ΟΤΑΝ ΤΟΝ ΟΚΤΩΒΡΙΟ ΤΟΥ 2023 γράφαμε για το τμήμα της αρχαίας κοίτης του Ιλισού που διασώζεται μέχρι σήμερα, καταγράφοντας την απώλεια μιας σπάνιας ευκαιρίας για την ανάδειξη ενός ιστορικού και φυσικού τοπίου στο κέντρο της Αθήνας, η κριτική μας είχε στραφεί στον πρώην δήμαρχο Κώστα Μπακογιάννη και στην επιλογή του να επενδύσει δημόσιους πόρους ύψους 6,1 εκατ. ευρώ για την ενεργειακή αναβάθμιση του Ολυμπιακού Κολυμβητηρίου, το οποίο κατασκευάστηκε το 1939 και παραδόθηκε σε χρήση έναν χρόνο μετά.
Αμέσως μετά, όταν ο Χ. Δούκας κέρδισε τις εκλογές με τη δέσμευση μιας πράσινης πολιτικής στροφής, υπήρξε η αίσθηση πως η υπόθεση αυτή θα έπαιρνε άλλη τροπή. Κάτι τέτοιο όμως τελικά δεν έγινε. Οι άνθρωποι που εδώ και χρόνια προσπαθούν να διασώσουν και να αναδείξουν τη σωζόμενη κοίτη και την αναγκαιότητα να συνδεθεί η λειτουργία της πόλης και οι πολίτες την με την ιστορική αυτή τοποθεσία, δεν κατάφεραν να συνομιλήσουν ποτέ με τον νέο δήμαρχο για το θέμα, παρότι κατέβαλαν σχετικές προσπάθειες.
Όσοι διαφωνούσαν και συνεχίζουν να διαφωνούν υποστηρίζουν ότι με την επαναλειτουργία του κολυμβητηρίου χάνεται η δυνατότητα ανάδειξης της σωζόμενης αρχαίας κοίτης που θα μπορούσε να επανασυνδέσει το παριλίσιο τοπίο, ενώ παράλληλα δημιουργείται ο κίνδυνος νέων αλλοιώσεων στο ιστορικό περιβάλλον.
Αντιθέτως, τον περασμένο Ιούνιο ο δήμος Αθηναίων έβγαλε ένα θριαμβολογικό δελτίο Τύπου για το ίδιο έργο, με επιχειρηματολογία ίδια μ’ αυτήν του προκατόχου του. Και δεν θα ήταν υπερβολή να πει κανείς ότι η μόνη ουσιαστική αλλαγή στην ανακοίνωση του Ιουνίου ήταν η αντικατάσταση του ονόματος του δημάρχου. Ο Χ. Δούκας προχώρησε στην εφαρμογή της πρωτοβουλίας που είχε ξεκινήσει η προηγούμενη δημοτική αρχή, επαναλαμβάνοντας την ίδια ρητορική.
Και όμως, εκεί, σε απόσταση αναπνοής από τον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου, παραμένει στη φυσική του κατάσταση ένα τμήμα της αρχαίας κοίτης του Ιλισού. Ένα μικρό, μοναδικό τμήμα του ποταμού κάτω από την οδό Αρδηττού, ανάμεσα στην εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, τον Όμιλο Αντισφαίρισης, τη βασιλική του Ιλισού και τα παριλίσια ιερά. «Μια ζώνη με τεράστια ιστορική, αρχαιολογική και περιβαλλοντική σημασία, η οποία θα μπορούσε να αναδειχθεί ως κοινόχρηστος χώρος και πνεύμονας πρασίνου στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας», όπως υποστηρίζουν πολίτες και ειδικοί.
Το να συμβεί αυτό θα απαιτούσε όμως μια γενναία απόφαση: την απομάκρυνση του Ολυμπιακού Κολυμβητηρίου από τη σημερινή του θέση, κάτι που υποδεικνύεται από μελέτες και προτάσεις που έχουν γίνει ήδη. Αντί γι’ αυτό, το κολυμβητήριο ανακαινίζεται με χρήματα του Δημοσίου. «Και μαζί παγιώνεται μια χωροταξική επιλογή που αποκόπτει τους πολίτες από την εμπειρία αυτής της ιστορικής τοποθεσίας στην καρδιά της Αθήνας», λέει ο Αντώνης Γαβαλάς, πολιτικός μηχανικός.
Όσοι διαφωνούσαν και συνεχίζουν να διαφωνούν υποστηρίζουν ότι με την επαναλειτουργία του κολυμβητηρίου χάνεται η δυνατότητα ανάδειξης της σωζόμενης αρχαίας κοίτης που θα μπορούσε να επανασυνδέσει το παριλίσιο τοπίο, ενώ παράλληλα δημιουργείται ο κίνδυνος νέων αλλοιώσεων στο ιστορικό περιβάλλον.
Ο Αντ. Γαβαλάς, που μεγάλωσε στην περιοχή και θυμάται τον εαυτό του να παίζει παιδί στην κοίτη του Ιλισού, μας λέει ότι «και μόνο η ιδέα να αναδειχθεί η σωζόμενη αρχαία κοίτη είναι καταπληκτική και αποτελεί μια μεγάλη ευκαιρία για την πόλη. Ο τόπος εκεί είναι πολύ συγκεκριμένος, δεν είναι αχανής, έχει σαφή όρια. Το να εμποδίσουμε ξανά ή να επισφραγίσουμε τη δυνατότητα της μη πρόσβασης των πολιτών σ’ αυτόν τον χώρο το βρίσκω πραγματικά ανίερο. Και το παράδοξο είναι ότι οι ίδιοι οι πολίτες θα κληθούν να πληρώσουν για να συμβεί», αναφέρει.
Τον εντυπωσιάζει το γεγονός, όπως λέει, ότι «η δημοτική διοίκηση, είτε η σημερινή είτε η προηγούμενη, λαμβάνει μια τέτοια απόφαση για την τύχη ενός τόσο κομβικού σημείου. Δεν χρειάζεται να έχει κανείς ειδικές γνώσεις. Αρκεί να δει μια αεροφωτογραφία για να καταλάβει ότι εδώ βρίσκεται ένα από τα διαμάντια της Αθήνας. Και αντί να το αναδείξουμε, το κάνουμε τι; Μπετόν; Κολυμβητήριο; Σαν να μην υπάρχει άλλος χώρος διαθέσιμος».
Τονίζει ότι η λογική πάνω στην οποία χτίστηκαν κάποτε τέτοιες κεντρικές αθλητικές εγκαταστάσεις σήμερα είναι παρωχημένη. «Στον σύγχρονο σχεδιασμό προτιμούμε μικρότερες, τοπικές αθλητικές υποδομές και προφανώς όχι μέσα σε έναν ιερό χώρο. Εκεί όπου ο Μεταξάς τότε σχεδίασε και υλοποίησε, αγνοώντας τελείως την ιστορική σημασία του τόπου, ίσως να θεωρήθηκε φυσιολογικό. Όμως σήμερα δεν μπορεί να παραβλέπεται η Ιστορία».
Μιλώντας πιο συγκεκριμένα, ο Αντ. Γαβαλάς τονίζει ότι το Ολυμπιακό Κολυμβητήριο, που ανεγέρθηκε το 1939, βρίσκεται μέσα στον αρχαιολογικό χώρο του Ολυμπιείου, στην καρδιά της ιερής τοπογραφίας της αρχαίας Αθήνας. Πρόκειται για μια ζώνη που έχει χαρακτηριστεί Α’ απολύτου προστασίας από τον Ν. 3028/2002, όπου η παρουσία μόνιμων αθλητικών εγκαταστάσεων κρίνεται ασύμβατη με τη χρήση του χώρου ως αρχαιολογικού πάρκου.
Όπως σημειώνει, οι διεθνείς κατευθυντήριες γραμμές της UNESCO με βάση τη Χάρτας της Βενετίας (1964) και του εγκεκριμένου Σχεδίου Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων της Αθήνας (ΕΑΧΑ) δείχνουν ξεκάθαρα τον δρόμο: «Το κολυμβητήριο πρέπει να απομακρυνθεί. Μόνο έτσι μπορεί να αποκαλυφθεί και να ενοποιηθεί ο αρχαιολογικός χώρος του Ολυμπιείου με τα ευρήματα της κοίτης του Ιλισού και των παραποτάμιων λατρευτικών χώρων (π.χ. ιερό Ιλισίων, κατασκευές της ρωμαϊκής περιόδου)». Η απομάκρυνση, εξηγεί, δεν είναι απλώς μια τεχνική επιλογή· είναι η μοναδική προϋπόθεση για την ανάδειξη του ιστορικού τοπίου της αρχαίας Αθήνας, τη διατήρηση της συνέχειας της πολιτιστικής κληρονομιάς και την αποκατάσταση της οπτικής διασύνδεσης με την Ακρόπολη, το Ζάππειο, τον Λόφο Αρδηττού και τις όχθες του Ιλισού.
«Η λογική να διατηρείται ένα κολυμβητήριο μέσα σε έναν χώρο τέτοιας ιστορικής βαρύτητας είναι ξεπερασμένη και επιζήμια», επισημαίνει. Παράλληλα, διευκρινίζει πως «η απομάκρυνση δεν σημαίνει απώλεια της ιστορικής σύνδεσης του Εθνικού Γυμναστικού Συλλόγου με την περιοχή. Αυτή μπορεί να διατηρηθεί συμβολικά, είτε με μια αναθηματική στήλη είτε με την επανένταξη της λειτουργίας του συλλόγου σε άλλο σημείο της πόλης».
Για τη σωζόμενη κοίτη του Ιλισού και την τύχη της ζητήσαμε τη γνώμη του Δημήτρη Θεοδοσόπουλου, τοπογράφου μηχανικού και επικεφαλής της Γεωμυθικής, μιας ομάδας έρευνας, μελέτης και εξερεύνησης που έχει κάνει αυτοψίες σε κλειστά και ανοιχτά ρέματα της Αττικής και γνωρίζει καλά τι συμβαίνει εκεί. Ο Δ. Θεοδοσόπουλος υπογραμμίζει την ανάγκη να αποδοθεί ξανά ο χώρος στο ποτάμι και στο αρχαιολογικό του τοπίο.
«Εάν φύγει το κολυμβητήριο από εκεί, μπορεί να δοθεί πάλι ο χώρος στο ποτάμι, να αναδειχθεί η ιστορική κοίτη, να συνδεθεί με το αρχαιολογικό τοπίο και να γίνουν προσβάσιμα τα αρχαιολογικά ευρήματα που βρίσκονται στην περιοχή, τόσο εκτός όσο και εντός της κοίτης. Η μελέτη της περιοχής πρέπει να στραφεί προς αυτή την κατεύθυνση», λέει και προσθέτει: «Από όποια σκοπιά και να το κοιτάξεις το θέμα, το κολυμβητήριο δεν έχει καμία θέση εκεί. Βρίσκεται μέσα σε αρχαιολογικό χώρο και για να γίνει εκεί το κολυμβητήριο αλλοιώθηκε η ιστορική κοίτη του Ιλισού, την οποία, ακόμα και οι κατασκευαστές του αγωγού του Ιλισού σεβάστηκαν, και προσπάθησαν να παρακάμψουν όσο γίνεται το φυσικό τοπίο».
Ο Δ. Θεοδοσόπουλος επισημαίνει ότι η απομάκρυνση του κολυμβητηρίου θα ενίσχυε την περιβαλλοντική ταυτότητα της πόλης: «Ο δήμος Αθηναίων μόνο να κερδίσει μπορεί από μια τέτοια ενέργεια. Θα προσθέσει μία ακόμη πράσινη επιφάνεια σε μια πόλη που διαθέτει ελάχιστους και συχνά υποβαθμισμένους χώρους πρασίνου. Σε συνδυασμό με τη ζώνη του Ζαππείου, δημιουργείται ένας ενιαίος χώρος για δραστηριότητες ανοιχτές σε όλους, σε οικογένειες, παιδιά, σχολεία. Εκεί μπορούν να γίνονται υπαίθρια εργαστήρια, επισκέψεις, να αναδειχθεί το περιβαλλοντικό κομμάτι του Ιλισού». Υποστηρίζει ακόμη ότι «αν ο χώρος δοθεί στο ποτάμι, δίνει ώθηση σε ένα όραμα της πόλης προς μια πράσινη κατεύθυνση, την οποία δείχνει η ίδια η επιστήμη: να ανοίγουμε τα ποτάμια, να προσθέτουμε πράσινους δημόσιους χώρους, προσβάσιμους σε όλους, κατοίκους και επισκέπτες. Ειδικά στο ιστορικό κέντρο αυτό έχει τρομερή σημασία και αξία».
Η ιδέα για την ανάδειξη της σωζόμενης κοίτης του Ιλισού δεν είναι καινούργια. Επανέρχεται εδώ και δεκαετίες, χωρίς όμως ποτέ να υλοποιείται. Από τον σχεδιασμό της Εταιρείας Ενοποίησης Αρχαιολογικών Χώρων στις αρχές του 2000, που προέβλεπε την απομάκρυνση του κολυμβητηρίου στο πλαίσιο της ενοποίησης των αρχαιολογικών χώρων, μέχρι μια μελέτη που έγινε μια δεκαετία αργότερα, όλες οι προσπάθειες έμειναν στα χαρτιά.
Το 2012, ο Ιωσήφ Ευφραιμίδης, αρχιτέκτων πολεοδόμος, μαζί με τον Φίλιππο Δραγούμη, ενεργό μέλος του περιβαλλοντικού κινήματος και τότε δημοτικό σύμβουλο με την παράταξη Καμίνη, κατέθεσαν μια στρατηγική μελέτη στον δήμο Αθηναίων. Όπως εξηγεί ο Ι. Ευφραιμίδης, η πρόταση δεν περιοριζόταν μόνο στην ανάδειξη της σωζόμενης κοίτης αλλά επεδίωκε να αποκαταστήσει τη «χαμένη σύνδεση του Ιλισού με τα μνημεία των παριλίσιων ιερών και τη λειτουργία της πόλης».
«Σήμερα, με όσα γνωρίζουμε και έχουμε εξετάσει για την ιστορική τοπογραφία, η μόνη λύση είναι η απομάκρυνση του κολυμβητηρίου που κακώς χτίστηκε μέσα στην αρχαία κοίτη του Ιλισού, η οποία από μόνη της αποτελεί σημαντικό μνημείο», συνεχίζει. Ο ίδιος θυμίζει ότι η περιοχή εξακολουθεί να έχει ζωντανά υδάτινα στοιχεία.
«Στον τόπο αυτό υπάρχουν πηγές και υπόγεια νερά που ακόμη τροφοδοτούν τον Ιλισό. Η συνεχής ροή τους φαίνεται σε δυο σωλήνες που αναβλύζουν μέσα στο αδόμητο τμήμα της κοίτης, επειδή έχει θαφτεί η κρήνη της Καλλιρρόης, το σημείο όπου ανέβλυζαν τα νερά».
Για τον Ι. Ευφραιμίδη η χωροθέτηση του κολυμβητηρίου είναι ακατάλληλη από κάθε άποψη: «Δεν προσβάλλει μόνο το μνημείο. Η σχέση μεταξύ του Ολυμπιείου και της παλαιοχριστιανικής βασιλικής του Ιλισού διακόπτεται από το κολυμβητήριο. Αντί να αναδεικνύεται η ιστορία του ποταμού και η σύνδεσή του με τα παριλίσια μνημεία και ιερά, το σημείο παραμένει τυφλό και χαμένο», λέει.
Εκτιμά ότι υπάρχει μια μοναδική ευκαιρία, η οποία δεν πρέπει να χαθεί: «Η δυνατότητα να ενισχυθεί η ανθεκτικότητα της πόλης αλλά και να αναδειχθεί η ιστορική της τοπογραφία, για την οποία θα έπρεπε να δείχνουμε πολύ μεγαλύτερη ευαισθησία και σεβασμό».
Ο αρχιτέκτονας προτείνει μια διαφορετική λύση: «Αντί να επισκευαστεί με μεγάλη δαπάνη το υπάρχον κολυμβητήριο σε ακατάλληλη θέση, θα μπορούσε με τους ίδιους πόρους να δημιουργηθεί ένα νέο κολυμβητήριο σε σημείο που να εξυπηρετεί τις γειτονιές στη νοτιοανατολική όχθη, με καλύτερους όρους υγιεινής και πρόσβασης· να χωροθετηθεί σε μια νέα θέση, δίπλα σε κάποιο σχολείο», λέει.
Η ανάδειξη της κοίτης, υπογραμμίζει, έχει πολλαπλά οφέλη: «Αν είναι να γίνει μια δράση στο κολυμβητήριο, αυτή είναι η απομάκρυνσή του. Με ευαίσθητη μεταχείριση, χωρίς μπουλντόζες, να αναδειχθεί η ιστορική τοπογραφία. Όταν ανοίγεις τις κοίτες των ποταμών, ανοίγεις και φυσικές ροές αερισμού στην πόλη. Είναι περιβαλλοντικό, ιστορικό, αρχαιολογικό ζήτημα και ταυτόχρονα δίοδος αναψυχής και θέμα δημόσιας υγείας. Όταν το κολυμβητήριο παραδόθηκε το 1940, δεν υπήρχαν δρόμοι μεγάλης κυκλοφορίας. Σήμερα βρίσκεται κάτω από έξι λωρίδες βαριάς κυκλοφορίας στην οδό Αρδηττού. Δεν νομίζω ότι ένα τέτοιο περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλο για χωροθέτηση αθλητικού χώρου», εξηγεί ο Ι. Ευφραιμίδης.
Για την αρχαιολογική σημασία της περιοχής μιλήσαμε με τον Μανώλη Κορρέ, ομότιμο καθηγητής του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου και τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών. Είχαμε μια μακρά συζήτηση, στην οποία εξήγησε με λεπτομέρειες την εικόνα του χώρου και την αρχαιολογική του βαρύτητα, περιγράφοντας ένα προς ένα τα μνημεία που τον περιβάλλουν. Μίλησε για τη διαχρονία τους, για τον τρόπο που συνδέονται με τον Ιλισό και το παριλίσιο τοπίο αλλά και για το τι συνέβη όταν η υπόθεση του κολυμβητηρίου έφτασε στο Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ): «Το ΚΑΣ, κατά κάποιον τρόπο εξαντλώντας την ανεκτικότητα, έδωσε απλώς μια έγκριση για κάποιες επεμβάσεις, να καθαιρεθούν κάποιες ετοιμόρροπες κατασκευές στο κολυμβητήριο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι υιοθέτησε ποτέ ένα δόγμα εσαεί διατήρησης του κολυμβητηρίου εκεί.
Επίσης, η Εφορεία Ακροπόλεως και Αθηνών, της οποίας προΐσταται η κ. Έλενα Κουντούρη, έχει σταθερή μέριμνα για τη διασφάλιση ενός καλύτερου μέλλοντος για τα παριλίσια ιερά με άμεσα και μακροπρόθεσμα μέτρα», λέει αναφερόμενος στον αρχαιολογικό χώρο της Αγροτέρας Αρτέμιδος. Και προσθέτει: «Η εφορεία πράττει παν δυνατόν, δίνει ένα αγώνα με τόση συνέπεια, ώστε μπορούμε να πιστεύουμε ότι θα τελεσφορήσει ως προς τα αρχαία που ανέφερα στην οδό Αρδηττού. Με αυτό το πνεύμα η εφορεία έχει την επιθυμία κάποια στιγμή στο μέλλον να ελευθερώσει και το μέρος της κοίτης, δηλαδή τον δεξιό κλάδο που είναι πλακωμένος από το κολυμβητήριο», λέει
Την ίδια στιγμή, μηχανικοί που παρακολουθούν την υπόθεση εκφράζουν σοβαρές επιφυλάξεις για την επιλογή της αναβάθμισης του κολυμβητηρίου. Όπως επισημαίνουν, ο προϋπολογισμός του έργου, που ορίστηκε σε 6 εκατ. ευρώ το 2021, είναι πολύ πιθανό να ξεπεραστεί. Οι αυξήσεις στο κόστος υλικών και εργασιών τα τελευταία χρόνια καθιστούν σχεδόν βέβαιο ότι η τελική δαπάνη θα ανέλθει σε σημαντικά υψηλότερα επίπεδα.
Μια τέτοια προοπτική, σημειώνουν, εντείνει τα ερωτήματα για το αν αξίζει να επενδυθούν τόσο μεγάλοι πόροι σε μια εγκατάσταση ακατάλληλα χωροθετημένη, τη στιγμή που η ίδια η πόλη στερείται ευκαιριών για την ανάδειξη ενός ιστορικού και φυσικού τοπίου μοναδικής αξίας.
