Ο Πυγμαλίων του Πάρι Μέξη

Pygmalion του Jean-Baptiste Regnault, 1786, Musée National du Château et des Trianons

Κάθε τέχνη εκπληρώνει σωστά το έργο της με αυτόν τον τρόπο, έχοντας δηλαδή στραμμένο το βλέμμα της προς το μέσον και κατευθύνοντας προς αυτό τα έργα της (γι’ αυτό και συνηθίζουν να λένε στο τέλος για τα ολοκληρωμένα έργα ότι δεν είναι δυνατόν ούτε να αφαιρέσουμε ούτε να τους προσθέσουμε τίποτα, γιατί η υπερβολή και η έλλειψη φθείρουν την τελειότητα, ενώ η πραγμάτωση τη διασώζει, και οι καλοί τεχνίτες εργάζονται, όπως λέμε, έχοντας το βλέμμα τους στραμμένο προς αυτό), από την άλλη πάλι, αν η αρετή είναι ακριβέστερη και ανώτερη από κάθε τέχνη, όπως ακριβώς και η φύση, τότε θα μπορούσε να έχει για στόχο της το μέσον. Και εννοώ την ηθική αρετή, γιατί αυτή σχετίζεται με τα συναισθήματα και τις πράξεις και σ’ αυτά υπάρχει υπερβολή και έλλειψη και το μέσον.

Αριστοτέλης – «Ηθικά – Νικομάχεια»

Μετά τον 1^ο μ.Χ. αιώνα, ο Οβίδιος γράφει τις Μεταμορφώσεις. Δεκαπέντε βιβλία και 12.000 εξάμετροι στίχοι. Χρησιμοποιεί όλους εκείνους τους μύθους της ελληνικής κυρίως και ρωμαϊκής αρχαιότητας που περιέχουν κάποιο στοιχείο μεταμόρφωσης, δηλαδή μια υπερφυσική μεταβολή της μορφής κάποιου προσώπου ή πράγματος σε κάποια άλλη. Την ιστορία του Πυγμαλίωνα την αφηγείται με μια παραλλαγή: ο Πυγμαλίων είναι γλύπτης, όχι βασιλιάς. Το άγαλμα είναι ένα δικό του δημιούργημα. Ο Οβίδιος με αυτό τον μύθο κεντρίζει την φαντασία ζωγράφων, ποιητών και καλλιτεχνών μέσα στους αιώνες.

Στην ψυχολογία, το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι θα συμπεριφερθούν ή θα δράσουν με βάση το πώς οι άλλοι προσδοκούν ότι θα συμπεριφερθούν. Δηλαδή ότι οι προσδοκίες που ξέρουμε ότι έχει ο άλλος από εμάς λειτουργούν ως κινητήρια δύναμη για τη συμπεριφορά μας αλλά και για τη συμπεριφορά του άλλου.

Ίσως η πιο γνωστή σε όλους μας είναι η ιστορία του Πυγμαλίωνα που έγραψε το 1913 ο Μπέρναρ Σο. Η μεταφορά του στον κινηματογράφο με τον τίτλο My Fair Lady όπου ένας γλωσσολόγος μεταμορφώνει μια ταπεινή ανθοπώλη σε «κόμισσα” άφησε εποχή.

Κατά τον μεσαίωνα  ο Πυγμαλίων αναφερόταν ως παράδειγμα των υπερβολών της ειδωλολατρίας. Όμως ο 18ος αιώνας βρίσκει τον μύθο ως μια αισθηματική ιστορία με μεγάλη διάδοση. Ο Ζαν Ζακ Ρουσό έγραψε το κείμενο και τη μουσική (μαζί με τον Κουανιέ) για το μελόδραμα "Πυγμαλίων" που παίχτηκε το 1770.

Όντρεϊ Χέπμπορν και Ρεξ Χάρισον στο My Fair Lady

Στην ψυχολογία, το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι θα συμπεριφερθούν ή θα δράσουν με βάση το πώς οι άλλοι προσδοκούν ότι θα συμπεριφερθούν. Δηλαδή ότι οι προσδοκίες που ξέρουμε ότι έχει ο άλλος από εμάς λειτουργούν ως κινητήρια δύναμη για τη συμπεριφορά μας αλλά και για τη συμπεριφορά του άλλου. Το φαινόμενο του Πυγμαλίωνα έγινε ψυχολογική θεωρία, όταν το 1968, ο καθηγητής R. Rosenthal, επισκέφτηκε το σχολείο μιας φτωχής περιοχής του Chicago και εφάρμοσαν σε 18 τάξεις ένα μη λεκτικό τεστ νοημοσύνης, το οποίο ονόμασαν οι ίδιοι: “The Harvard Test of Inflected Acquisition”. Υποτίθεται πως αυτό το τεστ θα έδειχνε ποια παιδιά ήταν εξαιρετικά προικισμένα. 

Με εντελώς τυχαίο τρόπο επέλεξαν το 20% των παιδιών των 18 τάξεων, για να τα «χρίσουν» ως εξαιρετικά ευφυή και είπαν στους δασκάλους τους πως αυτά τα παιδιά θα «άνθιζαν» μέσα στους επόμενους 8 μήνες που θα ολοκληρωνόταν η σχολική χρονιά. Υποτίθεται ότι αυτό έλεγε το αποτέλεσμα του τεστ. Κάτι που δεν ήταν αληθές και υπήρχε μόνο στο μυαλό των δασκάλων τους. Όταν οι οχτώ μήνες πέρασαν, τα τυχαία επιλεγμένα παιδιά εξετάστηκαν με το ίδιο τεστ που είχε χρησιμοποιηθεί και στην αρχή και βρέθηκε να έχουν κάνει σημαντικότατη πρόοδο! Πράγμα το οποίο εξηγεί τον ρόλο των προσδοκιών του περιβάλλοντος, των δασκάλων εν προκειμένω, στην νοητική ανάπτυξη των παιδιών. Οι ερευνητές ονόμασαν αυτό το φαινόμενο «Pygmalion effects in the classroom», δανειζόμενοι τον παλιό μύθο.

Jean Raoux: Pygmalion amoureux de sa statue, 1717, έργο εμπνευσμένο από τον μύθο του Οβίδιου

Επιστρέφοντας στην τέχνη, στις  27 Αυγούστου του 1748, κάνει πρεμιέρα στο Chateau de Fontainebleau, ο Πυγμαλίωνας,  μια μονόπρακτη όπερα της κατηγορίας acte de ballet, σε μουσική Ζαν Φιλίπ Ραμώ και  λιμπρέτο του Μπαγιό ντε Σοβό, εμπνευσμένο από τις Μεταμορφώσεις του Οβίδιου. O γλύπτης Πυγμαλίωνας φιλοτεχνεί το γλυπτό μιας νεαρής γυναίκας το οποίο και ερωτεύεται παράφορα. Ενώ η αγαπημένη του Σεφίζ τον εκλιπαρεί να επιστρέψει σ' αυτήν, εκείνος ζητάει από τη θεά του έρωτα να εμφυσήσει ζωή στο γλυπτό, το άγαλμα ζωντανεύει, χορεύει και τραγουδάει. Η θεά εκφράζει τον θαυμασμό της στην καλλιτεχνική ευφυΐα του Πυγμαλίωνα και την πίστη του στη δύναμή της. Αυτό το ξεχασμένο για χρόνια μικρό αριστούργημα του Ραμώ –όπως άλλωστε και τα περισσότερα έργα του– έμειναν στην αφάνεια για ολόκληρο τον 19ο αιώνα και επανήλθαν στις ευρωπαϊκές όπερες μετά το 1903.

Ο Ραμώ ήταν Γάλλος συνθέτης και και θεωρητικός της μουσικής, από τους πλέον σημαντικούς της εποχής του Μπαρόκ. Σπουδαίος θεωρητικός της μουσικής, άρχισε να γράφει όπερες το 1733. Παρόλο που το έργο του καθιερώνεται στο μουσικό στερέωμα της Γαλλίας. Μέχρι το τέλος του 1700 τα έργα του έχουν εκπέσει στη λήθη, για να αναβιώσουν παρά μόνο τον 20ό αιώνα. Στις μέρες μας η μουσική του χαίρει μεγάλης αναγνώρισης, με συχνές παραστάσεις, ηχογραφήσεις και μελέτες, σε όλο τον κόσμο. Την μουσική του τη διανθίζει με πολύ πλούσιες ενορχηστρώσεις· κάποιες απ' αυτές είναι ιδιαίτερα αξιοπρόσεκτες, όπως στον "Πυγμαλίωνα", όπου αναπαριστά με μουσικό τρόπο το σκάλισμα ενός γλύπτη και ήχουν που δημιουργούν πάντα έντονες εντυπώσεις.

Στη θυελλώδη ζωή του Ραμώ αξιοσημείωτες είναι οι έριδές του με τον Ρουσσό. Ο Ρουσσό έτρεφε μίσος για τον Ραμώ, καθώς ως επίδοξος μουσικός δεν έγινε ποτέ αποδεκτός από τον συνθέτη. Η μουσική του Ραμώ, καθ' όλα ελκυστική και γεμάτη χάρη, έρχεται σε αντίθεση με τη δημόσια εικόνα του, καθώς και τον χαρακτήρα του όπως περιγράφεται (με αρνητική ίσως χροιά) στη σατιρική νουβέλα του Ντιντερό "Ο ανιψιός του Ραμώ". Όλη του η ζωή καταναλώθηκε από το πάθος του για τη μουσική· η σκέψη του ήταν μονίμως εστιασμένη εκεί.

Πυγμαλίων του Ραμώ

Η Ομάδα μουσικού θεάτρου Ραφή, μετά την επιτυχημένη πορεία της όπερας «Ρendrillon» της Pauline Viardot (σε πρώτη πανελλήνια παρουσίαση) στρέφει το βλέμμα της στο γαλλικό μπαρόκ με την όπερα-μπαλέτο "Pigmalion" του J.P. Rameau. Ο φόβος και το πάθος, η διαρκής αγωνία και τα αδιέξοδα του καλλιτέχνη μεταμορφώνονται σε ένα μπαρόκ οπερατικό κομψοτέχνημα από το σημαντικότερο εκπρόσωπο του είδους. Στο πυρήνα του έργου ο γνωστός μύθος του γλύπτη που ερωτεύεται την ίδια του τη δημιουργία, μεταπλάθεται σε μια διήγηση για την επιθυμία το ανικανοποίητο και το τίμημα που αξιώνει η εκπλήρωση των ονείρων. 

«Ο Πυγμαλίωνας», λέει ο σκηνοθέτης της παράστασης Πάρης Μέξης, «σε κάθε πτυχή του έργου του, βλέπει τις επιλογές του, το μόχθο του, τις επιθυμίες του, τις φαντασιώσεις του και τελικά, όχι πολύ διαφορετικά από τον Νάρκισσο, τον ίδιο του τον εαυτό. Ερωτεύεται την πραγμάτωση των στόχων του, την (απόλυτη) επιτυχία.

Στην όπερα του Jean-Philippe Rameau ο λιμπρετίστας Ballot de Sovot, αναπτύσσει το μύθο του Οβιδίου με σκοπό να αυξήσει την δραματική ένταση και το καταφέρνει: O Πυγμαλίωνας, απελπισμένα ερωτευμένος με ένα άψυχο αντικείμενο, είναι επίσης παντρεμένος με την Σεφίζ (Cephise = Κηφισιά) η οποία τον καταριέται για τη «διαστροφή» του και αποχωρεί πληγωμένη. Και να που εκεί, κάπου στα 1748, έχουμε μια εξαιρετική θεατρική συνθήκη αντάξια του «The Goat, or Who Is Sylvia?» του Edward Albee.

Αλίμονο όμως, η συνθήκη θα κλείσει με χαρακτηριστικό για την εποχή του Μπαρόκ τρόπο. Ο Έρωτας θα βρει άλλη αγάπη στη Σεφίζ με αποτέλεσμα ο Πυγμαλίωνας να ζήσει ανεμπόδιστος την αγάπη του με το είδωλο. Υπό την πανέμορφη μουσική του Rameu όλοι χορεύουν και τραγουδούν την ευτυχία του Πυγμαλίωνα και επιβραβεύουν την ικανότητά του. Καθώς ο Πυγμαλίωνας κατευθύνεται ανάμεσα στις ασφάλειες, τις ανασφάλειες και τις εμμονές του από τον έρωτα, ο «φυσιολογικός του κόσμος» λιώνει μέσα σε μια πυρά από (υπέροχες) νότες που, για να δανειστούμε από την άλλη εκδοχή του μύθου, θυσιάζουν τη διήγηση, για να αποκτήσουν υπόσταση, όπως το Άγαλμα τον Πυγμαλίωνα. Αυτή είναι μια ιστορία που αξίζει να διηγηθούμε”.

Η παρτιτούρα του Πυγμαλίωνα

Πυγμαλίων, η αφίσα της όπερας

 

 

Μακέτα σκηνικού, η νουάρ εκδοχή του Πυγμαλίωνα σαν κόμικ, για την παράσταση στο θέατρο Πόρτα

Μακέτα σκηνικού, η νουάρ εκδοχή του Πυγμαλίωνα σαν κόμικ, για την παράσταση στο θέατρο Πόρτα

Μακέτα σκηνικού, η νουάρ εκδοχή του Πυγμαλίωνα σαν κόμικ, για την παράσταση στο θέατρο Πόρτα

Μακέτα σκηνικού, η νουάρ εκδοχή του Πυγμαλίωνα σαν κόμικ, για την παράσταση στο θέατρο Πόρτα

Κοστούμια για την όπερα του Π.Θανόπουλου

Info:

Πυγμαλίωνας του Ραμώ

Θέατρο Πόρτα, πρεμιέρα 23 Οκτωβρίου

Μουσική διεύθυνση-διδασκαλία-τσέμπαλο: Μιχάλης Παπαπέτρου

Σκηνοθεσία-Σκηνογραφία: Πάρις Μέξης

Κοστούμια: Πάρις Μέξης - Παύλος Θανόπουλος

Μουσικοί: Δημήτρης Τίγκας, Δημήτρης Κούντουρας, TBA (σύνολο τριών μουσικών)

Τραγουδούν οι: Λητώ Μεσσήνη, Αναστασία Κότσαλη, Μάιρα Μηλολιδάκη, Δημήτρης Ναλμπάντης