιγάρων της παντοδύναμης βιομηχανίας, τα οποία μάλιστα ήταν αριθμημένα.
Ο περίφημος Άσσος (άμεση επιρροή από την περίφημη αφίσα του El Lissitzky «Νίκησε τους λευκούς με την κόκκινη σφήνα!») επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας, ενώ συνεργάστηκε και με την Κεράνης, δημιουργώντας το καλλιγραφικό χάραγμα στο Άρωμα, στο Δήλος και στο αΑ. Παράλληλα, το λογότυπο που δημιούργησε για τον εκδοτικό βραχίονα ενός περιοδικού τον Απρίλιο του 1924 έναν χρόνο αργότερα το μετέτρεψε στο έμβλημα της ποδοσφαιρικής ομάδας του Ολυμπιακού.
Στις γελοιογραφίες και στα ηθογραφικά του σκαριφήματα αποκαλύπτεται ένας καλλιτέχνης με κριτική ματιά, κοινωνικές ευαισθησίες και πολιτικές ανησυχίες. Δεν είναι τυχαίο ότι σταδιακά εντάχθηκε στην κομμουνιστική αριστερά, γεγονός που πιθανόν να του κόστισε επαγγελματικά.
Η αφίσα που σχεδίασε για τη Β’ Πανελλήνια Καλλιτεχνική Έκθεση του Ζαππείου το 1939 δείχνει μια ανθρώπινη φιγούρα που απελευθερώνει περιστέρια, συμβολίζοντας έτσι το άνοιγμα της τέχνης προς νέους ορίζοντες. Σε ένα κείμενο του, ανάμεσα σε άλλα, λέει: «Τα αίτια της ισχνότητας και της στενής ανάπτυξης της νεοελληνικής τέχνης είναι φανερά.
Η άρνηση της αστικής τάξης ν’ αποδεχτεί τη ζωγραφική σαν κοινωνική τέχνη –έπειτα από τον οικονομικό ξεπεσμό της Εκκλησίας– στέρησε τα οικονομικά μέσα για την ανάπτυξή της. Η ηθική στην έκφρασή της είναι μια απ’ τις μορφές της κοινωνικής συνείδησης που υπάρχουν μέσα στον κοινωνικό χρόνο».
Πέθανε το 1960, ενώ είχε ακόμα πολλά να δώσει. Η Εθνική Βιβλιοθήκη παρουσιάζει ένα μεγάλο αφιέρωμα στον Άγγελο Σπαχή για να τιμήσει αυτόν τον ξεχασμένο πλέον καλλιτέχνη, «τα γραφιστικά έργα του οποίου είναι ό,τι σπουδαιότερο γίνεται στη γραφιστική στην Ελλάδα το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα».
Εθνική Βιβλιοθήκη
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
20/9-20/11
Επιμέλεια έκθεσης: Α. Παπαγεωργίου-Βενετάς, Ν.Π. Παΐσιος, Κ. Ντακόλια, Α. Κυριακώδη
