ΒΓΑΛΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ του γερμανικού εξπρεσιονισμού, με μια τάση να ακροβατεί μεταξύ επίγειων και τα ουράνιων σωμάτων, η Παρηγοριά των στρογγυλών πραγμάτων του Αυστριακού Κλέμενς Ζέτς, που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Gutenberg σε εξαιρετική μετάφραση του Χρήστου Αστερίου, δεν είναι από τα βιβλία που θα μπορούσες να εντάξεις στις υφιστάμενες κατηγορίες. Ασθματικό, παράξενο, ιδιοφυές, πρωτότυπο, ανατρεπτικό, ανοίγει νέους δρόμους στη λογοτεχνία, προσδίδοντας στη μυθιστορηματική έκφραση τρισδιάστατη δύναμη και αδιανόητη ένταση. Στα εξωφρενικά, καινοφανή διηγήματα του γεννημένου μόλις το 1982 Αυστριακού Ζετς βρίσκει αναμφίβολα κανείς τον απόηχο των ζωομορφικών ιστοριών του Κάφκα, καθώς αλλόκοτοι λαγοί, λουσμένοι σε ραδιενεργό φως, κάνουν την εμφάνισή τους χριστουγεννιάτικα στην αυλή παράξενων επιστημόνων ή υπερμεγέθεις γάτες, που άλλοτε προβάλλουν ως φαντάσματα και άλλοτε ως πρωτότυποι αστερισμοί, επιμένουν να κυριαρχούν στις ανθρώπινες σχιζοφρενικές φαντασιώσεις. Στις ιστορίες αυτές διακρίνονται, επίσης, άλλοτε ως προφανείς επιρροές και άλλοτε ως ενδείξεις μιας ξεκάθαρης συνάφειας και ταυτότητας, ο δημιουργικός παραλογισμός του Μπέρνχαρντ, το πρωτότυπο χιούμορ του Χάντκε, ο κυνισμός της Γέλινεκ, η ποιητικότητα του Ρίλκε. Είναι προφανές ότι οι εικόνες που ξεπηδούν μέσα από καθημερινά ενσταντανέ ‒και εδώ υπεισέρχεται η καταλυτική επίδραση του Φίλιπ Ντικ, στον οποίο ο Ζετς κλείνει διαρκώς το μάτι‒ σε εξωφρενικές αφηγήσεις επιστημονικής φαντασίας καταργούν τις ορθολογικές περιγραφές της αφήγησης, τη σύνταξη, ακόμα και τον χωρόχρονο.
Άλλωστε, δύσκολα ξεχωρίζεις τα πραγματικά πρόσωπα ‒μοναχικές μεσήλικες γυναίκες, άντρες σε παραφορά ή σχιζοφρενείς, επιστήμονες με τάσεις μεγαλομανίας, ακόμα και μυθικές προσωπικότητες‒ από διάφορα παράξενα πλάσματα όπως ο Ορ, ένας αλλόκοτος συνοδός, που συνδέει αυτόν τον κόσμο με τον επόμενο. Εξάλλου, όλοι οι πρωταγωνιστές αυτών των ευρηματικών, αν και γοητευτικά τρομακτικών, σαν τους εξπρεσιονιστικούς πίνακες, ιστοριών έχουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο το βλέμμα στραμμένο στον ουρανό: άλλοι για να βρουν την ελπίδα, άλλοι για να ανακαλύψουν νέους κόσμους ή παράξενους αστερισμούς.
Όσο τραγικά και αν είναι αυτά που διαδραματίζονται με άξονα το αιώνιο ερώτημα του θανάτου, τόσο αντίστοιχα ρηξικέλευθο είναι και το χιούμορ του Ζετς: εμπνεόμενο, μάλιστα, πολλές φορές από την ποπ κουλτούρα, με πλείστες αναφορές σε ταινίες ή σειρές.
Και αυτός προφανώς είναι ο άλλος τρόπος για να εξηγήσει ο μαθηματικός Ζετς την παρηγοριά των στρογγυλών πραγμάτων, καθώς αυτά αναφέρονται π.χ. στην ανακουφιστική επίδραση που μπορεί να έχει το γεωμετρικό κεφάλι στον πίνακα του Κλέε ή οι καμπυλωτοί αστερισμοί, σαν την ομπρέλα που εμπνεύστηκε ο Τζον Νας στην ταινία με πρωταγωνιστή τον Ράσελ Κρόου, στην οποία αναφέρεται ο συγγραφέας στο Γάτα κατοικεί στον ουρανό του Λαλάντ, ένα από τα πιο όμορφα διηγήματα που έχουν γραφτεί ποτέ στη γερμανική γλώσσα. Μέσα από μια ευφάνταστη σύνδεση του αυτοβιογραφικού στοιχείου με σουρεαλιστικές αναφορές ξετυλίγεται η ιστορία του Μπέρνχαρντ ή Μπερνάρ Ανρί Κονράντι, ενός στρατιώτη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο οποίος, αφού φωτογράφισε τα αυτοσχέδια κυκλικά ‒άλλο ένα κυκλικό συγκείμενο!‒ μέρη, όπου οι στρατιώτες αποχαιρετούσαν, αντί για τις εκκλησίες, τους τραυματίες, συνέχισε να φαντασιώνεται, υποφέροντας από μετατραυματικό στρες, παράξενες εικόνες, πρωτότυπα αεριωθούμενα, όπως ένα τεράστιο ιπτάμενο λεωφορείο από το μέλλον, αλλά και νέα όντα, δίνοντας αφορμή στον συγγραφέα να συνδέσει την ποίηση των φρενοβλαβών, στην οποία επιστρέφει συχνά στα διηγήματά του, με τις δημιουργικές επιδράσεις της σχιζοφρένειας ‒ μια δυναμική απάντηση στον συντοπίτη του Σίγκμουντ Φρόιντ. Ευρηματικός, επομένως, ο τρόπος με τον οποίον εμπλέκει δυναμικά ο Ζετς τη δημιουργική ορμή της ποίησης με αυτήν της φαντασίωσης, όταν μιλάει για τις ευρηματικές ενατενίσεις του σχιζοφρενούς καλλιτέχνη και επιστήμονα Κονράντι: «Την αμέσως προηγούμενη νύχτα, η παρουσία ενός κομήτη στον ουρανό τον είχε “ενοχλήσει σφόδρα”, κυρίως το γεγονός ότι ο υπέρλαμπρος πρωινός ουρανός είχε τυλιχτεί μέσα στη νύχτα γύρω από εκείνον τον κομήτη που ταξίδευε πάνω απ’ τις στέγες. Αυτό τον “είχε γεμίσει στενoχώρια”, καθιστώντας τον “έτοιμο να ξεσπάσει προς πάσα κατεύθυνση” (δες την “εμπειρία έναστρου ουρανού” που θα βιώσει αργότερα ο Κονράντι στο ίδρυμα). Αυτή η νέα αίσθηση τον είχε γεμίσει “όπως γεμίζει ένα Ζέπελιν”, φράση με την οποία πιθανόν να περιέγραφε ένα εσωτερικό φούσκωμα, παρόμοιο μ’ εκείνο των αερόπλοιων όταν γεμίζουν υδρογόνο και παίρνουν ‒καθώς ανοίγουν‒ τη χαρακτηριστική μακρόστενη φόρμα τους». Τελικά, ο Κονράντι, αφού διήλθε διάφορες περιπτώσεις παρόμοιου «αγκυροβολισμού», όπως περιγράφονται αυτές οι φαντασιώσεις, και αφού κατέθεσε μια σειρά από εξαίσια ζωγραφικά έργα, έφτασε να συλλάβει τον τρομερό αστερισμό του Μεγαλόσωμου Νεαρού δίπλα σε αυτόν του Ηνίοχου, που σε σύλληψη είναι πολύ κοντά με εκείνον τον αξέχαστο αχνό αστερισμό του αστρονόμου Λαλάντ. Καθώς φαίνεται, η ευρηματικότητα δεν εξαντλείται στις διαστάσεις αυτού του κόσμου αλλά διαπερνά τα επίγεια όντα και τους ορατούς γαλαξίες.
Αντίστοιχα με την παραδοξότητα των οπτικών μας αντιλήψεων, που ενορασιακά τις συλλαμβάνει η φαντασία, πάντα με τον σουρεαλιστικό τρόπο των σχιζοφρενών, λειτουργεί και η αφήγηση: ευρηματικότατος ο τρόπος που το μυθικό πρόσωπο του μοναχικού συντρόφου του Οδυσσέα Ελπήνορα, τον οποίο έχει μελετήσει καλά ο Ζετς, φτάνει να συναντά τη δωδεκάχρονη νεκρή από λευχαιμία Σαντάκο Σασάκι από τη Χιροσίμα, η οποία τελικά ξεπερνά την αξεπέραστη δίψα του Ελπήνορα για δικαίωση στο πέρας των χρόνων και μετά τον θάνατο. Άλλωστε, κανείς από τους πρωταγωνιστές του Ζετς δεν δικαιώνεται, ούτε μετά θάνατον ούτε εν ζωή, αφού το παράλογο του σύντομου βίου δεν βρίσκει καμία απάντηση: ρωτώντας διαρκώς για τον θάνατο, ο πανικόβλητος Τσβάιγκλ δεν ικανοποιείται με καμία απάντηση, ούτε με το «Άουσβιτς, Άουσβιτς», που ακούει κάποια στιγμή, ούτε με τη φαντασίωση ότι είναι ένας μοναχικός δολοφόνος στον κατάλευκο ορίζοντα του Βόρειου Πόλου. Μάταια οι ήρωες ή οι μοναχικές ηρωίδες, όπως η νοσοκόμα Τρίγκλερ, η οποία φτάνει μάλλον να απαγάγει έναν μαθητή της από το σχολείο, απ’ όπου απολύεται, προσπαθούν να βρουν κάποια τρυφερότητα ή τις δικές τους μεταθανάτιες απαντήσεις. Χαρακτηριστικό το παράδειγμα του ανήσυχου ταξιδιώτη στο «Νότιο Λαζαρέτο», ο οποίος επιστρέφει πάντα στο σπίτι του, που είναι το σημείο μηδέν, αλλά και η 45χρονη γυναίκα, η οποία επίμονα ζητάει συνοδούς για να κάνει σεξ μπροστά στον νεκρό γιο της. Οι ιστορίες δεν εξαντλούν τις απαντήσεις στη λογική εξήγηση, ούτε στη φιλοσοφική αναφορά, ούτε καν στην ηθική αποκατάσταση των πραγμάτων, αλλά αποκλειστικά στην ακατάλυτη δύναμη της μυθοπλασίας. Ακόμα και το φως μοιάζει κάπως υπερβατικό ή ραδιενεργό, καθώς έρχεται από αλλού και όχι από αυτόν τον κόσμο, αφού «ίσως να ήταν σωστή η άποψη κάποιων αρχαίων φιλοσόφων που υποστήριζαν πως ό,τι φωτίζουμε για να το δούμε, το αποσπούμε αναγκαστικά από μια αρχέγονη παραδείσια κατάσταση, ανασύροντάς το στην τραχιά επιφάνεια μιας οδυνηρής ζωής».
Όμως, όσο τραγικά και αν είναι αυτά που διαδραματίζονται με άξονα το αιώνιο ερώτημα του θανάτου, τόσο αντίστοιχα ρηξικέλευθο είναι και το χιούμορ του Ζετς: εμπνεόμενο, μάλιστα, πολλές φορές από την ποπ κουλτούρα, με πλείστες αναφορές σε ταινίες ή σειρές, όπως το Σταρ Τρεκ ή ο Μπαντ Σπένσερ, φαίνεται να δίνει στις ιστορίες την ανάλαφρη έξαρση του σήμερα και να τις συνδέει με δημοφιλείς εξιστορήσεις από τον χώρο της επιστημονικής φαντασίας, τα γιαπωνέζικα κόμικ ή απλώς τις πιο ακραίες στιγμές στα παραμύθια του Άντερσεν. Ενίοτε, μάλιστα, αυτές οι μορφές ξεπερνούν τα όρια της γλώσσας, με ενδεικτικό παράδειγμα το διήγημα «Spam», όπου το μήνυμα μιας γυναίκας η οποία απευθύνεται στον πατέρα του παιδιού της, ζητώντας οικονομική βοήθεια, φτάνει στα σπαμ και κατά συνέπεια στον αναγνώστη, στη γλώσσα που έχουν οι αυτόματοι μεταφραστές του διαδικτύου. Αυτή η μεταγλώσσα συγκαταλέγεται στις άπειρες μορφές έκφρασης που δοκιμάζει σε κάθε του διήγημα ο συγγραφέας, αλλάζοντας τα πρόσωπα και τους τρόπους και επιμένοντας να μας εκπλήσσει πολλαπλά με κάθε του αναφορά και μνεία. Όχι τυχαία ο Κλέμενς Ζετς θεωρείται από τους πλέον δυναμικούς και αναγνωρισμένους γερμανόφωνους συγγραφείς, με την επιτροπή του Βραβείου Kleist να του έχει απονείμει δικαίως το βραβείο του 2020, χαρακτηρίζοντάς τον εξτρεμιστή της λογοτεχνίας με αναρχική φαντασία.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO.