Η συνθήκη της προσφυγιάς και της μετανάστευσης είναι διαχρονικά μια τραυματική ιστορία. Το οποιοδήποτε ξερίζωμα, είτε για πολιτικούς είτε για οικονομικούς λόγους, ποτέ δεν έγινε με όρους παραδείσιους. Εμείς οι Έλληνες, ως μια χώρα «εξαγωγής» μεταναστών τόσο κατά το παρελθόν όσο και κατά το παρόν, το ξέρουμε αρκετά καλά. Η μετακίνηση πληθυσμών, ειδικά όταν παίρνει μαζικές διαστάσεις, ειδικά όταν αφορά πληθυσμούς με μεγάλες πολιτισμικές διαφορές, είναι μια υπόθεση που κανένα ευαγγέλιο πολυπολιτισμικότητας δεν μπορεί να επιλύσει.
Το προσφυγικό-μεταναστευτικό φαινόμενο που αφορά τη χώρα μας τουλάχιστον από το 2015 και ύστερα δεν είναι μια εξαίρεση στην ανθρώπινη ιστορία της μετανάστευσης. Αυτό που το κάνει εξαιρετικό είναι η πολλαπλή εργαλειοποίηση του δράματος των προσφύγων-μεταναστών.
Η πολεμική διαχείριση μεταναστευτικών πληθυσμών από τον Τούρκο Πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι ο τελευταίος και πιο ακραίος κρίκος σε αυτή την απάνθρωπη μεταχείριση ανθρώπων που αναζητούν μια καλύτερη ζωή γι' αυτούς και τα παιδιά τους. Η οποιαδήποτε αντιμετώπιση του προβλήματος που έχει προκύψει περνά από τη συνειδητοποίηση αυτής της νέας κατάστασης.
Η νέα ρατσιστική λογική που εργαλειοποιεί τους πρόσφυγες και μετανάστες ως απειλή δεν τους βλέπει τόσο ως εγκληματικές οντότητες όσο έναν λεκέ που τείνει να απλώνεται και να μολύνει τις εθνικές και ευρωπαϊκές αξίες. Ο ισλαμισμός είναι το πρόβλημα που φέρουν οι νέοι πληθυσμοί, γι' αυτό οι εθνικολαϊκιστές όλης της Ευρώπης υποστηρίζουν το κλείσιμο των συνόρων, τη στεγανοποίηση της εθνικής-ευρωπαϊκής κουλτούρας.
Μέχρι τώρα, δύο ήταν οι εργαλειοποιήσεις που γνωρίζαμε ότι προκύπτουν από το φαινόμενο της μετανάστευσης. Η μία ήταν η εκμετάλλευση των μεταναστών ως φτηνών εργατικών χεριών, ως μιας νέας αναπτυξιακής ευκαιρίας.
Η περίπτωση της Ελλάδας από τη δεκαετία του '90 και ύστερα, με το παράδειγμα της μετανάστευσης κυρίως από την Αλβανία, καλλιέργησε στο έπακρο αυτή την παράτυπη μορφή εργαλειοποίησης-αφομοίωσης του μεταναστευτικού.
Δεν είναι τυχαίο ότι αυτή η «αξιοποίηση» της μετανάστευσης κινήθηκε παράλληλα με το δεύτερο είδος εργαλειοποίησης. Αυτό του κρυφού ή φανερού ρατσισμού που ανάγει τους μετανάστες σε μια υποδεέστερη κατηγορία προς περιφρόνηση, εκπολιτισμό ή αποκλεισμό.
Οι μετανάστες συχνά ανάγονται σε απειλή ανομίας ή ανεργίας για τους εγχώριους πληθυσμούς, η παρουσία τους ταυτίζεται με μια εγκληματική παρουσία, με ένα φάντασμα που εισχωρεί απειλητικά στις υλικές δομές της κοινωνίας. Γι' αυτό και στην Ελλάδα η παράνομη μετανάστευση ονομάστηκε «λαθραία», τόσο για να στιγματιστεί αλλά και για να αναγνωριστεί ως κομμάτι της έτσι κι αλλιώς άνομης διάρθρωσής της.
Οι δύο αυτές κλασικές εργαλειοποιήσεις του μεταναστευτικού φαντάζουν παρωχημένες στις μέρες μας. Νέες μορφές τείνουν να τις αντικαταστήσουν:
1.
Η ρητορική της κατάργησης των συνόρων. Εδώ οι μετανάστες θεωρούνται τα υποκείμενα μιας ακήρυχτης επανάστασης που θέλει την κατάργηση των συνόρων ως συνώνυμο της ταξικής πάλης που διαμορφώνεται πια σε παγκόσμια, αντί για εθνική, κλίμακα. Η χαμένη εργατική τάξη αντικαθίσταται από τη μεταναστευτική τάξη που έρχεται να εποικίσει τα πατρογονικά εδάφη του καπιταλισμού και γίνεται μοχλός πίεσης του αριστερού αντιιμπεριαλισμού εναντίον της κοινωνικο-οικονομικής ανισότητας. Ο ισλαμισμός, μάλιστα, εδώ φαντάζει μια ανατρεπτική ιδεολογία προς αυτή την κατεύθυνση, ανεξάρτητα από τις συνθήκες φανατισμού, κοινοτισμού και έμφυλης χειραγώγησης που συχνά υποθάλπει.
2.
Η ανθρωπιστική οικονομία. Ένα μεγάλο κομμάτι της ανεργίας που χτύπησε την ελληνική κοινωνία την περίοδο της κρίσης βρήκε διέξοδο επαγγελματική και εισοδηματική στην απασχόληση με την υποστήριξη των προσφύγων. Ανεξάρτητα από το εάν αυτό συνέβη με αποτελεσματικό ή μη τρόπο, ανεξάρτητα από το εάν κάποιοι κερδοσκόπησαν ή όχι από την ενασχόλησή τους αυτή σε ΜΚΟ ή επιχειρήσεις, το σημαντικό είναι ότι ένα σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινωνίας βλέπει τους μετανάστες και τους πρόσφυγες ως (μοναδικό) τρόπο εργασίας.
3.
Ο εικονικός πολιτικός ανθρωπισμός. Η καγκελάριος Άνγκελα Μέρκελ αποτελεί ουσιαστικά τον εμπνευστή μιας πρωτοφανούς πολιτικής προσέλκυσης προσφύγων το 2015, αφού ουσιαστικά καλεί θύματα του πολέμου της Συρίας να προσέλθουν στην Ευρώπη ως καταφύγιο. Είναι η στιγμή που η συγκεκριμένη ηγέτις θα ξεχαστεί, τουλάχιστον στην Ελλάδα, ως η μέγαιρα των μνημονίων και θα αναχθεί σε κάτι σαν μητέρα Τερέζα, έτοιμη να φροντίσει τους κατατρεγμένους όλου του κόσμου, ανεξάρτητα από το εάν τους βλέπει ως φτηνή εργατική δύναμη για τη Γερμανία και από το γεγονός ότι συνάπτει σκοτεινές και ατελέσφορες συμφωνίες με την Τουρκία (του Ερντογάν) και την Ελλάδα (του Αλ. Τσίπρα) για τη διαχείριση του προσφυγικού προβλήματος. Η κόλαση της Μόριας είναι το αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής.
4.
Η πολιτισμική απειλή. Η νέα ρατσιστική λογική που εργαλειοποιεί τους πρόσφυγες και μετανάστες ως απειλή δεν τους βλέπει τόσο ως εγκληματικές οντότητες όσο έναν λεκέ που τείνει να απλώνεται και να μολύνει τις εθνικές και ευρωπαϊκές αξίες. Ο ισλαμισμός είναι το πρόβλημα που φέρουν οι νέοι πληθυσμοί, γι' αυτό οι εθνικολαϊκιστές όλης της Ευρώπης υποστηρίζουν το κλείσιμο των συνόρων, τη στεγανοποίηση της εθνικής-ευρωπαϊκής κουλτούρας. Η ισλαμοφοβία, άλλωστε, πάει πακέτο με την αντιμετώπιση όλων των προσφύγων-μεταναστών ως δυνάμει τρομοκρατών. Δεν χρειάζεται να πάμε στην περίπτωση Όρμπαν. Οι δηλώσεις του Π. Καμμένου ως ΥΠΕΘΑ, που απειλούσε να στείλει τζιχαντιστές στην Ευρώπη (υπό την ανοχή της πρώτης φοράς αριστεράς) εάν δεν ακύρωνε τα μνημόνια αλλά και ο πρόσφατος αποτροπιασμός του υπουργού Ανάπτυξης, Άδ. Γεωργιάδη, για την ενδεχόμενη αλλοίωση της χώρας από τους μετανάστες έχουν την ίδια ρίζα. Ο «ξένος» θεωρείται μια πολιτισμική ή τρομοκρατική βόμβα διπλής χρήσης.
Η κυβέρνηση της ΝΔ υποτίμησε τη νέα ιδεολογική, οικονομική και διπλωματική εργαλειοποίηση της μετανάστευσης σαν να υπήρχε ένα μαγικό κουμπί παύσης της. Τώρα είναι αντιμέτωπη με τη χειρότερη συναίρεσή της.
Το γεγονός ότι ένας άτυπος δικτάτορας χρησιμοποιεί με κυνικό τρόπο μετανάστες-πρόσφυγες ως όπλα διαπραγμάτευσης και απειλής δύσκολα μπορεί να βρει προηγούμενο. Είναι όμως το τελευταίο και πιο βάναυσο κεφάλαιο ενός βιβλίου που έχει αρχίσει ήδη να γράφεται με συνευθύνη της Ευρώπης και της Ελλάδας, για το πώς οι πρόσφυγες/μετανάστες μπορούν να γίνουν εργαλεία εξυπηρέτησης συμφερόντων, ιδεοληψιών και φόβων σε συνθήκες οικονομικής και ηθικής κρίσης.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO