Χαρέμια, πεποικιλμένες κάμαρες στο ημίφως, φίδια, μαϊμούδες, λευκά γυμνά σώματα, ναργιλέδες και κυρίως φοίνικες, αμέτρητοι φοίνικες, είναι μερικές από τις εικόνες στις οποίες έχει συνηθίσει το ευρύ κοινό να ταυτίζει με τον αραβικό πολιτισμό. Κι όμως, ένα Δυτικό καλλιτεχνικό κίνημα του 19ου αιώνα είναι υπεύθυνο για την εδραίωση αυτής της εικονογραφίας στη συνείδηση του μεγάλου κοινού. Ο Οριενταλισμός.
Το καλλιτεχνικό κίνημα του Οριενταλισμού που έφτασε στη κορύφωσή του τον 19ο αιώνα, κατά την πτώση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και την άνοδο της βρετανικής και της γαλλικής αποικιοκρατίας στον αραβικό κόσμο, έφερε στο προσκήνιο της δυτικής πολιτισμικής φαντασίας τη γη που βρισκόταν ανάμεσα στη Μεσόγειο θάλασσα και την Ελλάδα. Το εμπόριο, τα ταξίδια και οι επιδρομές των Αράβων αποτυπώθηκαν σε αριστουργήματα που δημιούργησαν ζωγράφοι όπως ο Ντελακρουά, ο Ζαν Λεόν Ζερόμ και ο Τζον Φρέντερικ Λιούις.
Τα έργα τους συνεχίζουν να εκτίθενται σε μουσεία και γκαλερί ανά τον κόσμο, όμως σύμφωνα με μια έκθεση στο Βρετανικό Μουσείο (που διήρκησε μέχρι τις 20 Ιανουαρίου 2020), δεν υπάρχει αντικειμενικότητα στην απόδοση του αραβικού πολιτισμού που εικονίζουν. Η επιμονή τους να παρουσιάζουν την ευρύτερη Αραβία ως μια παραμυθένια χώρα με λωτούς, μυρωμένους κήπους και λαγγεμένες νύχτες καλλιέργησε στην Ευρώπη και τις ΗΠΑ μια εξωραϊσμένη εικόνα για τη ζωή εκεί― εικόνα που επικράτησε για αιώνες.
ETΣΙ ΤΗΝ ΠΕΡΝΑΝΕ ΟΛΟΙ ΟΙ ΠΑΣΑΔΕΣ ΣΤΟ ΝΤΟΥΝΙΑ: Η πρώτη αυθεντική εκτέλεση ενός πασίγνωστου ελληνικού λαϊκού τραγουδιού
________________________________________________________
Οι Άραβες συχνά συνδέονται με τις καμήλες, την τρομοκρατία, τις γαμψές μύτες και την δωροδοκία ― είναι αυτοί που έχοντας έναν αμύθητο πλούτο που δεν τους αξίζει, αποτελούν κίνδυνο για τον πολιτισμό. Αντιθέτως, ο Δυτικός άνθρωπος, αν και αριθμητικά ανήκει σε μια μειονότητα, αξίζει όλα τα πλούτη και τους πόρους της γής. Γιατί; Επειδή, σε αντίθεση με τον Άραβα, είναι ένα πραγματικό ανθρώπινο ον.
Μάλιστα, αυτό το κύμα του εξιδανικευμένου πόθου της Ανατολής, δεν επηρέασε μόνο τους ζωγράφους και την λογοτεχνία, αλλά έφτασε μέχρι τα λαϊκά τραγούδια, τα περιοδικά του συρμού και τα λαϊκά θεάματα ― κινηματογραφικές ταινίες σε μισοπραγματικές μισοφανταστικές ανατολίτικες χώρες, ακόμα και τα δικά μας ρεμπέτικα τραγούδια, όπου η Ανατολή ήταν πάντα ένας τόπος αδιάκοπου γλεντιού και ηδονών.
«Είναι πάντοτε απαραίτητο να αντιμετωπίζουμε την Τέχνη με σοβαρότητα, ασχέτως πώς πραγματικά αισθανόμαστε για ένα έργο τέχνης» δηλώνει στο BBC η Elisabeth Fraser, καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης του Πανεπιστημίου της Νότιας Φλόριντα. «Πολλά από τα έργα που περιλαμβάνονται σε αυτό που αποκαλούμε "οριενταλισμό" παρουσιάζουν στερεοτυπικές εικόνες οι οποίες χρειάζεται να αντιμετωπιστούν με σκεπτικισμό».
Στην έκθεση συμπεριλαμβάνονται ψηφιδωτά, αγγεία, χαλιά και έπιπλα κυρίως του 19ου αιώνα, όταν ο οριενταλισμός είχε μεγάλη πέραση στην Ευρώπη. Αξίζει όμως να σημειωθεί ότι η Ισλαμική τέχνη είχε εισβάλλει στην Ευρώπη, ασκώντας αυτομάτως μεγάλη γοητεία, πολύ πριν τον Οριενταλισμό― συγκεκριμένα, τον 15ο αιώνα, όταν άκμαζε το εμπόριο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της ιρανικής δυναστείας των Σαφαβιδών. Τα μυθώδη ανάκτορα της Αλάμπρα στη Γρανάδα της Ισπανίας και τα ίχνη που άφησε στο πέρασμά του από τη Μάλτα και τη Σικελία το Χαλιφάτο των Ομεϋαδών τον 9ο και 11ο αιώνα, γοήτευσαν τους Ευρωπαίους πολύ.
Η επιρροή επιτάθηκε με το δέος που ανέκαθεν προκαλούσαν οι Άγιοι Τόποι και η Παλαιστίνη στους χριστιανούς, ως η κοιτίδα της πίστης τους.
Ο όρος «Οριενταλισμός» εδραιώθηκε στη δημόσια συζήτηση μόλις το 1978, όταν ο Αμερικανο-Παλαιστίνιος ακαδημαϊκός Έντουαρντ Σάιντ, δημοσίευσε μια μελέτη με ομώνυμο τίτλο, ισχυριζόμενος ότι μέσω της συμπεριφοράς αυτής η Δύση τοποθετεί το Ισλαμ στο ρόλο του Άλλου, μειώνοντάς το τελικά. Χαρακτηριστικά είχε δηλώσει: «Οι Άραβες συχνά συνδέονται με τις καμήλες, την τρομοκρατία, τις γαμψές μύτες και την δωροδοκία ― είναι αυτοί που έχοντας έναν αμύθητο πλούτο που δεν τους αξίζει, αποτελούν κίνδυνο για τον πολιτισμό. Αντιθέτως, ο Δυτικός άνθρωπος, αν και αριθμητικά ανήκει σε μια μειονότητα, αξίζει όλα τα πλούτη και τους πόρους της γής. Γιατί; Επειδή, σε αντίθεση με τον Άραβα, είναι ένα πραγματικό ανθρώπινο ον».
Δεν ήταν ασυνήθιστο στο Οριενταλισμό να ερανίζονται από οπουδήποτε ό,τι στοιχεία βόλευαν, ασχέτως γεωγραφικής καταγωγής, προκειμένου να παραχθεί το επιθυμητό «ανατολίτικο» αποτέλεσμα. Άλλοι δεν χρειαζόντουσαν καν αφορμές. Ο Ιταλός καλλιτέχνης Cesare Dell'Acqua, κατέφευγε απλώς στην πλούσια φαντασία του την οποία διάνθιζε με μερικές εικόνες από βιβλία εθνογραφίας. Για να μπει στο κλίμα της Ανατολής, ο Ρούντολφ Έρνστ φορούσε φέσι όταν ζωγράφιζε. Αυτό αρκούσε.
Από όλες τις εικόνες της τέχνης του Οριενταλισμού, τα χαρέμια ήταν η ισχυρότερη. Τα είχε όλα. Λαγνεία, νωχελικές γυναίκες, μυστικοπάθεια και υποσχέσεις ηδονής στον Δυτικό ταξιδιώτη. Ο τρόπος που οι Δυτικοί ζωγράφιζαν τα χαρέμια μοιάζει με τον τρόπο με τον οποίο οι αποικιοκράτες εκθείαζαν τους πλουτοπαραγωγικούς πόρους της χώρας που μόλις κατέκτησαν. Κι εδώ διακρίνεται πάλι ο θρίαμβος των στερεοτύπων και της πολιτισμικής υπεροχής. Περιττό δε να πούμε, ότι όλες αυτές είναι εικόνες απολύτως φανταστικές. Κανένας Δυτικός δεν μπόρεσε ποτέ να εισβάλλει στα γυναικείο άβατο- εκτός ίσως από τον μικρό Βιζυηνό, στο «Μόνο της ζωής του ταξείδιον»
Οι οδαλίσκες ήταν βέβαια ο ανθός του ηδονοβλεψία. Εύσαρκες, με γαλακτώδες δέρμα, ξαπλωμένες σε χαλιά και ντιβάνια, συνηθέστατα ολόγυμνες, ήταν ανεκτές στα σαλόνια παρά τον εξόφθαλμο αισθησιασμό τους επειδή ήταν αλλόφυλες.
Δεν είναι τυχαίο που ένα από τα γνωστότερα (και σημαντικότερα) έργα του Οριενταλισμού, το «Γυναίκες της Αλγερίας στο δωμάτιο τους», του Ντελακρουά, δεν απεικονίζει καν Αλγερινές. Όπως ήταν αναμενόμενο, δεν επιτράπηκε στον καλλιτέχνη να εισβάλλει στο γυναικείο άβατο, ωστόσο ένας Εβραίος έμπορος τον άφησε να ζωγραφίσει το χαρέμι του.
Οι οδαλίσκες ήταν βέβαια ο ανθός του ηδονοβλεψία. Εύσαρκες, με γαλακτώδες δέρμα, ξαπλωμένες σε χαλιά και ντιβάνια, συνηθέστατα ολόγυμνες, ήταν ανεκτές στα σαλόνια παρά τον εξόφθαλμο αισθησιασμό τους επειδή ήταν αλλόφυλες. Και τοποθετημένες σε φόντα πολυτελή που ουδεμία σχέση είχαν με Ανατολή. Και κάπως σαν αγγεία ηδονής. Ο Jean-Auguste-Dominique Ingres που ειδικευόταν στο είδος και τις απεικονιζε απαράμιλλα, ουδέποτε είχε επισκεφτεί την Ανατολή, πόσω μάλλον χαρέμι.
Η εικόνα ενός ευσεβούς χριστιανού που αποθαυμάζει δίπλα στη γυναίκα του τον πίνακα μιας γυμνής Τουρκάλας στο χαμάμ ενώ στο βάθος ένα σμήνος ολόγυμνων γυναικών χορεύουν, αγγίζονται και ξαπλώνουν χωρίς ντροπή η μία πάνω στην άλλη, συνοψίζει το «πρόβλημα» του Οριενταλισμού.
Όπως ο Ιngres, έτσι κι ο ευσεβής χριστιανός γοητεύεται από την ελευθεριότητα και τον αισθησιασμό της Ανατολής. Υπάρχει, λοιπόν, ένας τόπος όπου όλα είναι χαλαρά, απολαυστικά και όλα επιτρέπονται. Ωστόσο η ηθική του δεν νοιώθει απειλημένη. Διότι αυτός είναι είδος ανώτερο και οι ακολασίες συμβαίνουν σε χώρες ξωτικές κι ονειρεμένες, χώρες κυρίως φαντασιακές.
Πειράζει που η Ανατολή είναι ένα πάτσγουρκ της φαντασίας και λίγη σχέση έχει με την πραγματικότητα; Όχι και τόσο. Αυτό, θα απασχολήσει λίγο αργότερα τις ειδεχθείς πρακτικές των αποικιοκρατών σε όλο το τόξο της Μεσογείου, μέχρι τις μακρυνές Ινδίες.
Επιμέλεια: Πωλίν Κόκλα. Με στοιχεία από το BBC Culture.