Ένα ελληνικό σχολείο διερεύνησε την πιθανότητα να υποστηρίξει τη συμμετοχή ομάδων μαθητών του σε διαγωνισμούς στους οποίους βραβεύονται για τις ιδέες τους σε κάποιον τομέα. Το ξανασκέφτηκε όμως όταν μέσα από την έρευνα βρήκε ότι για να έχουν πιθανότητες αυτές οι ομάδες θα έπρεπε να ακολουθήσει τον δρόμο που έχουν χαράξει ήδη άλλα σχολεία: δαπανούν περί τα 15.000 ευρώ σε επαγγελματίες «φροντιστές» για την προγύμναση μιας ομάδας, αλλά στην ουσία οι φροντιστές κάνουν σχεδόν όλη τη δουλειά που υποτίθεται ότι πραγματοποιούν οι άριστοι μαθητές. Μάλιστα, αν κάποια ομάδα προκριθεί στην τελική φάση διαγωνισμού του εξωτερικού, το κόστος των φροντιστών ανεβαίνει στα 40.000 ευρώ περίπου.
Αυτό και άλλα παρόμοια φαινόμενα δείχνουν γιατί έχει κάνει τέτοια επιτυχία ένα πρόσφατο βιβλίο Αμερικανού καθηγητή του Πανεπιστημίου του Yale με τίτλο «Η παγίδα της αξιοκρατίας».
Λίγοι πραγματικά άριστοι και άξιοι από τη μεσαία τάξη θα καταφέρουν να βελτιώσουν την κοινωνική τους θέση σε σχέση με τους γονείς τους, κι αυτό μόνο αν είναι σούπερ-ταλέντα ή αν κερδίσουν στο «λότο» της αγοράς.
Με δυο λόγια, ο καθηγητής Markovits υποστηρίζει ότι η ανισότητα έχει ισχυροποιηθεί τόσο πολύ τα τελευταία χρόνια, που τα παιδιά, της μεσαίας τάξης ειδικά, δεν έχουν ίσες ευκαιρίες. (Τα φτωχά παιδιά, εννοείται, δεν έχουν καμιά ευκαιρία). Εκ των πραγμάτων, οι γόνοι οικογενειών που μπορούν να βάλουν βαθιά το χέρι στην τσέπη έχουν τη δυνατότητα να αποκτήσουν πτυχία, διασυνδέσεις και εμπειρίες που θα τους βοηθήσουν να κερδίσουν ‒και με την αυστηρή εφαρμογή της αξιοκρατίας‒ όλες τις ευκαιρίες απέναντι στα παιδιά της μεσαίας τάξης.
Ο Markovits τα λέει αρκετά αναλυτικά σε αυτό το άρθρο, για όποιον δεν έχει τον χρόνο να διαβάσει όλο το βιβλίο.
Αγορασμένα πτυχία-διαβατήρια
Οι πιο προχωρημένοι στην αμφισβήτηση της αξιοκρατίας σημειώνουν και το σκάνδαλο που ξέσπασε πριν από μερικούς μήνες σε πολλά από τα φημισμένα πανεπιστήμια των ΗΠΑ, όπου κάποιοι πλούσιοι είχαν βρει τρόπους να αγοράζουν θέσεις για τα παιδιά τους. Η ηθοποιός Felicity Huffman, πρωταγωνίστρια της σειράς «Νοικοκυρές σε απόγνωση», καταδικάστηκε (και μπήκε στη φυλακή) γιατί δωροδόκησε για να μπει το παιδί της σε ένα τέτοιο πανεπιστήμιο (εξασφαλίζοντας έτσι μεγάλες πιθανότητες για μια καλή δουλειά).
Μήπως αυτά είναι επιχειρήματα της πλευράς των ακραίων φιλελεύθερων ή των δημοκρατών σοσιαλιστών, που είναι ιδιαίτερα δραστήριοι την τελευταία διετία στις ΗΠΑ; Ή η θεματολογία της πρόσφατης ταινίας «Δυστυχώς απουσιάζατε» του αριστεριστή πολυβραβευμένου σκηνοθέτη Κεν Λόουτς;
Κάτι παρόμοιο υποστηρίζει ο David Brooks, όμως, γνωστός συντηρητικός αρθρογράφος των «New York Times». Σε μια πολύ εξομολογητική ομιλία του στο TED θεωρεί την αξιοκρατία, όπως τη βλέπουμε σήμερα, ένα από τα τρία λάθη για τα οποία κάνει την αυτοκριτική του. «H ανθρωπολογία της αξιοκρατίας δεν σε αντιμετωπίζει ως μια ψυχή που πρέπει να αναζητήσει την κάθαρση αλλά ως ένα πακέτο δεξιοτήτων που πρέπει να μεγιστοποιήσεις… Μέσα σε αυτό το κυνήγι, την κούρσα για μεγαλύτερη αξία, παραβλέπουμε την ανάγκη να συνδεθούμε με άλλα άτομα, να έχουμε πραγματικούς φίλους, αποφεύγουμε τα συναισθήματα και τις ανθρώπινες σχέσεις».
Η αναξιοκρατία, σταθερή «αξία»
Τι να συζητήσουμε για την «καθαρότητα» της αξιοκρατίας, θα ρωτήσουν κάποιοι, όταν εδώ, στην Ελλάδα, παλεύουμε ακόμα με τα φαντάσματα της αναξιοκρατίας; Οι πρόσφατοι διορισμοί διοικητών νοσοκομείων έδειξαν ανάγλυφα πόσο βαθιά είναι τα πλοκάμια του πελατειακού κράτους και γιατί έχουμε κολλήσει σε θέματα που οι φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν διευθετήσει εδώ και 60-80 χρόνια. Το σύστημα εδώ δουλεύει με βάση τον κομματικό μηχανισμό, στις πιο προωθημένες φιλελεύθερες δημοκρατίες εξυπηρετείται με το μοντέλο της αξιοκρατίας, που όμως έχει τις «ρυτίδες» του.
Οι αψείς λαϊκιστές έχουν κάθε λόγο να επιτίθενται στην αξιοκρατία και στην αριστεία γιατί είναι ένας εύκολος δρόμος για να χαϊδέψουν αυτιά και να δημιουργήσουν πολιτικό κεφάλαιο. Βασικός πυλώνας της δημαγωγίας τους είναι η αμφισβήτηση κάθε ειδικού, της αυθεντίας, είτε για τα οικονομικά θέματα, είτε για την κλιματική αλλαγή, είτε για οτιδήποτε. Από την άλλη πλευρά, οι υπερασπιστές της φιλελεύθερης δημοκρατίας δυσκολεύονται να αντιμετωπίσουν αυτές τις επιθέσεις αν ταμπουρωθούν πίσω από τη δικαιοσύνη της αξιοκρατίας. Το σύστημα «μπάζει». Βρίσκεται ξανά μπροστά μας ο τοίχος των ανισοτήτων που διευρύνονται, αφού όλο και περισσότερα παιδιά της μεσαίας τάξης, παρά τα πτυχία τους, καταλήγουν σε ανασφαλείς και κακοπληρωμένες δουλειές.
Εδώ θα δείτε ότι η διάκριση νεαρών σε κάποιο ομαδικό άθλημα περνάει από διάφορα «κόλπα», όχι και τόσο αξιοκρατικά. Μάλιστα, ένας «βαμμένος» φιλελεύθερος αρθρογράφος του Bloomberg επιμένει ότι, όπως ήρθαν τα πράγματα, ολοένα και λιγότεροι νέοι μπορούν να κάνουν τα άλματα που κατάφερε η γενιά των γονιών τους στην κοινωνική κλίμακα.
Η συγγραφέας Βίβιαν Στεργίου σε άρθρο της στη LiFΟ εξήγησε πως η αναξιοκρατία και η «σημαδεμένη» αριστεία είναι οι βασικοί λόγοι που διώχνουν τους νέους από την Ελλάδα και όχι τόσο η οικονομική κρίση.
Υπάρχουν γύρω μας και άξιοι και άριστοι, όπως πάντα, σε όλες τις φάσεις της Ιστορίας. Το ζόρι της εποχής μας εντοπίζεται στο ότι έχει μειωθεί η κοινωνική κινητικότητα. Λίγοι πραγματικά άριστοι και άξιοι από τη μεσαία τάξη θα καταφέρουν να βελτιώσουν την κοινωνική τους θέση σε σχέση με τους γονείς τους, κι αυτό μόνο αν είναι σούπερ-ταλέντα ή αν κερδίσουν στο «λότο» της αγοράς.
Όπως ειπώθηκε εύγλωττα στην παρουσίαση του βιβλίου του Δημ. Σωτηρόπουλου για το κράτος, «όσο φεύγουν οι άνθρωποι, δεν θα ηρεμήσει η χώρα». Και θα φεύγουν όσο δεν θα έχουν την ευκαιρία να αναδείξουν την αξία τους ή να αποκτήσουν αξία.