Η Ιωάννα κορίτσι, η Ιωάννα γυναίκα, η Ιωάννα χωρίς φύλο, η Ιωάννα με τη βαριά μοίρα, η Ιωάννα πάπας, η Ιωάννα ενώπιον του πλήθους που θα τη λιντσάρει. H Iωάννα σε έναν δυστοπικό λαβύρινθο που τόσο έξοχα στήνει η Εύα Μανιδάκη στη σκηνή της αίθουσας Σταύρος Νιάρχος της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
Η «Πάπισσα Ιωάννα», το «βλάσφημο» και «ανίερο» κείμενο του Εμμανουήλ Ροΐδη, μετατράπηκε από τον συγγραφέα Βαγγέλη Χατζηγιαννίδη σε πυκνό λιμπρέτο που θίγει ζητήματα ταυτότητας, ύπαρξης και εξουσίας. Ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης φώτισε με τη σύνθεσή του τη σατιρική και κριτική στάση του κειμένου απέναντι στη θρησκεία και τους μηχανισμούς καταστολής της ανθρώπινης υπόστασης. Και ο Δημήτρης Καραντζάς, κρατώντας πια στα χέρια του μια ολοκαίνουρια όπερα, σκηνοθετεί την υπαρξιακή περιπλάνηση μιας γυναίκας από τα χρόνια της αθωότητας στην απληστία, από την άγνοια στη γνώση, από τη συντριβή και πάλι στην απελευθέρωση.
Το συγκλονιστικό έργο που κατακρίθηκε σφόδρα στην εποχή του λόγω της δριμείας κριτικής που ασκούσε στους εκπροσώπους και τις πρακτικές της Εκκλησίας θα παρουσιαστεί για τρεις μοναδικές παραστάσεις, στις 8, 15 και 22 Μαρτίου, στην Εθνική Λυρική Σκηνή, σε μουσική διεύθυνση Στάθη Σούλη.
Είναι θαυμαστός ο τρόπος που βλέπουμε την ηρωίδα να μεταλλάσσεται στην πορεία της αφήγησης από χαρισματικό παιδί σε πολυμήχανη γυναίκα, να ανελίσσεται με όπλα της την εξυπνάδα, τις γνώσεις και τα θέλγητρά της. Κι ενώ ο αναγνώστης (ή ο θεατής) παρακολουθεί στην αρχή τα καμώματα και τις δολοπλοκίες της ατίθασης Ιωάννας σαν μια διασκεδαστική, ελαφρώς σκανδαλιστική σατιρική ιστορία, το τέλος που της επιφυλάσσει ο Πλάστης της είναι περίπου αυτό ενός μεγαλομάρτυρα.
«Ωραία ως άνθος του λειμώνος, σοφή ως βίβλος του Ινκμάρου, πανούργος ως αλώπηξ»: με αυτά τα λόγια περιγράφει ο Ροΐδης την πρωταγωνίστρια ηρωίδα του, της οποίας τον βίο παρακολουθεί από τη στιγμή της γέννησής της έως το ατιμωτικό τέλος της, με το άγριο πλήθος να τη λιθοβολεί ανηλεώς μέχρι θανάτου. Με απίστευτη δεξιοτεχνία ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης απλοποιεί μεν τη γλώσσα του Ροΐδη, αλλά κρατά τα προσωπικά, γλωσσολογικά και απαιτητικά χαρακτηριστικά του συγγραφέα.
Άλλωστε, το σπουδαίο κείμενο του Έλληνα λογοτέχνη και δοκιμιογράφου προσφέρεται λόγω δομής (οι φιλοσοφικές, ιστορικές και θεολογικές αναζητήσεις είναι ό,τι πρέπει για οπερατική δράση) και ιστορίας (στο επίκεντρό του συναντάμε έναν χαρακτήρα που ξεπερνά τα ανθρώπινα όρια και αποτελεί ιδανικό υλικό για μια εμβληματική οπερατική ηρωίδα).
Ο συνθέτης της νέας όπερας, από την άλλη, αποκαλεί την προσπάθειά του «συνθετικό υπερμαραθώνιο» και επιμένει ότι δεν επιδιώκει την πρόκληση. «Προσωπικά, δεν με ενδιαφέρει να προκαλέσω, ούτε πιστεύω ότι στην εποχή μας έχει την ίδια βαρύτητα που είχε τον 19ο αιώνα ο ανταγωνισμός μεταξύ ορθόδοξης και δυτικής Εκκλησίας» αναφέρει ο Γιώργος Βασιλαντωνάκης που συνέθεσε την «Πάπισσα Ιωάννα» σε διάστημα περίπου δύο ετών.
«Σκοπός μου ήταν να σκιαγραφήσω ένα ατίθασο και ασυμβίβαστο πνεύμα, μια φιγούρα τραγική και ρομαντική συνάμα, που συνεχώς μεταλλάσσεται, φθείρεται και επαναπροσδιορίζεται ενάντια σε όλα, μέχρι τελικής πτώσεως. Η ηρωίδα ελίσσεται σε δύο μουσικά σύμπαντα. Το πρώτο αφουγκράζεται το ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο του έργου, λειτουργώντας "περιγραφικά". Το δεύτερο επεμβαίνει με τρόπο ψυχολογικό, συναισθηματικό, πνευματικό αλλά και υπόγειο, αφαιρετικό και υπερβατικό, απηχώντας ενίοτε και τη φωνή του Ροΐδη».
Χιούμορ, ειρωνεία, οράματα, ίντριγκες και σκάνδαλα, τραγικότητα, δηκτικά σχόλια για την εκκλησιαστική ζωή, αποκαλύψεις για την ερωτική δραστηριότητα των μοναχών και στο επίκεντρο ένα δαιμόνιο κορίτσι που έζησε τον 9ο αιώνα και, μεταμφιεσμένο σε άνδρα, κατάφερε να αναρριχηθεί στον παπικό θρόνο.
«Η μορφή του τριαντάχρονου Ροΐδη, με τα γένια, τα μουστάκια και τα σπαστά μαύρα μαλλιά, αχνά φωτισμένος από μια αρχαία λάμπα και σκυμμένος πάνω από το χειρόγραφο της "Πάπισσας Ιωάννας" με συντρόφεψε καθ' όλη τη διάρκεια της κατασκευής του λιμπρέτου, που βασίζεται στο έργο του. Ήταν βοηθητικό να νιώθω την παρουσία του, έστω και νοερά· αυτός τάχα να γράφει απορροφημένος το μυθιστόρημά του κι εγώ, λίγο πιο δίπλα του, με ενάμιση αιώνα διαφορά, να σχεδιάζω το λιμπρέτο. Αναρωτιέμαι αν την ώρα της συγγραφής μάντευε τον θόρυβο που θα προκαλούσε το γραπτό του (η "μεσαιωνική μελέτη" του, όπως το προσδιορίζει ο ίδιος κάτω από τον τίτλο) και αν μια τέτοια προοπτική τον τάραζε ή τον ευχαριστούσε» γράφει ο Β. Χατζηγιαννίδης, περιγράφοντας σκέψεις του για το λιμπρέτο στο πρόγραμμα της παράστασης.
Καρπός μιας άνομης ένωσης, η Ιωάννα έρχεται στον κόσμο το 818 στη μεσαιωνική Γερμανία, προικισμένη με σπάνια χαρίσματα, με εντυπωσιακότερο όλων τη σχεδόν υπερφυσική ικανότητά της να απομνημονεύει τα πάντα. Ο πατέρας της την εκμεταλλεύεται ως παιδί-θαύμα, περιφέροντάς την ως αξιοθέατο από χωριό σε χωριό, αλλά το τετραπέρατο χρυσό παιδί μεγαλώνει και γίνεται μια θελκτική γυναίκα.
Σε ένα αποκαλυπτικό όραμα η Αγία Λιόβα την προτρέπει να ακολουθήσει τον μοναχισμό, υποσχόμενη πως ο δρόμος αυτός θα της προσφέρει ευδαιμονία και ασύγκριτες ηδονές. Πράγματι, ο πρώτος της εραστής δεν θα αργήσει να φανεί. Πρόκειται για τον Φρουμέντιο, έναν όμορφο Βενεδικτίνο που θα την πείσει να κλεφτούν και επιπλέον να μεταμφιεστεί σε άντρα, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να μοιράζονται το ίδιο κελί!
Όταν η απάτη τους αποκαλύπτεται, Φρουμέντιος και Ιωάννα βρίσκουν καταφύγιο στην Ελλάδα, όπου εκείνη συνεχίζει να διατηρεί την ανδρική μεταμφίεση και συστήνεται ως «πατήρ Ιωάννης». Η γοητεία που ασκεί, έστω κι έτσι, είναι αδιανόητη. Ορθόδοξοι ιερείς σχηματίζουν ουρές έξω από το κελί της, θαμπωμένοι όχι μόνο από την ευφυΐα και τις αστείρευτες γνώσεις της αλλά και, όπως φοβάται ο πικραμένος Φρουμέντιος, από τα υπόλοιπα θέλγητρά της.
Με την αυτοπεποίθησή της ενισχυμένη, η Ιωάννα εγκαταλείπει την Αθήνα και τον αγαπημένο της και αναζητά το μέλλον της στην υπεραγία Ρώμη, όπου επίσης η φήμη της εξαπλώνεται γρήγορα. Όταν ο πάπας Λέων Δ' πεθαίνει η Ιωάννα εκλέγεται πανηγυρικά νέος ποντίφικας της Ρώμης.
Καθώς, όμως, η ανία από τα παπικά καθήκοντα μεγαλώνει, η Ιωάννα βρίσκει παρηγοριά στα ερωτικά χάδια ενός θαλαμηπόλου, του Φλώρου, και μένει έγκυος. Η οργή του Θεού ρίχνει κατάρα στη Ρώμη, που κατακλύζεται από λιμασμένες ακρίδες. Η τελευταία πράξη του δράματος γράφεται κατά τη διάρκεια της μεγάλης λιτανείας, όπου ο πάπας καταρρέει κι ένα μισερό βρέφος γλιστρά κάτω απ' την ποδιά του, μέσ' από τα σκέλια του!
«Είτε συνέβησαν είτε δεν συνέβησαν όλα τούτα, το μόνο βέβαιο είναι πως το πρόσωπο αυτό έδωσε έμπνευση στον καινοτόμο Ροΐδη για ένα μεγαλειώδες πεζογράφημα, στο κέντρο του οποίου αστράφτει η Ιωάννα, η αιώνια μούσα του» αναφέρει ο Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης.
«Είναι θαυμαστός ο τρόπος που βλέπουμε την ηρωίδα να μεταλλάσσεται στην πορεία της αφήγησης από χαρισματικό παιδί σε πολυμήχανη γυναίκα, να ανελίσσεται με όπλα της την εξυπνάδα, τις γνώσεις και τα θέλγητρά της. Κι ενώ ο αναγνώστης (ή ο θεατής) παρακολουθεί στην αρχή τα καμώματα και τις δολοπλοκίες της ατίθασης Ιωάννας σαν μια διασκεδαστική, ελαφρώς σκανδαλιστική σατιρική ιστορία, το τέλος που της επιφυλάσσει ο Πλάστης της είναι περίπου αυτό ενός μεγαλομάρτυρα. Η πάπισσα γκρεμίζεται απ' τον θρόνο της, το άγριο πλήθος τη φτύνει και τη χλευάζει, τη λιθοβολεί ανηλεώς μέχρι θανάτου. Η ίδια έχει επιλέξει, μόλις προηγουμένως, "σύντομο θάνατο και καταισχύνη" σ' αυτόν τον κόσμο προκειμένου να αποφύγει το αιώνιο πυρ στον άλλο. Οι άγγελοι θα δώσουν μάχη για να τη γλιτώσουν από τα νύχια των δαιμόνων, καθώς εκείνη αναλαμβάνεται στους ουρανούς...
»Κοιτάζω ξανά τη φωτογραφία του Ροΐδη με τα γένια, τα μουστάκια, τα σπαστά μαύρα μαλλιά. Ζητώ την επιείκειά του για τις ενδεχόμενες αστοχίες μου. Ορκίζομαι πως έκανα ό,τι καλύτερο μπορούσα για να μείνει ευχαριστημένος. Και αφιερώνω την εργασία μου αυτή στη μνήμη του, ενώ εκείνος με κοιτάζει σιωπηλός».
Πάπισσα Ιωάννα
Γιώργος Βασιλαντωνάκης
Ποιητικό κείμενο: Βαγγέλης Χατζηγιαννίδης, βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Εμμανουήλ Ροΐδη
Παραγγελία της ΕΛΣ για τα 80χρονά της / Πρώτη παγκόσμια παρουσίαση
Μουσική διεύθυνση: Στάθης Σούλης
Σκηνοθεσία: Δημήτρης Καραντζάς
Σκηνικά: Εύα Μανιδάκη
Κοστούμια: Ιωάννα Τσάμη
Φωτισμοί: Αλέκος Αναστασίου
Κίνηση: Τάσος Καραχάλιος
Διεύθυνση χορωδίας: Αγαθάγγελος Γεωργακάτος
Ερμηνεύουν: Πέτρος Μαγουλάς, Ινές Ζήκου, Μαργαρίτα Συγγενιώτου, Καλλιόπη Τζανιδάκη, Αγγελική Ταμβακοπούλου, Χρύσα Μαλιαμάνη, Διονύσης Σούρμπης, Κωστής Ρασιδάκις, Γιάννης Χριστόπουλος, Νίκος Κατσιγιάννης, Πέτρος Σαλάτας, Διονύσης Μελογιαννίδης, Γιάννης Κάβουρας, Γιώργος Ματθαιακάκης, Νίκος Σπανάτης, Μάριος Σαραντίδης, Νίκος Στεφάνου, Γιάννης Καλύβας
Με την Ορχήστρα και τη Χορωδία της ΕΛΣ
8, 15, 22 Μαρτίου 2020
Ώρα έναρξης 18:30
Αίθουσα Σταύρος Νιάρχος Εθνικής Λυρικής Σκηνής
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Τιμές εισιτηρίων: 10-60 €