Φιόντορ Ντοστογιέβσκη: Ο Ιεροεξεταστής

Η ιστορία του Μεγάλου Ιεροεξεταστή, αν και είναι μόνο ένα επεισόδιο των «Αδελφών Καραμάζοβ» του Ντοστογιέβσκη, συγκέντρωσε την αποκλειστική προσοχή των φιλοσόφων, των θεολόγων, των πολιτικών και φυσικά των κριτικών. Ο προβληματισμός του εισέβαλε στον 20ό αιώνα με την ανατριχιαστική ορμή που εισέβαλαν οι απόψεις περί ευρωπαϊκού μηδενισμού του Nietzsche, ο οποίος ισχυρίστηκε πως το «γκρέμισμα» όλων των αξιών θα καθορίσει την εφιαλτική μοίρα του Ευρωπαίου ανθρώπου. Ο Ντοστογιέβσκη είδε με τρόμο αυτόν το μηδενισμό να καλπάζει πάνω στο θηρίο του ορθολογισμού και αντέταξε τη βαθιά, άλογη πίστη της Ορθοδοξίας στην εφιαλτική μοίρα του Ανθρώπου εν γένει.

Οι διανοούμενοι του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα το διαισθάνονταν, αλλά μόνο λίγοι ψέλλισαν κάτι. Οι περισσότεροι αντιμετώπισαν το ζήτημα από την ηθική ή θεολογική πλευρά, αλλά το πραγματικό ζήτημα που θέτει ο «Μέγας Ιεροεξεταστής» δεν είναι θεολογικό, είναι πολιτικό. Τα ερωτήματα που θέτει σχετίζονται με την ικανότητα του ανθρώπου να οικοδομήσει μια δίκαιη ζωή. Πώς γίνεται αυτό; Με την πίστη ή με τη μεθοδευμένη επιβολή ιδεών; Με την αγάπη ή με τη βία; Από τις μάζες ή από τους ηγέτες; Από τον λαό ή από την εξουσία;