Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα

Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα Facebook Twitter
Tην Ελιά της Όρσας την είχε φυτέψει ένας πολύ μεγάλος βασιλιάς, ο Στράτος, γι΄αυτό και είναι η πιο μεγάλη και η πιο παλιά του νησιού. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
14

Στη Σαλαμίνα, στην Κοινότητα Αιαντείου, υπάρχει μια γέρικη, πολύ μεγάλη ελιά, γνωστή ως «Ελιά της Όρσας». Πρόσφατα το δέντρο χρονολογήθηκε από τους ειδικούς του Ινστιτούτου Klorane, στα πλαίσια της αναζήτησης και βράβευσης των αρχαίων ελαιοδένδρων στην Ελλάδα, οι οποίοι υπολόγισαν πως η ηλικία του είναι 2.500 χρόνια. Ο φιλόλογος-λαογράφος κ. Παναγιώτης Βελτανισιάν και ο Αναπληρωτής Καθηγητής της Φαρμακευτικής Σχολής Αθηνών κ. Προκόπης Μαγιάτης μας μίλησαν για την ιστορία της.

Το αξιοθαύμαστο είναι ότι ένα αρχαίο ιστορικό γεγονός επιβίωσε, μέσα από αυτήν την ελιά, μέχρι τις μέρες μας, χωρίς να έχουμε κάποια ιστορική καταγραφή, γιατί η προφορικότητα του λαού είναι πολύ δυνατή.

Το 1987, ένα χρόνο πριν φύγει από τη ζωή, ο Νίκος Σαλτάρης δημοσιεύει στο βιβλίο του «Αρβανίτικες ιστορίες και θρύλοι της Σαλαμίνας» την ιστορία για την Ελιά της Όρσας. Η Όρσα ήταν μια κοπέλα που έζησε τον 17ο αιώνα και είχε ως μοναδική προίκα τη συγκεκριμένη ελιά. Η κοπέλα αυτή είχε ένα τραγικό τέλος, ερωτεύτηκε έναν Τούρκο, ενώ ήταν παντρεμένη και ο σύζυγός την αποκεφάλισε και ήρθε στο νησί με το κεφάλι της μέσα σε ένα ταγάρι... Δέκα χρόνια αργότερα, λέει ο κ. Βελτανισιάν, έκανα μία προφορική συνέντευξη με μία ηλικιωμένη κάτοικο των Αμπελακίων Σαλαμίνας, τη Σοφία Παπαπαναγιώτου, γεννημένη το 1916, γνωστή με το μελωδικό προσωνύμιο Αλαλά, που το όφειλε στη συνήθειά της να τραγουδά όλη την ημέρα. Εκείνη μου μετέφερε μια προφορική παράδοση, την οποία γνώριζε από την υπεραιωνόβια γιαγιά της Αικατερίνη Γεροντιώτου, που γεννήθηκε το 1808 και πέθανε το 1923. Σύμφωνα, λοιπόν, με τα λεγόμενα της γιαγιάς Γεροντιώταινας, την Ελιά της Όρσας την είχε φυτέψει ένας πολύ μεγάλος βασιλιάς, ο Στράτος, γι΄αυτό και είναι η πιο μεγάλη και η πιο παλιά του νησιού. Τότε είχα γράψει ένα μικρό άρθρο γι΄αυτήν την προφορική παράδοση, στο πρώτο τεύχος του περιοδικού Ρυθμοί της Σαλαμίνας, όπου ανέφερα πως, πίσω από το όνομα του Στράτου, κρυβόταν το όνομα του Τυράννου των Αθηνών Πεισίστρατου, ο οποίος έδρασε το 6ο αι. π.Χ. Εδώ πρέπει να πούμε πως ο Πεισίστρατος έδωσε μεγάλη ώθηση στην αγροτική πολιτική, μοίρασε σπόρους, έδωσε χρήματα στους αγρότες και ρίζες ελιών για να φυτευτούν στην, άγονη τότε, Αττική. Στην ουσία, το αξιοθαύμαστο είναι ότι ένα αρχαίο ιστορικό γεγονός επιβίωσε, μέσα από αυτήν την ελιά, μέχρι τις μέρες μας, χωρίς να έχουμε κάποια ιστορική καταγραφή, γιατί η προφορικότητα του λαού είναι πολύ δυνατή.

Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα Facebook Twitter
Εδώ, στη Σαλαμίνα, όπως σε όλη την αττικοβοιωτία, οι παλιές ελιές είναι μεγαρίτικες, της Ελιάς της Όρσας συμπεριλαμβανομένης. Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO


Έχω εδώ και μια δεκαπενταετία στο Πανεπιστήμιο που ασχολούμαι με το θέμα ελιά και λάδι, και πάρα πολύ συστηματικά από το 2007 και μετά, λέει ο κ. Μαγιάτης. Εμείς κάτσαμε και ψάξαμε, από τα αρχαία κείμενα, τι λέγανε οι αρχαίοι συγγραφείς για τη χρησιμότητα του λαδιού για την υγεία. Υπήρχε λοιπόν μια αναφορά του Διοσκουρίδη, που έλεγε ότι το καλύτερο λάδι για την υγεία είναι το «ομφάκινον» ή «ωμοτριβές», δηλαδή το αγουρέλαιο. Αναρωτηθήκαμε γιατί να λέει κάτι τέτοιο, αφού αν αναλύσει κανείς χημικά το λάδι από άγουρες και από ώριμες ελιές, κατά 99,9% είναι ίδιο. Αυτό το 0,1% της διαφοράς περιελάμβανε την ελαιοκανθάλη, που υπάρχει μόνο στο αγουρέλαιο και για την οποία, την ίδια περίοδο, μια δημοσίευση στο επιστημονικό περιοδικό Nature ανέφερε ότι είχε αντιφλεγμονώδη δράση, ανάλογη του Ibuprofen. Ο Διοσκουρίδης έγραφε ότι το αγουρέλαιο ενδείκνυται για τον πονοκέφαλο και τον πονόδοντο, γνώριζε δηλαδή αυτές του τις ιδιότητες! Αρχίσαμε, στη συνέχεια, να αναρωτιόμαστε αν υπάρχουν διαφορές και ανάμεσα στις ποικιλίες ελιών, πράγμα που επίσης ισχυριζόταν ο Διοσκουρίδης και να αναζητάμε τις φαρμακευτικές τους ιδιότητες. Καθίσαμε λοιπόν και χαρτογραφήσαμε όλες τις ελληνικές ποικιλίες, οι οποίες υπερβαίνουν τις πενήντα, με την κορωνέικη να κυριαρχεί. Εδώ, στη Σαλαμίνα, όπως σε όλη την αττικοβοιωτία, οι παλιές ελιές είναι μεγαρίτικες, της Ελιάς της Όρσας συμπεριλαμβανομένης. Ο κεντρικός της κορμός είναι μεγαρίτικη ποικιλία και οι περιφερειακοί είναι άγριοι. Η συνολική της περίμετρος είναι δώδεκα μέτρα και ο κεντρικός κορμός είναι 5,70 μέτρα. Οι ελιές πάντα βγαίνουν άγριες και μετά τις μπολιάζουν. Στην Αρχαιότητα έπαιρναν τμήματα από τις «μορίες ελαίες», δηλαδή τις ιερές ελιές από το βράχο τις Ακρόπολης, και από εκεί μπόλιαζαν όλο τον αθηναϊκό ελαιώνα. Υποθέτουμε λοιπόν ότι και η Ελιά της Όρσας πρέπει να μπολιάστηκε εκείνη την εποχή, όπως και όλος ο αρχαίος ελαιώνας. Σήμερα ο ελαιώνας αυτός έχει σχεδόν καταστραφεί, ελάχιστα δέντρα έχουν επιζήσει. Υπάρχει μία ελιά στους Αγίους Αναργύρους, γνωστή ως Ελιά του Πεισίστρατου, η οποία πέρσι αναγνωρίστηκε ως μνημείο της φύσης. Ο Πεισίστρατος έδωσε εντολή το 540 π.Χ. σε κάθε Αθηναίο πολίτη ακτήμονα να φυτέψει ελιές. Η Αττική δεν είχε δέντρα, ήταν χέρσα. Υπάρχουν γκραβούρες από την εποχή της Τουρκοκρατίας που δείχνουν τον αττικό ελαιώνα να ξεκινά από τον Πειραιά και να φτάνει μέχρι τους Αγίους Αναργύρους. Ο ελαιώνας καταστράφηκε από την αστική επέκταση της Αθήνας αλλά και κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του 1821, όπως και ο πελοποννησιακός ελαιώνας καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ. Αξίζει όμως να αναφέρουμε τον τρόπο με τον οποίο ο Πεισίστρατος συνδέεται με τη Σαλαμίνα. Ο Πεισίστρατος ανήκε στο γένος των Φιλαϊδών. Ο Φιλαίος ήταν είτε γιος ή εγγονός του Αίαντα, οι απόψεις διίστανται. Ο Φιλαίος, μαζί με τον Ευρισάκη, παρέδωσε τη Σαλαμίνα στους Αθηναίους, με αντάλλαγμα τον τίτλο του Αθηναίου πολίτη και πήγε να ζήσει στη Βραυρώνα. Όλοι οι απόγονοί του ήταν το γένος των Φιλαϊδών, ένας εκ των οποίων και ο Πεισίστρατος. Είχε επομένως καταγωγή από την Σαλαμίνα και αυτό ίσως συνέβαλε, μαζί με το γεγονός ότι απελευθέρωσε το νησί από τους Μεγαρείς, στη διατήρηση της προφορικής παράδοσης ότι εκείνος φύτεψε την Ελιά της Όρσας, παράδοση την οποία δείχνει να επιβεβαιώνει η χρονολόγηση του δέντρου, που συμπίπτει με την εποχή φύτευσης του αθηναϊκού ελαιώνα. Να πω εδώ ότι το εντυπωσιακό είναι πως αντίστοιχης ηλικίας μεγαρίτικη ποικιλία ελιάς, όπως αναφέρει ο Δρ. Ιωάννης Ρούμπος, βρίσκεται στον βοτανικό κήπο της Κριμαίας, στην οποία υπήρξε αποικία των Μεγαρέων, η Χερσόνησος ή Ταυρική. Το δέντρο αυτό είναι το αρχαιότερο της Ουκρανίας και είχε ανακηρυχθεί εθνικό μνημείο της, τώρα βέβαια η περιοχή έχει περάσει στη Ρωσία. Η ακμή της Αθήνας ξεκίνησε με τη μεγάλη παραγωγή λαδιού, υπάρχουν μάλιστα και μύθοι για το ποιος ανακάλυψε τον τρόπο να βγάζουν το λάδι από την ελιά, γιατί δεν είναι αυτονόητο, θέλει ολόκληρη τεχνολογία. Πολύ ωραία είναι η ιστορία του Κέκροπα, του μυθικού βασιλιά των Αθηνών, που ήταν μισός φίδι, μισός άνθρωπος και συνδέεται μυθολογικά με την Αίγυπτο, ο οποίος ήταν ο κριτής του αγώνα ανάμεσα στην Αθηνά και τον Ποσειδώνα και θεωρείται ότι έδειξε στους Αθηναίους την καλλιέργεια της ελιάς. Ο Πεισίστρατος όμως ήταν αυτός ο οποίος επέβαλε δια νόμου να φυτέψει ο κάθε Αθηναίος ελιές, με αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός ελαιώνα που αποτελούνταν από τουλάχιστον 50.000 ελαιόδεντρα, ίσως ακόμα και 150.000. Η Σαλαμίνα, επίσης, πρέπει να είχε μεγάλη παραγωγή λαδιού, γεγονός που συμπεραίνουμε από την ύπαρξη πάρα πολλών ελαιοτριβίων, σε έναν τόσο μικρό τόπο. Ακόμα και σήμερα διαθέτει αρκετά λιοστάσια και τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια επιστροφή στην αξιοποίησή τους, ίσως και λόγω της Κρίσης. Αυτό που είναι εντυπωσιακό, στην ιστορία της Ελιάς της Όρσας, είναι η τεράστια δύναμη της προφορικής παράδοσης, η οποία διέσωσε το γεγονός, όπως αποδεικνύεται από τη χρονολόγησή του, της φύτευσης του δέντρου από τον Πεισίστρατο ή κατόπιν, έστω, εντολής του. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, πως πρόκειται για τον μοναδικό ζωντανό οργανισμό που επιβιώνει από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι σήμερα!

Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα Facebook Twitter
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα Facebook Twitter
Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Η «Ελιά της Όρσας»: Ένα δέντρο 2500 ετών στη Σαλαμίνα Facebook Twitter
Πρόκειται για τον μοναδικό ζωντανό οργανισμό που επιβιώνει από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας μέχρι σήμερα! Φωτο: Πάρις Ταβιτιάν/ LIFO
Ελλάδα
14

ΔΕΙΤΕ ΑΚΟΜΑ

σχόλια

9 σχόλια
Συγχαρητήρια για το άρθρο, τις φωτό (ειδικά) και τα σχόλια...Όντως, η πιθανότητα περιηγητής να "αναζωογόνησε" την ιστορία του Πεισίστρατου είναι μεγάλη.Μια παρατήρηση:Στο "φτωχικής" ιστορίας Βέλγιο που ζώ, ο Δήμος θα είχε κάνει ακόμη και Μουσείο δίπλα σε ένα τέτοιο μνημείο της Φύσης με όλες αυτές τις υπέροχες ιστορίες που αναφέρει το άρθρο σε multimedia κλπ κλπ...Λυπάμαι αυτό το ζωντανό μνημείο της φύσης πασχίζει να σταθεί ανάμεσα στο τσιμέντο και στην άσφαλτο.... Κρίμα, δεν του έπρεπε τέτοια τύχη. Αλλά δυστυχώς είμαστε νεο-Έλληνες.... 'Εχουμε τόσα άλλα ανδραγαθήματα να καμαρώνουμε. Με μια παλιο-ελιά θα ασχολούμαστε τώρα...
Να περιφραχθεί και κηρυχθεί ιστορικό μνημείο το δένδρο. Πως είναι δυνατόν κάτι τόσο σημαντικό να είναι παρατημένο; Βλέποντας και εκείνα τα 'μπετά' δεξιά στη φωτογραφία δεν το έχω σε τίποτα να το ξηλώσουν οι οικοπεδούχοι (γιατί μαζεύει κουνούπια η δεν ξέρω εγώ τι άλλη δικαιολογία παράγει η τσιμεντολαγνη κουλτούρα) η άλλοι περαστικοί.
Εξαιρετικό άρθρο ! Πραγματικά προσθέτει γνώση πέρα απο τα στερεότυπα της ιστορίας για ένα τόπο τοσο κοντινό αλλα και τοσο άγνωστο. Με θλίβει μόνο το γεγονός ότι η κατάσταση του δέντρου και ο περιβάλλον χώρος δεν ειναι αυτά που αξίζουν σε ένα τόσο ανεκτίμητης αξίας μνημείο , οπως συνέβει και με τον αρχαίο ελαιώνα της Αθήνας όπου αυτη τη στιγμή καταλαμβάνεται απο το χειρότερο αισθητικά τοπίο της πόλης. Θυμίζω επίσης την κατεστραμμένη ελιά του Πλάτωνα κάπου στην Ιερά οδό που στο τέλος κλάπηκε απο ρακοσυλλέκτες της περιοχής για καυσόξυλα... Αν αυτα τα δέντρα υπήρχαν κάπου για παράδειγμα στη Ρώμη φανταστείτε τι θα υπήρχε γύρω και ακόμη ποιά θα ήταν η τιμή για ένα μπουκαλάκι ελαιόλαδο που θα μπορούσε να παραχθεί .
μιας και το ειπες, μια μικρη ιστορια για το ποσο μπετοβλακες ειμαστε: στην Μονμαρτη υπαρχει ο τελευταιος αμπελωνας του Παρισιου. Γινεται τρυγος παραγεται (μετριο) αλλα συλλεκτικο κρασι και πωλειται για φιλανθρωπικους σκοπους σε τιμες εξωφρενικες. Εδω εχουμε ολοκληρο ελαιωνα μεσα στην αθηνα και....
@atman Ευχαριστώ για το σχόλιο ! Στο Παρίσι επίσης παράγεται μέλι σε ταράτσες μουσείων και πωλείται ανάλογα !!! Π.Χ. Grand Palais exhibition hall, Champs-Elysees http://www.nbcnews.com/id/32925739/ns/world_news-europe/t/paris-rooftops-abuzz-beekeeping/Το ζήτημα δεν ειναι μόνο τα έσοδα , αλλα περισσότερο η αντίληψη του αστικού χώρου μέσα απο έντονους συμβολισμούς που συνδέουν την ιστορική μνήμη με το σήμερα. Οσον αφορά τον αρχαίο Αθηναϊκό ελαιώνα λυπάμαι αλλα δεν υπάρχει πια... ειναι κυριολεκτικά καταπατημένος ,και στη θέση του εκτείνεται η ειδυλιακή περιοχή ανάμεσα σε Ρουφ ,Βοτανικό, ΚΤΕΛ Κηφισού & βιομηχανική ζώνη Αιγάλεω ...
Τα θέτω προς προβληματισμό: Ποιο δέντρο το θεωρούσαν ιερό στην Αρχαιότητα αλλά μετά κατά τους χριστιανικούς χρόνους ? Ποιος οργανισμός ζει περισσότερα χρόνια από μιά ελιά και μάλιστα εκτεθειμένη στους καιρούς, χωρίς πότισμα, χωρίς κλάδεμα, χωρίς λίπασμα και χωρίς φάρμακα ? Γιατί δεν αρρωσταίνουν οι ελιές - τουλάχιστον όσο οι άλλοι οργανισμοί ?Κάποιο μυστικό θα υπάρχει, δεν νομίζετε ? Να σας θυμίσω πόσο λοιδορήθηκε απο κάποιους η λεγόμενη "φραπελιά" - δηλαδή βρασμένο αφέψημα απο φύλλα ελιάς ενώ δεν έχει λοιδορηθεί το τσάι, το χαμομήλι, η τσουκνίδα, η αλόη και τόσα άλλα. Τι να συμβαίνει άραγε ? Δεκτή κάθε γνώση και κάθε πληροφορία επί του θέματος από οποιοδήποτε συναναγνώστη.
Η ελιά θέλει και πότισμα και κλάδεμα κάθε χρόνο και φάρμακα για το δάκο. Το θέμα "φραπελιά" δεν το πιάνω καν, εκτός απο το οτι η Δρούζα διαφήμιζε οτι αν βαλεις φυλλα ελιάς στο μούλτι και το πιείς γίνεσαι περδίκι απο τα πάντα. Το μόνο που θα προσέφερε νομίζω οτι θα ήταν τακτά και γρήγορα ταξιδάκια προς λεκάνη μεριά. Όπως εξαλλου και αν επινες τσουκνίδα, αλόη, δυόσμο ή φρέσκο τσάι στο μούλτι.
Το πιο εντυπωσιακο για ολα ειναι το στοιχειο με την προφορικη μαρτυρια. Αν ισχυει ειναι απολυτα εντυπωσιακο!!!Ωστοσο ομως πως μπορει να αποκλειστει ότι δεν ειναι ειπωθηκε η υποθεση για Πεισιστρατια ελια τον 19αι ή ακομα και 17αι απο καποιο περιηγητη ή μορφωμενο της εποχης και απο εκει περασε σαν λαικη ιστορια;;