ΑΥΤΗ ΗΤΑΝ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου. Την έλεγαν Ελίζαμπεθ Φιντς. Φορούσε ίσια, δετά παπούτσια, μαύρα τον χειμώνα, καφέ σουέτ την άνοιξη και το φθινόπωρο, πάντοτε με κάλτσες ή καλσόν, φούστες ακριβώς κάτω από το γόνατο, πλισέ το καλοκαίρι, σκούρα μπλε τουίντ τον χειμώνα, μαλλιά στην απόχρωση της γκριζωπής άμμου, ασημένιο δαχτυλίδι στο αριστερό μικρό δαχτυλάκι της.
Δίδασκε «κουλτούρα και πολιτισμό», με «συνεργατική» μέθοδο, σε τάξη ενηλίκων, μεταξύ είκοσι οκτώ και σαράντα ετών. Χαμηλών τόνων και χαμηλού προφίλ, αυστηρά ιδιωτική, είχε εκδώσει μόνο δύο ολιγοσέλιδα βιβλία. Το ένα είχε τίτλο Εκρηκτικές γυναίκες, για τις γυναίκες του αναρχικού κινήματος του Λονδίνου το διάστημα 1890-1910. Το άλλο λεγόταν Αναγκαίοι Μύθοι, για τον εθνικισμό, τη θρησκεία και την οικογένεια.
Βρίσκουμε και πάλι εδώ την ιστορική έρευνα, την έρευνα σε λογοτεχνικά κείμενα, την έρευνα που παραπέμπει σε ιστορίες με ντετέκτιβ, τη μυθιστορηματική πλοκή σε συνδυασμό με τη δοκιμιακή γραφή και την ημερολογιακή γραφή, την ένταξη της ζωγραφικής στην πλοκή, όπως συμβαίνει με τον πίνακα «Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκος» του αναγεννησιακού ζωγράφου Καρπάτσιο.
Αυτός ήταν ο Νιλ, ο αφηγητής της ιστορίας. Είχε σπουδάσει υποκριτική, όπου γνώρισε και την πρώτη σύζυγό του, είχε παίξει μερικά ρολάκια στην τηλεόραση, δούλεψε σε εστιατόρια. Ήταν ένας από τους φοιτητές της Φιντς, κι ίσως από τους αγαπημένους της, αν υποθέσουμε ότι η Φιντς είχε αγαπημένους.
Τα μαθήματά της του άρεσαν πολύ. Μάλλον τον σημάδεψαν. Θυμάται κάποια από αυτά. «Κάποια πράγματα εξαρτώνται από εμάς και κάποια άλλα όχι. Οι απόψεις μας εξαρτώνται από μας, οι παρορμήσεις, οι επιθυμίες, οι απέχθειές μας ‒ εν ολίγοις, οτιδήποτε πηγάζει από εμάς τους ίδιους. Το σώμα μας δεν εξαρτάται από εμάς, ούτε τα υπάρχοντά μας, ούτε η φήμη μας, ούτε τα δημόσια αξιώματά μας, δηλαδή οτιδήποτε δεν έχει να κάνει με τις πράξεις μας».
Ένα από τα μαθήματα της Φιντς που είχαν συνεπάρει τον Νιλ είχε σχέση με τους νικητές και με τους ηττημένους, κυρίως με το αν την αλήθεια τη λέει μόνο ο νικητής ή, αν έχει δικαίωμα σε αυτήν, και ο νικημένος. Τι θα συνέβαινε, ας πούμε, αν αντί για τον Ιερό Αυγουστίνο επικρατούσε ο επίσκοπος Ιουλιανός του Εκλάνουμ.
Ο Ιουλιανός δεν πίστευε στο προπατορικό αμάρτημα, θεωρούσε το σεξουαλικό ένστικτο φυσικό και επομένως εμφυτευμένο στον άνθρωπο από τον Θεό. Ο Ιερός Αυγουστίνος πίστευε στην έννοια της αιώνιας κηλίδωσης, παγιώνοντας έτσι μια ακατάλυτη ενοχή απέναντι στο σεξ. Τι θα συνέβαινε ακόμη αν επικρατούσε ένας άλλος Ιουλιανός, αυτόν που οι αιώνες αποκάλεσαν Παραβάτη ή Αποστάτη, ο τελευταίος ειδωλολάτρης αυτοκράτορας της Ρώμης;
Η Ελίζαμπεθ και ο Νιλ αποτελούν το δραματουργικό δίδυμο στο νέο μυθιστόρημα του Τζούλιαν Μπαρνς, «Ελίζαμπεθ Φιντς». Η σχέση αυτών των δύο τόσο διαφορετικών αλλά και όμοιων, όπως τελικά αποκαλύπτεται, ηρώων δίνεται μέσα από μια πρόζα και μια πλοκή εντελώς υβριδική, όπως συνέβαινε και στο αμέσως προηγούμενο μυθιστόρημα του Μπαρνς, το «Άνδρας με κόκκινο μανδύα».
Βρίσκουμε και πάλι εδώ την ιστορική έρευνα, την έρευνα σε λογοτεχνικά κείμενα, την έρευνα που παραπέμπει σε ιστορίες με ντετέκτιβ, τη μυθιστορηματική πλοκή σε συνδυασμό με τη δοκιμιακή γραφή και την ημερολογιακή γραφή, την ένταξη της ζωγραφικής στην πλοκή, όπως συμβαίνει με τον πίνακα «Ο Άγιος Γεώργιος και ο δράκος» του αναγεννησιακού ζωγράφου Καρπάτσιο. Η θαυμάσια μετάφραση της Κατερίνας Σχινά και τα καίρια σχόλιά της αποδίδουν στο ακέραιο τη συνθετότητα του βιβλίου του Μπαρνς.
Ο Νιλ εξακολουθούσε να βλέπει τη Φιντς και μετά την αποφοίτησή του. Συναντιόντουσαν δύο ή τρεις φορές τον χρόνο σ’ ένα ιταλικό εστιατόριο του δυτικού Λονδίνου. Ήταν κάτι σαν τελετουργία. Ο Νιλ έφτανε στη μία, ενώ εκείνη ήταν ήδη εκεί και κάπνιζε. Παίρναν το πιάτο ημέρας, πάντα ζυμαρικά, μια πράσινη σαλάτα, ένα ποτήρι λευκό κρασί, έναν σκέτο καφέ. Το γεύμα διαρκούσε αυστηρά εβδομήντα πέντε λεπτά. Πλήρωνε εκείνη και άφηνε το βάρος της συζήτησης στον Νιλ.
Αυτές οι μεσημεριανές συναντήσεις συνεχίστηκαν για είκοσι χρόνια. Προς το τέλος, η Ελίζαμπεθ ακύρωνε τις συναντήσεις τους λόγω «των απρόβλεπτων, αλλά αδυσώπητων φθορών του ανθρώπινου περιβλήματος», όπως του είχε πει.
Ο Νιλ δεν είχε αντιληφθεί ότι η Ελίζαμπεθ Φιντς πέθαινε, καθώς δεν υπήρχε «ούτε αποχαιρετισμός, ούτε ειδοποίηση, ούτε τελευταίο μήνυμα». Μετά την κηδεία σ’ ένα παγερό κρεματόριο του νότιου Λονδίνου, όπου ακούστηκε Μπαχ από CD, ο Νιλ έλαβε μια επιστολή από δικηγόρο που τον πληροφορούσε ότι η Φιντς του κληροδοτούσε όλα τα κατάλοιπά της, τα χαρτιά της, τα βιβλία της, τα ημερολόγιά της, για να τα κάνει ό,τι ήθελε.
Τον αιφνιδιασμό του Νιλ διαδέχτηκε η περιέργεια για το παράξενο αρχείο. Άρχισε να διαβάζει τα ημερολόγιά της: το να είσαι στωικός σε μια εποχή αυτοοικτιρμού σημαίνει ότι θεωρείσαι απόμακρος ‒ ή κάτι χειρότερο, αναίσθητος.
Διαπίστωσε επίσης ότι στα χαρτιά της Ελίζαμπεθ δεν υπήρχε ούτε μία ερωτική επιστολή. Αλλά ο πραγματικός αιφνιδιασμός ήρθε όταν ο Νιλ βρήκε σε ένα από τα ημερολόγια της Ελίζαμπεθ τη βασική οδηγία προς αυτόν. Να γράψει για τον Ιουλιανό τον Παραβάτη, «αυτόν που οι εφημερίδες θα ονόμαζαν αντιήρωα».
Όλο το δεύτερο μέρος από τα τρία του μυθιστορήματος του Τζούλιαν Μπάρνς είναι μια μεγάλη παρέκκλιση στον χρόνο και ταυτόχρονα μια διακοπή της βασικής αφήγησης. Βλέπουμε εδώ το αποτέλεσμα της έρευνας του Νιλ για τον Ιουλιανό. Πώς αντιτάχθηκε στον χριστιανισμό, πώς πολεμήθηκε, πώς πέθανε. Βλέπουμε κυρίως πώς επιβίωσε ο Ιουλιανός μέσα στην τέχνη και στη φιλοσοφία. Στον Μοντένι, στον Βολτέρο, στον Γκίμπον, στον Ίψεν, στον Ανατόλ Φρανς, στον ποιητή Σουίμπερν, στον Ίβλιν Γουό, στον Γκορ Βιντάλ, στον Σίλερ αλλά και στον Καζαντζάκη, στον Καβάφη και τον Κλέωνα Ραγκαβή.
Η ολοκλήρωση της εργασίας για τον Ιουλιανό «ηρέμησε και εμψύχωσε» τον Νιλ. Πίστευε ότι εκπλήρωνε κάτι σε σχέση με την Ελίζαμπεθ, αφού όταν ήταν φοιτητής της δεν μπόρεσε να κάνει την τελική εργασία. Αν την είχε ευχαριστήσει, λοιπόν, με τον Ιουλιανό, έπρεπε να συνεχίσει να την τιμά. Κι άρχισε να ψάχνει, σαν ντετέκτιβ, δουλεύοντας για τη βιογραφία της.
Ήταν Εβραία ή όχι; Ποιος ήταν ο πατέρας της; Ήταν ποτέ παντρεμένη; Είχε ερωτικούς συντρόφους; Τι πίστευε για τον έρωτα; Ίσχυε κάτι που έλεγε, ότι ο έρωτας έχει μεγαλύτερη σχέση με την αλήθεια παρά με την ευτυχία; Ποιες ήταν οι σχέσεις της με τον αδελφό της; Γιατί της είχε επιτεθεί ο κίτρινος Τύπος μετά από μια διάλεξή της για τον Ιουλιανό, με πηχυαίους τίτλους: «Τρελή καθηγήτρια ισχυρίζεται ότι οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες κατέστρεψαν τη σεξουαλική ζωή μας»;
Η βιογραφία δεν ολοκληρώθηκε όμως ποτέ. Και ο «Ιουλιανός» του έμεινε στο συρτάρι, δίπλα στα ημερολόγια της Ελίζαμπεθ Φιντς. Ο Νιλ αποφάσισε να αφήσει την τύχη να ακολουθήσει τον δρόμο της. Γιατί, όπως είχε πει η Ελίζαμπεθ Φιντς, «κάποια πράγματα εξαρτώνται από μας και κάποια άλλα όχι».
Ο Τζούλιαν Μπαρνς συνεχίζει με το μυθιστόρημα «Ελίζαμπεθ Φιντς» αυτό που έκανε και με το «Άνδρας με κόκκινο μανδύα». Μας δείχνει, με διασκεδαστικό και πειστικό τρόπο, πώς το παρόν, δηλαδή εμείς, οι σύγχρονοι αναγνώστες, μπορούμε να δούμε και να ξαναδούμε το παρελθόν, τους άλλους πριν από μας.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LIFO.