ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ Η ΠΑΝΔΗΜΙΑ κυριαρχήσει στις ζωές μας και στη διεθνή ατζέντα, στην αιχμή της επικαιρότητας βρισκόταν η υποβάθμιση του περιβάλλοντος και η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή, ζητήματα που δεν είναι καινούργια βέβαια, αλλά ξανατέθηκαν πιεστικά στο τραπέζι εξαιτίας μιας σειράς γεγονότων, όπως οι καταστροφικές μεγα-πυρκαγιές σε Αμαζόνιο, Αυστραλία και Σιβηρία, η επιταχυνόμενη αποψίλωση των τροπικών δασών, τα αέρια του θερμοκηπίου, το λιώσιμο των πάγων ως συνέπεια της υπερθέρμανσης του πλανήτη και η αυξημένη συχνότητα των ακραίων καιρικών φαινομένων.
Συνθήματα όπως τα «σκέψου παγκόσμια, δράσε τοπικά», «το λιγότερο είναι περισσότερο», «πρώτα η γη» έγιναν ξανά επίκαιρα. Η φουριόζα τινέιτζερ Γκρέτα Τούνμπεργκ επέπληττε τους ισχυρούς της Γης από το βήμα του ΟΗΕ με τη viral φράση «Πώς τολμάτε;», οι μαθητές ανά τον πλανήτη οργάνωναν απεργίες για το περιβάλλον, νέα δυναμικά κινήματα αναδύονταν, όπως το Extinction Rebellion.
Το ερώτημα που έμπαινε (και μπαίνει) επιτακτικά και επί του οποίου υπήρχε (και υπάρχει) οξεία διένεξη ήταν αν το μέλλον ανήκει στην «πράσινη» αειφόρο ανάπτυξη – κοντολογίς, σε έναν μετακαπιταλισμό «εγκρατή», κοινωνικά ευαίσθητο και φιλικό στο περιβάλλον‒ ή αν, τελικά, η εικόνα αυτή μπορεί να αναστραφεί μόνο με ριζική αλλαγή του παραγωγικού μοντέλου, μαζί και του πολιτικοοικονομικού status quo που το καθορίζει.
Διότι, ενώ έχει ξανασυμβεί μια ανθρώπινη κοινωνία να εξαντλήσει τις αντοχές του φυσικού της ενδιαιτήματος από άγνοια, αλαζονεία, απληστία ή και όλα μαζί, ενώ το κλίμα στο παρελθόν επίσης έχει μεταβληθεί, πρώτη φορά στην ιστορία η πίεση του είδους μας στο περιβάλλον είναι τόσο εκτεταμένη και συστηματική –η έκτη μαζική εξαφάνιση ειδών συντελείται ήδη, λένε οι επιστήμονες‒, διαταράσσοντας μέχρι και το κλίμα του πλανήτη.
Παρότι το ξέσπασμα της πανδημίας αρχικά τις επισκίασε, η κλιματική αλλαγή και η περιβαλλοντική κρίση γρήγορα επανήλθαν στο προσκήνιο, καθώς οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι ο νέος κορωνοϊός πέρασε στον άνθρωπο μέσω κάποιου ζώου και ότι αυτό συνέβη επειδή τόσο εμείς όσο και τα ζώα που εκτρέφουμε επεκτεινόμαστε διαρκώς σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος, διευκολύνοντας έτσι άγνωστους μέχρι τώρα παθογόνους ιούς να μας προσβάλουν.
Είναι, άραγε, η απάντηση στις προκλήσεις των καιρών ένας «ανώδυνος» περιβαλλοντισμός με την πεποίθηση ότι η ελεύθερη αγορά, με τη συνδρομή της τεχνολογίας, θα βρει τις λύσεις ή θα πρέπει να αρχίσουμε να μιλάμε για αποκέντρωση, αποανάπτυξη, κοινοτισμό και οικονομίες μικρής κλίμακας; Μπορούν τα τελευταία να ευδοκιμήσουν σε κοινωνίες όπως οι σημερινές, δίχως να επιστρέψουμε στην εποχή της σπάνης, και με ποιον τρόπο; Πώς θα πειστούν οι έχοντες να καταναλώνουν λιγότερο και πιο «συνειδητά», πώς δεν θα καταλήξουν οι στεριές, οι θάλασσες και η ατμόσφαιρα του πλανήτη σκουπιδότοποι, πώς θα διατηρήσουμε τη βιοποικιλότητα, τι κινδύνους εγκυμονούν η βιομηχανοποιημένη γεωργία και κτηνοτροφία, τι ακριβώς σημαίνει, τελικά, «πράσινη» ενέργεια; (Η αντιπαράθεση για τα φαραωνικών διαστάσεων αιολικά πάρκα σε απρόσιτες περιοχές ιδιαίτερου φυσικού κάλλους είναι έντονη τον καιρό αυτό και στη χώρα μας.)
«Κομμουνιστικά πράγματα» θα χαρακτήριζαν ίσως κάποιοι τον αντίλογο αυτό, όμως την έντονη ανησυχία τους για το μέλλον του πλανήτη εκφράζουν με βάση το δικό τους, βεβαίως, σύστημα αξιών ακόμα και μεγιστάνες όπως ο Μπιλ Γκέιτς, που μόλις εξέδωσε βιβλίο με τίτλο Πώς να αποφύγουμε την κλιματική καταστροφή.
Παρότι, όμως, το ξέσπασμα της πανδημίας αρχικά τις επισκίασε, η κλιματική αλλαγή και η περιβαλλοντική κρίση γρήγορα επανήλθαν στο προσκήνιο, καθώς οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν ότι ο νέος κορωνοϊός πέρασε στον άνθρωπο μέσω κάποιου ζώου και ότι αυτό συνέβη επειδή τόσο εμείς όσο και τα ζώα που εκτρέφουμε επεκτεινόμαστε διαρκώς σε βάρος του φυσικού περιβάλλοντος, διευκολύνοντας έτσι άγνωστους μέχρι τώρα παθογόνους ιούς να μας προσβάλουν.
Οπότε, το ερώτημα σε τι πλανήτη θέλουμε να ζούμε και με ποιον τρόπο επανέρχεται επιτακτικότερο, ένα ερώτημα στο οποίο έχουν επιχειρήσει να απαντήσουν πολλοί διανοητές, πολιτικοί, επιστήμονες, ακτιβιστές, ποιητές, συγγραφείς και καλλιτέχνες. Εστιάζοντας στο θεωρητικό-πολιτικό κομμάτι, η ελληνική βιβλιογραφία δεν είναι μεν όσο ικανοποιητική θα μπορούσε, εμπλουτίζεται όμως διαρκώς.
Ένα εισαγωγικό έργο αναφοράς για το οικολογικό αποτύπωμα του ανθρώπινου είδους στον πλανήτη, το οποίο έγινε και μπεστ-σέλερ, είναι σίγουρα η Πράσινη ιστορία του κόσμου - Το περιβάλλον και η κατάρρευση των μεγάλων πολιτισμών του Βρετανού ακαδημαϊκού και συγγραφέα Κλάιβ Πόντινγκ (Κέδρος, 2011) που μελετά τη σχέση ανθρώπου-περιβάλλοντος αφότου εμφανίστηκαν οι πρώτες οργανωμένες κοινωνίες σε διάφορους λαούς, τόπους και χρονικές περιόδους, με αφετηρία το Νησί τού Πάσχα. Μια σχέση συχνά ανταγωνιστική, η οποία οδήγησε στο παρελθόν σε εξαφάνιση ολόκληρους πολιτισμούς, κάτι που δεν αποκλείεται καθόλου να συμβεί και στο μέλλον, με τα σημάδια να είναι ευδιάκριτα, μόνο που τώρα δεν θα αφορά έναν συγκεκριμένο λαό ή τόπο αλλά την παγκοσμιοποιημένη, πλέον, κοινωνία της αφθονίας.
Θα μπορούσε, άραγε, να ανακοπεί μια τέτοια πορεία αν «πρασίνιζε» η παγκόσμια οικονομία, και πώς; Η Πράσινη οικονομία - Μια εισαγωγή στη θεωρία, την πολιτική και την πρακτική της επίσης Βρετανίδας και πρώην ευρωβουλευτή Μόλι Σκοτ-Κάτο (Ι. Σιδέρης, 2012) εντοπίζει τη ρίζα του προβλήματος στην αδηφάγα και ουσιαστικά ανεξέλεγκτη οικονομία της αγοράς, αντιπροτείνοντας την ενσωμάτωση της κοινωνίας στο οικοσύστημα. «Οι αγορές και οι οικονομίες οφείλουν να ανταποκρίνονται στις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προτεραιότητες» γράφει χαρακτηριστικά. Στα ενδιαφέροντα του βιβλίου είναι και το παράρτημα όπου ο Άι-Στράτης παρουσιάζεται ως μοντέλο «πράσινου» νησιού.
Ένα από τα πιο ανησυχητικά συμπτώματα της περιβαλλοντικής κρίσης είναι η ανθρωπογενής κλιματική αλλαγή, για την οποία τόσος λόγος γίνεται τελευταία. Δύο από τα πιο αξιομνημόνευτα και πιο φρέσκα βιβλία σχετικά είναι η Ακατοίκητη Γη – Μια ιστορία του μέλλοντος του Αμερικανού συγγραφέα και δημοσιογράφου Ντέιβιντ Γουάλας-Γουέλς (Μεταίχμιο, 2019) και το Στις Φλόγες - Το καυτό θέμα της κλιματικής αλλαγής της Καναδής ρεπόρτερ και διανοήτριας Ναόμι Κλάιν (Κλειδάριθμος, 2020).
Το πρώτο περιγράφει ένα δυστοπικό σενάριο, που όμως βασίζεται σε πολύ πραγματικά γεγονότα και ντοκουμέντα, τα οποία οι ισχυροί του πλανήτη επιμένουν να αγνοούν προκλητικά, καθώς καταγγέλλει, δίχως να κρύβει την αγανάκτησή του. Καταρρίπτοντας μυθεύματα, παρερμηνείες και αυταπάτες που αρνούνται είτε σχετικοποιούν τον κίνδυνο, επισημαίνει ότι «τα πράγματα δεν είναι απλώς άσχημα, είναι πάρα πολύ άσχημα».
Στο δεύτερο, παραθέτοντας ανταποκρίσεις από τον θνήσκοντα Μεγάλο Κοραλλιογενή Ύφαλο της Αυστραλίας έως τους πνιγμένους στους καπνούς ουρανούς των βορειοδυτικών ΗΠΑ και από το σκληρά δοκιμασμένο από δριμείς τυφώνες Πουέρτο Ρίκο έως το Βατικανό, που δίνει πλέον μεγάλο βάρος στην οικολογία, η Κλάιν εκτιμά ότι η κλιματική αλλαγή μπορεί να αναστραφεί μόνο αν μεταμορφώσουμε τα οικονομικά συστήματα που τη δημιούργησαν. Θεωρώντας τις διαρκώς διευρυνόμενες οικονομικές ανισότητες μέρος του προβλήματος, προτείνει ένα «πράσινο New Deal» που θα αλλάξει, καθώς λέει, ριζικά τον τρόπο που σκεφτόμαστε, παράγουμε και καταναλώνουμε.
Το ζήτημα έχει απασχολήσει και τον Βρετανό κοινωνιολόγο Άντονι Γκίντενς στην Πολιτική των κλιματικών αλλαγών (Μεταίχμιο, 2010), όπου επιχειρεί να δείξει πώς αυτή μπορεί να ευαισθητοποιήσει και να παρακινήσει απλούς πολίτες, ΜΚΟ, κόμματα, κράτη και επιχειρήσεις. Προτείνει να δοθεί έμφαση στις «καθαρές» τεχνολογίες και στη βιωσιμότητα των πόλεων, αυξημένο κεντρικό παρεμβατισμό και επιδίωξη μιας ευημερίας της λιτότητας αντί της διαρκούς μεγέθυνσης.
Σε «φλόγες», όπως η Ναόμι Κλάιν, και συγκεκριμένα στο «σπίτι μας που καίγεται» αναφέρεται και η Γκρέτα Τούνμπεργκ στο βιβλίο Η ζωή μας είναι στα χέρια σας – Οι ομιλίες που συγκλόνισαν τον κόσμο (Παπαδόπουλος, 2019). Η διάσημη όσο και αμφιλεγόμενη Σουηδή έφηβη με το σύνδρομο Άσπεργκερ που έγινε «η φωνή της γενιάς της», φτάνοντας να προταθεί για Νόμπελ, δεν διεκδικεί βέβαια ακαδημαϊκές ή φιλοσοφικές δάφνες, ευαισθητοποίησε ωστόσο εκατομμύρια ανθρώπους και ειδικά μαθητόκοσμο για τους κινδύνους της κλιματικής αλλαγής.
Από τις ίδιες εκδόσεις κυκλοφορούν το Σκηνές από μια οικογένεια και έναν πλανήτη σε κρίση που υπογράφει η οικογένεια Τούνμπεργκ, όπως και η Κλιματική Αλλαγή (2017) της καθηγήτριας του ΕΚΠΑ και διευθύντριας του Εργαστηρίου Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και Πολιτικής Εμμανουέλας Δούση, μια συνοπτική παρουσίαση των κλιματικών δεδομένων και των διλημμάτων που προκύπτουν.
Πώς, όμως, θα μπορούσε να μοιάζει μια οικολογικά συνειδητοποιημένη και ταυτόχρονα ελευθεριακή, αμεσοδημοκρατική, αντιιεραρχική κοινωνία ίσων ευκαιριών και δυνατοτήτων; Μια καλή αρχή είναι να εντρυφήσει κανείς στο έργο και στις ιδέες του Μάρεϊ Μπούκτσιν. Ο κορυφαίος Αμερικανός αναρχοκοινοτιστής φιλόσοφος άσκησε σημαντική επίδραση στο πιο ριζοσπαστικό κομμάτι του οικολογικού κινήματος, το οποίο εντάσσει στην τρίτη μεγάλη επανάσταση, μάλιστα αρκετά βιβλία του, από αυτά που πραγματεύονται ευθέως το οικολογικό ζήτημα από κινηματική σκοπιά, έχουν κυκλοφορήσει στα ελληνικά: Τι είναι η κοινωνική οικολογία (Βιβλιοπέλαγος, 2017), Η επόμενη επανάσταση, που προλογίζει η Ούρσουλα Λε Γκεν (Ευτοπία, 2017), Η οικολογία της ελευθερίας - Η ανάδυση και η διάλυση της ιεραρχίας (Αντιγόνη, 2016), Τα όρια της πόλης - Η διαλεκτική της ιστορικής ανάπτυξης των πόλεων (τελευταία έκδοση Παρατηρητής, 1996), Προς μια οικολογική κοινωνία (Παρατηρητής, 1994), Η ριζοσπαστικοποίηση της φύσης (Ελεύθερος Τύπος, 1986), Η οικολογία και η επαναστατική σκέψη (Ελεύθερος Τύπος, 1980).
Στο ίδιο πνεύμα κινούνται τα δοκίμια Πόλη και Οικολογία - Διάλογοι με τους Μπράιαν Τόκαρ και Δημήτρη Ρουσσόπουλο, εκ των πνευματικών επιγόνων του Μπούκτσιν (Αυτολεξεί, 2020) και Πολιτική Οικολογία - Πέρα από τον περιβαλλοντισμό του Ελληνοαμερικανού συγγραφέα, εκδότη και ακτιβιστή Δημήτρη Ρουσσόπουλου (Ελευθεριακή Κουλτούρα, 2017), καθώς και το βιβλίο-μανιφέστο Να ξανακάνουμε πράσινη τη Ροζάβα - Χτίζοντας μια οικολογική κοινωνία (Ευτοπία, 2019) που κυκλοφόρησε η Διεθνιστική Κομμούνα της Ροζάβα (οι ιδέες του Μπούκτσιν συνάντησαν μεγάλη απήχηση στο κουρδικό αυτονομιστικό κίνημα).
Ανάλογες προβληματικές θέτει το άρτι εκδοθέν πόνημα του διευθυντή του Εργαστηρίου Διδακτικής & Επιστημολογίας Φυσικών Επιστημών και Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας Κωνσταντίνου Σκορδούλη, Από την περιβαλλοντική ηθική στην πολιτική οικολογία - Η οικοσοσιαλιστική προοπτική (Προπομπός, 2020), το οποίο απευθύνεται καταρχάς σε φοιτητές αλλά και ακτιβιστές «που επιδιώκουν μια σύνδεση των πρακτικών τους με μια ευρύτερη θεωρητική θεμελίωση».
Οι συγγραφείς της Νέας Πολιτικής Οικολογίας (Μεταίχμιο, 2011), Ζαν Πολ Φιτουσί - Ελουά Λοράν, πιστεύουν, από την πλευρά τους, ότι η ανθρωπότητα μπορεί να συνεχίσει στον δρόμο μιας βιώσιμης ανάπτυξης δίχως να καταστρέψει τα οικοσυστήματα του πλανήτη, εφόσον επενδύσει περισσότερο στη δημοκρατία και την ισότητα.
Δύο ακόμα ενδιαφέρουσες εγχώριες εκδόσεις είναι το Δίλημμα της πεταλούδας - Οικολογική ερμηνευτική και περιβαλλοντικός σχετικισμός του ιδρυτή της ελληνικής Greenpeace και αργότερα υφυπουργού ΠΕΧΩΔΕ Ηλία Ευθυμιόπουλου (Ακαδημία Αθηνών, 2017) και η Πολιτική οικολογία – Οκτώ συμβολές στην περιβαλλοντική συζήτηση (συλλογικό, Νήσος, 2017).
Συλλογικό είναι και το αξιόλογο πόνημα Κλίμα: Σταματήστε τώρα το έγκλημα – Η φωνή της κοινωνίας των πολιτών που προλογίζει ο Νοτιοαφρικανός ακτιβιστής αρχιεπίσκοπος Ντέσμοντ Τούτου (Angelus Novus, 2017), όσο για την γκρίζα πλευρά των «πράσινων» ιδεολογημάτων, αυτή ανιχνεύεται στο δοκίμιο Οικοφασισμός - Μαθήματα από τη γερμανική εμπειρία των Ζανέτ Μπίελ - Πίτερ Σταουντενμάγιερ (Ισνάφι, 2003): «Θα πρέπει να αποφευχθούν τα λάθη του παρελθόντος, ώστε το οικολογικό κίνημα να μην αφομοιωθεί από τις μυστικιστικές και αντιουμανιστικές τάσεις που σήμερα αφθονούν», σημειώνουν στο οπισθόφυλλο – οι οικολογικές ευαισθησίες της ακροδεξιάς κινούνται βέβαια σε τελείως διαφορετικό πλαίσιο.
Μιλώντας για οικοακτιβισμό, άξιο αναφοράς είναι, τέλος, το κλασικό πόνημα του Αυστραλού φιλοσόφου Πίτερ Σίνγκερ Η απελευθέρωση των ζώων (Αντιγόνη, 2010), το οποίο έγινε σημείο αναφοράς του κινήματος για τα δικαιώματα των ζώων και της χορτοφαγικής διατροφής.
