Η ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας μέσα από τον φακό του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου

Ένα ενδιαφέρον αρχείο φωτογραφικών ντοκουμέντων, το οποίο προσφέρεται για τη μελέτη στιγμών της ιστορίας της μεταπολεμικής Ελλάδας, ανήκει στο Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Πρόκειται για μία φωτογραφική συλλογή του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου, ενός από τους σημαντικότερους Έλληνες φωτορεπόρτερ, στην οποία συγκεντρώνονται φωτογραφίες προσώπων και γεγονότων από την Τράπεζα της Ελλάδος κατά την περίοδο 1947-1992.

Μικρασιατικής καταγωγής, ο Κωνσταντίνος Μεγαλοκονόμου εγκαταστάθηκε στην Αθήνα με την οικογένειά του μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922. Ασχολήθηκε με το φωτογραφικό ρεπορτάζ από τα γυμνασιακά του χρόνια, ενώ συνεργάστηκε αρχικά με τους αδελφούς του, Μανόλη και Χαράλαμπο.

Τη δεκαετία του 1960 ίδρυσε το πρακτορείο «Ελληνικά Φωτογραφικά Νέα – Κ. Μεγαλοκονόμου», το οποίο στεγαζόταν σε γραφείο επί της οδού Ανθίμου Γαζή και έπειτα στον πεζόδρομο της πλατείας Καρύτση.

Τα φωτογραφικά στιγμιότυπα των επιλεγμένων ιστορικών στιγμών της έκθεσης αυτής διασπείρονται χρονικά στην ευρεία χρονική περίοδο των ετών 1947 έως 1992 – χρόνια κατά τα οποία ο Κωνσταντίνος Μεγαλοκονόμου υπήρξε ένας από τους φωτογράφους που λάμβαναν πρόσκληση για την καταγραφή παρουσιάσεων και εκδηλώσεων της Τράπεζας της Ελλάδος.

Μελετώντας το σύνολο των ντοκουμέντων του αρχείου του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου, που αποτελείται από 1.505 αρνητικά (φιλμ), οργανωμένα πλέον σε 117 φακέλους, η φωτογραφική καταγραφή δώδεκα ιδιαίτερων θεμάτων από την Τράπεζα της Ελλάδος έδωσε το έναυσμα για την οργάνωση της έκθεσης «Στιγμιότυπα. 12 ιστορίες από την Τράπεζα της Ελλάδος μέσα από τον φακό του Κ. Μεγαλοκονόμου», που εγκαινιάζεται την Τετάρτη 17 Οκτωβρίου στις 19:00, στο Μουσείο της Τράπεζας της Ελλάδος.

Τα φωτογραφικά στιγμιότυπα των επιλεγμένων ιστορικών στιγμών της έκθεσης αυτής διασπείρονται χρονικά στην ευρεία χρονική περίοδο των ετών 1947 έως 1992 – χρόνια κατά τα οποία ο Κωνσταντίνος Μεγαλοκονόμου υπήρξε ένας από τους φωτογράφους που λάμβαναν πρόσκληση για την καταγραφή παρουσιάσεων και εκδηλώσεων της Τράπεζας της Ελλάδος.

Στην έκθεση παρουσιάζονται τα ντοκουμέντα του Μεγαλοκονόμου από πολύπλευρες δράσεις της Τράπεζας, οικονομικής, πολιτικής, κοινωνικής και πολιτιστικής υφής: φωτογραφίες από Γενικές Συνελεύσεις των μετόχων της Τράπεζας το σημαντικό ταξίδι του Διοικητή Γεωργίου Μαντζαβίνου στην Ουάσινγκτον (1949-50) η ανακοίνωση της «νέας δραχμής» από τον Υπουργό Συντονισμού Σπυρίδωνα Μαρκεζίνη (1954) η τιμητική αποχώρηση του Ηλία Βενέζη από την Τράπεζα της Ελλάδος, αφού είχε εκλεγεί μέλος της Ακαδημίας Αθηνών (1957) οι διακρίσεις των λογοτεχνών υπαλλήλων της Τράπεζας μέσα από τους διαγωνισμούς του περιοδικού «Ο Κύκλος» (1962 και 1963) οι εικαστικές εκθέσεις στον Σύλλογο Υπαλλήλων της Τράπεζας (1947 και 1951) η συνάντηση της «εξωτικής» σταρ Ελίζαμπεθ Τέιλορ με τον Διοικητή Ξενοφώντα Ζολώτα (1958) οι συναντήσεις των βασιλέων με εκπροσώπους των παραγωγικών τάξεων στο Κεντρικό Κατάστημα της Τράπεζας (1958-1966) η ειδική προβολή των οικονομικών εξελίξεων μέσω «φωτεινών διαγραμμάτων» στον Κωνσταντίνο Καραμανλή (1962) οι λαχειοφόρες ομολογιακές εκδόσεις της δικτατορίας (1967 και 1970) χειρισμοί των Παναγή Παπαληγούρα και Ξενοφώντα Ζολώτα για την ανάκαμψη της οικονομίας μετά την Επταετία (1974) η ανάθεση της διοίκησης της Τράπεζας της Ελλάδος στον Γεράσιμο Αρσένη και η παράλληλη αναγόρευσή του σε Υπουργό (1981 και 1982).

Η ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας μέσα από τον φακό του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου

Γενική Συνέλευση των Μετόχων: «Το ανώτατον όργανον της Τραπέζης»: Οι μέτοχοι στην αίθουσα Γενικών Συνελεύσεων, κρατώντας αντίτυπα της Έκθεσης του Διοικητή (1969). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Μια φορά τον χρόνο, το Γενικό Συμβούλιο της Τράπεζας συγκαλεί τη Γενική Συνέλευση των Μετόχων, η οποία πραγματοποιείται το αργότερο μέχρι τα τέλη Απριλίου. Η Γενική Συνέλευση «είναι το ανώτατον όργανον της Τραπέζης και εκπροσωπεί το σύνολον των μετόχων». Κορυφαία στιγμή της είναι η ομιλία του Διοικητή, στη διάρκεια της οποίας παρουσιάζει την ετήσια Έκθεσή του. Χάρη στον νευραλγικό και ανεξάρτητο ρόλο της Τράπεζας, οι Εκθέσεις του Διοικητή προσφέρουν μια επισκόπηση των εξελίξεων στο σύνολο της οικονομίας και έχουν βαρύνουσα σημασία. Έτσι, αποσπάσματά τους δημοσιεύονται στα πρωτοσέλιδα των εφημερίδων της επομένης.

Τα ρεπορτάζ του Μεγαλοκονόμου φέρνουν στο προσκήνιο αυτές τις ξεχωριστές στιγμές και υπογραμμίζουν τη δυναμική της φωτογραφίας στη χρήση της για την επικοινωνία, ακόμα και –ή ίσως περισσότερο από όσο θεωρούμε– σε εποχές κατά τις οποίες η διακίνηση και ο διαμοιρασμός των πληροφοριών είχαν βραδύτερους ρυθμούς, αλλά η εικόνα εμφατική παρουσία στο καθημερινό ρεπορτάζ των εφημερίδων.

Υπό αυτό το πρίσμα, η έκθεση υπογραμμίζει την αξία των φωτογραφικών αυτών ντοκουμέντων, αισθητική και ιστορική, όσον αφορά την καταγραφή κάθε χρονικής στιγμής και του «πραγματικού χρόνου» του γεγονότος.

Ταυτόχρονα, στον εκθεσιακό χώρο του Μουσείου της Τράπεζας της Ελλάδος, η επιμελήτρια της έκθεσης, Χάρις Κανελλοπούλου, επιχειρεί να διευρύνει τον χρόνο αφήγησης κάθε εικονιζόμενου γεγονότος, προσφέροντάς του βάθος τεκμηρίωσης, καθώς και την απόπειρα μίας νέας ανάγνωσης και ερμηνείας.

Με αυτήν τη λογική, δημιουργήθηκαν 12 παράλληλες αφηγήσεις για τις 12 ενότητες φωτογραφικών στιγμιότυπων του Μεγαλοκονόμου. Κάθε ιστορία αντιστοιχεί και σε ένα φωτογραφικό «στιγμιότυπο»: συστήνει τους πρωταγωνιστές του, «διαβάζει» και ερμηνεύει γεγονότα, εντάσσει την καταγεγραμμένη στιγμή στο γενικότερο πλαίσιο της συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου που εκτυλίσσεται, ενώ αποκαλύπτει αθέατα «συμφραζόμενα» και την περιρρέουσα οικονομική, πολιτική και κοινωνική ατμόσφαιρα κάθε εποχής.

Σπυρίδων Μαρκεζίνης- «Νέα δραχμή» και ελκυστικά ομόλογα: Ο Υπουργός Συντονισμού Σπυρίδων Μαρκεζίνης, μαζί με άλλα στελέχη της κυβέρνησης, παρουσιάζουν τα ομόλογα του πρώτου μεταπολεμικού εσωτερικού δανείου, καθώς και τραπεζογραμμάτια της «νέας δραχμής» (1954). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Στην αίθουσα Γενικών Συνελεύσεων της Τράπεζας της Ελλάδος, ο Υπουργός Συντονισμού Σπυρίδων Μαρκεζίνης παρουσιάζει τα ομόλογα του πρώτου μεταπολεμικού εσωτερικού δανείου, με το οποίο η κυβέρνηση Παπάγου επιδιώκει αποταμιεύσεις 300 δισεκ. δραχμών για δημόσιες επενδύσεις. Τα ομόλογα παρουσιάζονται ελκυστικά: υψηλό επιτόκιο, φορολογικές διευκολύνσεις, ετήσιες κληρώσεις λαχνών. Πρωτίστως, όμως, μια ρήτρα δολαρίου: σε περίπτωση υποτίμησης, όσοι έχουν δανείσει στο ελληνικό δημόσιο δεν θα χάσουν τα λεφτά τους. Tο κοινό καλείται να εμπιστευθεί ξανά τη δραχμή: «Θα μετανοήσουν πικρώς οι αποθησαυρίζοντες εις χρυσάς λίρας», προειδοποιεί ο Μαρκεζίνης.

Κατά αυτόν τον τρόπο, ο επισκέπτης γίνεται θεατής των φωτογραφικών καρέ, αλλά και κοινωνός πληροφοριών και γνώσεων πίσω από την εικόνα, που αφορούν τόσο δυναμικές όσο και κρίσιμες πτυχές της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, μέσα από γεγονότα πολιτικής, οικονομικής, κοινωνικής και πολιτιστικής ευφορίας, αλλά και άλλα, που απαιτούσαν τη διαχείριση δύσκολων προβλημάτων και την επιλογή λεπτών χειρισμών.

Στον χώρο του Μουσείου, κάθε φωτογραφικό στιγμιότυπο του Μεγαλοκονόμου αποτελεί αυτόνομο και κύριο έκθεμα, αλλά ταυτόχρονα και αρχική πηγή τεκμηρίωσης των αναγνώσεών του. Παράλληλα, για την υπόλοιπη τεκμηρίωση των φωτογραφικών ιστορικών «επεισοδίων» αξιοποιήθηκαν βιβλιογραφικές αναφορές στα γεγονότα, αποκόμματα εφημερίδων, καθώς και αρχειακά τεκμήρια από το Ιστορικό Αρχείο και τις Συλλογές της Τράπεζας της Ελλάδος, πολλά από τα οποία αναπαράγονται και εμφανίζονται ως εκθεσιακό υλικό.

Όλα μαζί γίνονται συστατικά μέρη μίας ευρύτερης ανάγνωσης όψεων της ιστορίας της Τράπεζας της Ελλάδος, και συνακόλουθα της οικονομικής, πολιτικής και κοινωνικής ιστορίας μας, όπως προσφέρεται κατ' αρχάς μέσα από το φωτογραφικό βλέμμα του Κωνσταντίνου Μεγαλοκονόμου.

Μια σταρ του Χόλιγουντ στην Τράπεζα της Ελλάδος: Η Ελίζαμπεθ Τέιλορ στη Μεγάλη Βρεταννία (1958). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. O Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Ξενοφών Ζολώτας παραθέτει τον Φεβρουάριο του 1958 δεξίωση προς τιμήν μιας λαμπερής σταρ του Χόλιγουντ: της μόλις 26χρονης τότε Ελίζαμπεθ Τέιλορ. Η Τέιλορ έρχεται στη χώρα μας με τον πολυεκατομμυριούχο παραγωγό του Χόλιγουντ και τρίτο σύζυγό της Μάικ Τοντ και παρευρίσκεται στη δεξίωση, αφού πρώτα επισκέπτεται την Ακρόπολη. Σε ερώτηση των δημοσιογράφων τι νιώθει για την Ελλάδα, η Τέιλορ απαντά «"σαν μια απλή γυναίκα" που θα ησθάνετο ευτυχισμένη να ζήση σ' αυτό το θαυμάσιο κλίμα, που τόσο έχει ανάγκη για ξεκούρασι». Δηλώνει επίσης «ότι η ευτυχία διά μιαν γυναίκα είναι να αφοσιωθή στον άνδρα της και στα παιδιά της, όπως θα κάμη η ίδια μόλις γυρίση τα δύο προσεχή της φιλμ, που θα είναι και τα τελευταία της».

Βασιλικές επισκέψεις στο Κεντρικό Κατάστημα: Ο βασιλιάς Παύλος και ο διάδοχος Κωνσταντίνος με τους εκπροσώπους των παραγωγικών τάξεων και τη Διοίκηση της Τράπεζας (1960). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Οι βασιλείς επισκέπτονται την Τράπεζα της Ελλάδος περίπου μία φορά τον χρόνο το διάστημα 1958-1966. Την πρωτοβουλία της πρόσκλησής τους έχει ο μακροβιότερος Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Ξενοφών Ζολώτας. O βασιλιάς Παύλος προσέρχεται πρόθυμα στα γεύματα, στις περισσότερες περιπτώσεις μαζί με τον διάδοχο Κωνσταντίνο, προκειμένου να συναντά τους «εκπροσώπους των παραγωγικών τάξεων». Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο νέος βασιλιάς Κωνσταντίνος συνεχίζει αυτήν την παράδοση. Από δημοσίευμα του 1964, μαθαίνουμε την ικανοποίησή του μετά το «πρόγευμα» εκείνης της χρονιάς, «διότι διανύομεν περίοδον πολιτικής ομαλότητος και οικονομικής σταθερότητος».

Επίσκεψη Καραμανλή: Η οικονομία με τη «γλώσσα» των διαγραμμάτων. Ο Πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής στη Βιβλιοθήκη της Τράπεζας. Δίπλα από τον Διοικητή Ξενοφώντα Ζολώτα, διακρίνεται ο Υποδιοικητής Ιωάννης Πεσμαζόγλου (1962). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Η διοίκηση της Τράπεζας της Ελλάδος υποδέχεται τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, στελέχη του οικονομικού επιτελείου της κυβέρνησης, διοικητές τραπεζών, επιχειρηματίες και δημοσιογράφους, στον χώρο της βιβλιοθήκης, στον τρίτο όροφο του κεντρικού μεγάρου, για «ειδικήν προβολήν φωτεινών διαγραμμάτων». Πίσω από την κάπως γλαφυρή περιγραφή κρύβεται μία τεχνολογία αιχμής: ένα επιδιασκόπιο (overhead projector), με το οποίο τα στελέχη της Υπηρεσίας Οικονομικών Μελετών προβάλλουν διαγράμματα, ζωγραφισμένα στο χέρι, με τις εντυπωσιακές – ακόμα και με τα σημερινά δεδομένα –οικονομικές εξελίξεις της πρώτης δεκαετίας μετά τον πόλεμο.

Νέο ξεκίνημα μετά την Επταετία. Πρώτη συνέντευξη τύπου του νέου Διοικητή της Τράπεζας Παναγή Παπαληγούρα (1974). Πηγή: Ιστορικό Αρχείο της Τράπεζας της Ελλάδος. Ταλαιπωρημένη ήδη από την πετρελαϊκή κρίση του 1973, η ελληνική οικονομία δέχεται χαριστική βολή από την κρίση στην Κύπρο. «Αναλαμβάνομεν μετά του κ. Υποδιοικητού την διοίκησιν του εθνικού αυτού ιδρύματος εις ώρας κρισίμους», δηλώνει ο νέος Διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος Παναγής Παπαληγούρας. Στο γραφείο δεν παρίσταται μόνο ο Υποδιοικητής Νικόλαος Κυριαζίδης, αλλά και δύο πρόσωπα γνώριμα στην Τράπεζα: ο Ξενοφών Ζολώτας και ο Ιωάννης Πεσμαζόγλου, που έχουν αναλάβει τα Υπουργεία Συντονισμού και Οικονομικών της κυβέρνησης. Στις 28 Σεπτεμβρίου 1974, οι Ξενοφών Ζολώτας και Παναγής Παπαληγούρας αναχωρούν για την Ουάσινγκτον προκειμένου να συμμετάσχουν στην ετήσια συνέλευση του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου (ΔΝΤ) και να συνομιλήσουν με εκπροσώπους της Γαλλίας και της Γερμανίας για την οικονομία. «Είμαι ευτυχής που θα ακουσθή και πάλιν μετά μίαν επταετίαν η φωνή της Δημοκρατικής Ελλάδος εις τους διεθνείς οικονομικούς οργανισμούς», δηλώνει ο Ξ. Ζολώτας στο αεροδρόμιο.