Το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο εγκαινιάζει το τελευταίο μέρος της εκθεσιακής τριλογίας για την επέτειο των 150 χρόνων ιστορίας του με την περιοδική έκθεση «Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου».
Πρόκειται για μια έκθεση όπου ανασύρονται από τις αποθήκες του και από τα εκθέματά του αντικείμενα, τόσο χρηστικά όσο και διακοσμητικά, έργα τέχνης υψηλής αισθητικής και ιστορικής σημασίας που αναδεικνύουν τη διαχρονική σχέση του ανθρώπου με την ομορφιά – από τον homo sapiens έως τον ελεύθερο άνθρωπο της αθηναϊκής δημοκρατίας και τον πολίτη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Μια έκθεση όπου κυριαρχεί το «ωραίο» όπως το αντιλαμβάνονταν η αρχαία κοινωνία, που όμως δεν διαφέρει από τη σημερινή στις ανάγκες της και στις αναζητήσεις της, και που για πρώτη φορά επιχειρείται όχι μόνο να ικανοποιηθεί η οπτική και η γνώση αλλά και η όσφρηση, καθώς το μουσείο, σε συνεργασία με την εταιρεία Κορρές, αποπειράται να «ζωντανέψει» ένα από τα αξεσουάρ της γυναικείας ομορφιάς, δηλαδή το άρωμα!
Στον καλόγουστα σχεδιασμένο εκθεσιακό χώρο τον επισκέπτη υποδέχεται μια μαρμάρινη γυναικεία μορφή του 5ου αι. με ιδεώδη κλασική ομορφιά από τη Μήλο. Απέναντι ένα λατρευτικό άγαλμα της Αφροδίτης με έναν έρωτα παιδικής μορφής στα δεξιά της.
Γιατί η Αφροδίτη; Ο μύθος θέλει τη θεά της ομορφιάς να αναδύεται γυμνή από τον αστραφτερό, λευκό αφρό της θάλασσας, και όπου πατάει να φυτρώνουν πολύχρωμα, μυρωδάτα αγριολούλουδα.
Οι θεραπαινίδες της, οι Ώρες, τη μυρώνουν και στη συνέχεια υφαίνουν τα άφθαρτα ρούχα της. Το μύρο της ονομάζεται «κάλλος» και ταυτίζεται με το Ωραίο. Έτσι, το όνομά της γίνεται συνώνυμο του έρωτα, της μαγνητικής έλξης και της αιώνιας ομορφιάς.
Μέχρι σήμερα η αισθητηριακή μας βίωση της αρχαιότητας έχει βασιστεί κυρίως στην όραση, ίσως και αυθαίρετα στην αφή, αλλά ποτέ στην όσφρηση. Στο ταξίδι πειραματικής αρχαιολογίας γίνεται μια προσπάθεια να αποκωδικοποιηθούν οι ελάχιστες πληροφορίες που προσφέρουν οι πινακίδες Γραμμικής Β' γραφής, για την τήρηση λογιστικών αρχείων στα ανάκτορα της Μυκηναϊκής Περιόδου, κυρίως σε σχέση με τα συστατικά που προορίζονται για τους αρωματοποιούς του παλατιού.
Πίσω από το επιβλητικό άγαλμα κρύβεται μια δεύτερη Αφροδίτη. Ένα αγαλματίδιο από την Επίδαυρο, από τον ναό του Απόλλωνα Μαλεάτα, που δείχνει τη θεά με το μήλο της Έριδος στο χέρι. Η μία Αφροδίτη με το ερωτικό στοιχείο συμβολίζει την ερωτική διάθεση των ανθρώπων και η άλλη συνδέεται με τον μύθο του μήλου της Έριδος για το οποίο μαλώνουν τρεις θεές στα πρώτα καλλιστεία στην ιστορία.
Κι όπως ξέρουμε ο Δίας ανέθεσε την κρίση στον θνητό Πάρι, τον οποίον προσπάθησαν να προσεταιριστούν και οι τρεις θεές, δηλαδή η Ήρα, η Αθηνά και η Αφροδίτη, προσφέροντάς του δώρα, αλλά εκείνον τον κέρδισε η Αφροδίτη η οποία του είχε υποσχεθεί την ωραιότερη γυναίκα.
Είναι ένας πολύ αγαπητός μύθος που οι αρχαίοι μας πρόγονοι δεν έπαυαν να τον διηγούνται και να τον αναπαριστούν. Το αποδεικνύει ένας πανέμορφος κρατήρας του 4ου αι. όπου βλέπουμε τον Πάρι, τον Ερμή, την Αφροδίτη, την Ήρα και την Αθηνά.
Στο πρώτο και εισαγωγικό τμήμα της έκθεσης με τίτλο «Αιώνια αισθητική» εκθέτονται κυρίως χρηστικά σκεύη με ποιότητες έργων τέχνης που τα κάνουν να ξεχωρίζουν. Αντικείμενα όπου ο καλλιτέχνης δεν αρκείται να κατασκευάσει ένα απλό σκεύος αλλά χρησιμοποιεί την αστείρευτη φαντασία του και δημιουργεί έργα σε παραλλαγές ύλης, σχημάτων, σχεδίων. Εξαίσια αντικείμενα από το Διμήνι, τις Μυκήνες, τη Θήρα, την Αττική. Έργα αστείρευτης φαντασίας σε σημείο που εκπλήσσουν, όπως μια προχός με κεφάλι πτηνού και στήθη γυναίκας ή λάμπες από ενστατίτη από τη Θήρα και τις Μυκήνες.
Στο δεύτερο τμήμα της έκθεσης με τίτλο «Το ωραίο και το επιθυμητό» προβάλλονται τα αντικείμενα καλλωπισμού, όπως μια χρυσή ζώνη και ένα διάδημα, που δείχνουν την αιώνια σχέση της ανθρώπινης φιλαρέσκειας.
Η Αφροδίτη δίδαξε εκτός από τον καλλωπισμό και την προσωπική υγιεινή, την καλαισθησία, την ομορφιά. Βλέπουμε σε αμφορέα μια γυναίκα να πλένεται ενώ παρουσιάζονται εργαλεία μακιγιάζ πανομοιότυπα με ό,τι κάνει μια γυναίκα σήμερα:
Μακιγιάζ από λευκό μόλυβδο, ρουζ από πέταλα ρόδου ή παπαρούνας, τριχολαβίδες για τα φρύδια, καπνόχορτο για το βάψιμο φρυδιών, ποστίς για τα μαλλιά σε ρωμαϊκά ανάγλυφα προσωπεία που αποδεικνύουν ότι η κάθε αυτοκράτειρα επέβαλλε τη δική της μόδα αλλάζοντας την κόμμωσή της στα μαλλιά. Για λαμπερή επιδερμίδα τον 1ο αι. μ.Χ. χρησιμοποιούσαν τα «Κροκοδειλέα», δηλαδή περιττώματα κροκόδειλου.
Σε ένα αγγείο αναγράφεται «ΗΡΙΝΟΝ» για άρωμα που γινόταν από κρίνα. Πήρε το όνομα της ίριδας. Αλλά έχουμε και στοιχεία μόδας της εποχής: Μια ταναγραία του 260 – 190 π.Χ., σε ένα σπάραγμα βλέπουμε μια πιο συντηρητική γυναίκα, όπως τη Δημοκρίτη, που προσπαθεί να στηρίξει τον χιτώνα της με μια πόρπη, ενώ σε έναν αμφορέα η Αταλάντη, μια τύπου «φεμινίστρια», αθλήτρια που προκαλούσε τους άντρες, είναι ντυμένη πιο ελαφριά.
Σκουλαρίκια που βρέθηκαν στις Μυκήνες εμφανίζονται και σε τοιχογραφίες στη Θήρα: μια Αφροδίτη που αναδύεται και μια μελλόνυμφη που αποκαλύπτεται στον μελλοντικό της σύζυγο ο οποίος της κάνει δώρο ένα κόσμημα μια χρυσή αλυσίδα που μαρτυρεί τη διαχρονία.
Άλλωστε οι διαφορετικές φόρμες και οι διαφορετικοί ρυθμοί προϋποθέτουν απλώς διαφορετικά πολιτιστικά περιβάλλοντα και ιστορικές συγκυρίες.
Σε μια λουτροφόρο μια μελλόνυμφη γυναίκα στολίζεται από τις φίλες της με πολύ ωραία κοσμήματα και τη ραίνουν με ροδοπέταλα. Οι εορτασμοί κρατούσαν 3 μέρες. Δίπλα της κάθεται ο έρωτας. Πιο πέρα χρυσά πλεκτά κοσμήματα με τα οποία έδεναν τα μαλλιά ενώ ακραίες κομμώσεις ξεχωρίζουν σε ρωμαϊκές γυναικίες κεφαλές.
Λίγο πριν ολοκληρωθεί και αυτό το τμήμα της έκθεσης δύο γυάλες με κόκκινο αρωματικό υγρό περιμένουν τον επισκέπτη. Πρόκειται για μια εμπειρία που συμβαίνει για πρώτη φορά στα επιστημονικά χρονικά της αρχαιολογίας. Το Μουσείο ανέθεσε στην εταιρεία Κορρές να δημιουργήσει για πρώτη φορά αρώματα προϊστορικών χρόνων.
Μέχρι σήμερα η αισθητηριακή μας βίωση της αρχαιότητας έχει βασιστεί κυρίως στην όραση, ίσως και αυθαίρετα στην αφή, αλλά ποτέ στην όσφρηση. Στο ταξίδι πειραματικής αρχαιολογίας γίνεται μια προσπάθεια να αποκωδικοποιηθούν οι ελάχιστες πληροφορίες που προσφέρουν οι πινακίδες Γραμμικής Β' γραφής, για την τήρηση λογιστικών αρχείων στα ανάκτορα της Μυκηναϊκής Περιόδου, κυρίως σε σχέση με τα συστατικά που προορίζονται για τους αρωματοποιούς του παλατιού.
Με οδηγό λοιπόν τις πληροφορίες αυτές, συνταγές που εμφανίζονται στα βιβλία του Διοσκουρίδη και του Θεόφραστου, καθώς και μεταγενέστερες μελέτες που εστιάζουν στην αρχαία μέθοδο παρασκευής αρωματικών ελαίων, το εργαστήριο της Κορρές ξεκίνησε την προσπάθεια αναβίωσης των αρωμάτων της αρχαιότητας, παραμένοντας πιστό στις μεθόδους των αρχαίων αρωματοποιών.
Τρία μονοδιάστατα, αρχέγονα αρώματα, το ρόδο, ο κορίανδρος και το φασκόμηλο, παίρνουν τη θέση τους ανάμεσα σε πολύτιμα αρχαιολογικά ευρήματα και πραγματοποιούν την αισθητηριακή επαφή με το παρελθόν.
Πρώτο το «Ρόδο της Αφροδίτης», ένα άρωμα βασισμένο στο τριαντάφυλλο, το αγαπημένο λουλούδι και σύμβολο της Θεάς Αφροδίτης. Τα επόμενα δύο θα παρουσιαστούν σταδιακά. Δεν υφίσταται πια καμία ερώτηση περί του αρώματος της αρχαιότητας.
Στο τρίτο τμήμα με τίτλο «Προβάλλοντας το σώμα» διερευνάται ο αγώνας του αρχαίου ανθρώπου να αυτοπροσδιοριστεί, κάτι καθόλου εύκολο στα αρχαία χρόνια. Εκεί συναντάμε το αρχαιότερο γλυπτό, με το οποίο ξεκινάει η ελληνική γλυπτική: μια ιέρεια από τη Σπάρτη του 6.500 π.Χ. Πρόκειται για ένα λίθινο, ιδιαίτερα σημαντικό έργο τέχνης το οποίο συνοψίζει τη γονιμότητα και τις πρωτοθρησκευτικές αγωνίες.
Συνοδεύεται από τον «σκεπτόμενο» από την Καρδίτσα, όπως και από κυκλαδικά ειδώλια όπου είναι σπάνιες οι αντρικές μορφές - ένας αρπιστής και ένας αυλητής αποτελούν σπάνια δείγματα.
Τοιχογραφίες με υπέροχα φορέματα του 3ου αι. π.Χ., γυναικείες και αντρικές λατρευτικές μορφές, δύο αριστουργήματα από τις Μυκήνες που υπογραμμίζουν τη μητρότητα και τη γονιμότητα, συμπληρώνουν αυτό το τμήμα της έκθεσης. Στα γεωμετρικά χρόνια τόσο η αντρική και η γυναικεία μορφή αποδίδονται με στερεότυπα όπως τα γεννητικά όργανα.
Είναι κοσμοϊστορικό το γεγονός των τελών του 7ου με 6ο αι., όταν ο άνθρωπος αποκτάει οντότητα και στην κοινωνία και στο πολιτισμικό περιβάλλον και παύει να αποδίδεται με μικρά ειδώλια αλλά αντικαθίσταται από μεγαλύτερα έργα τέχνης κι έχουμε τους πρώτους Κούρους. Ο άνθρωπος πια αποδίδεται ως κάτι ξεχωριστό, κάτι που ξεκίνησε από τα ομηρικά έπη με τις αγωνίες και τις λύπες του ανθρώπου.
Έτσι, ένας όμορφος αθλητής επίσης προβάλλεται καθώς η ομορφιά δεν είναι αποκλειστικότητα των γυναικών. Στα πλαίσια των Ολυμπιακών Αγώνων υπήρχαν και οι αγώνες ευανδρείας, όπου διάλεγαν τον πιο ωραίο που έπρεπε να είναι και γενναίος.
Με το αίτημα για πολιτικά δικαιώματα όλα αλλάζουν. Η δημοκρατία επηρεάζει και την τέχνη, ιδιαίτερα μετά τη νίκη επί των Περσών. Η δημοκρατική Αθήνα κατάφερε να νικήσει μια μεγάλη αυτοκρατορία. Αυτό τους εμψυχώνει, τους κάνει να νιώσουν πολύ σημαντικοί.
Οι στατικοί Κούροι εξελίσσονται σε γλυπτά που έχουν κίνηση. Η πολιτική κατάσταση, η αυτοεπιβεβαίωση αλλά και η δημοκρατία δίνουν αξία στην κοινωνία.
Στην έκθεση παρουσιάζονται εξαιρετικά μαρμάρινα αντίγραφα γλυπτών του Φειδία, φορέα της Χρυσής Τομής, και του Πολύκλειτου με τον «Κανόνα» του, όπως ένας κορμός υπέροχος που βγαίνει από τις αποθήκες του μουσείου για πρώτη φορά και του οποίου το χάλκινο πρωτότυπο κάποτε κοσμούσε την αγορά.
Τα πρωτότυπα ήταν από χαλκό και χάθηκαν είτε τα έλιωσαν είτε πουλήθηκαν εξαιτίας του πολύτιμου μετάλλου. Καταστροφές συνέβησαν και όταν ο Σύλλας σύλησε το 87 π.Χ. την Αθήνα και ο Μιθριδάτης τη Δήλο το 88 π.Χ. Αργότερα σημαντικά έργα έγιναν αντίγραφα συχνά για να διακοσμήσουν βίλες πλούσιων εμπόρων. Οι ηγεμόνες θέλουν μεγάλα ονόματα και αντίγραφα τους.
Στα εκθέματα ξεχωρίζει το παιδί του 330π.Χ. από χαλκό που βρέθηκε στη θάλασσα του Μαραθώνα.
H έκθεση ολοκληρώνεται με το τέταρτο και τελευταίο τμήμα «Η ατέρμονη αναζήτηση» και δεν είναι τυχαίο ότι το τελευταίο πορτρέτο υποδηλώνει το μέλλον και του αρχαίου κόσμου και της τέχνης.
Άλλωστε ποιο είναι το ωραίο; Οι όψεις του ωραίου είναι πάμπολλες και καθώς αλλάζουν οι πολιτισμικοί και ιστορικοί χρόνοι είναι αυτοί που καθορίζουν το ωραίο, είναι ο άνθρωπος αυτός που θέτει το μέτρο.
Έτσι την έκθεση κλείνει το πορτρέτο ενός άντρα από τη Δήλο του 100 π.Χ.: Ρεαλιστικής τεχνοτροπίας, ένας ανήσυχος άντρας με ρυτίδες, ζάρες και μελαγχολικό ύφος σε αντίθεση με το ιδεαλιστικό και κλασικό πορτρέτο. Ένα έργο όπου εκφράζεται τόσο η αγωνία του άντρα όσο και του καλλιτέχνη. Μια εποχή που ο παλιός κόσμος καταρρέει.
Το «παγκοσμιοποιημένο» περιβάλλον (ανάλογο του σήμερα) που ήταν η Δήλος, ελεύθερη δασμών από το 166 π.Χ. και μια πολύ πλούσια πόλη εμπορίου όπου γύρω στον 1ο αι. π.Χ. ζούσαν ευτυχισμένοι 30.000 άνθρωποι, καταστρέφεται από τον Μιθριδάτη το 88 π.Χ. Αφανίζεται ένα ιερό νησί και μια ολόκληρη εποχή ευδαιμονίας.
Info
Οι αμέτρητες όψεις του Ωραίου
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο (Πατησίων 44)
Από 26/5
Ώρες λειτουργίας (θερινό ωράριο ως 31/10): Δευ. 13:00-20:00, Τρ.-Κυρ. 08:00-20:00