Στην ευρύτερη περιοχή των Μεσογείων βρίσκεται ένας κήπος ο οποίος έχει επηρεάσει αλλά και εμπνεύσει τον κόσμο της κηπουρικής παγκοσμίως.
Το 1962, αφού πέρασε πολλά καλοκαίρια στην Ελλάδα, η Jaqueline Tyrwhitt, μια Αγγλίδα καθηγήτρια Πολεοδομίας στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ αγόρασε ένα κομμάτι γης στην Παιανία.
Είχε εντοπίσει το σημείο σε μια βόλτα που έκανε, κατεβαίνοντας τον Υμηττό. Οι γνώσεις της για τις μετατοπίσεις πληθυσμών και το ένστικτό της τής είπαν ότι αυτό το σημείο δεν θα εντασσόταν σύντομα στον αστικό σχεδιασμό, αν και πρόσφερε εύκολη πρόσβαση στην πόλη και στο αεροδρόμιο, που τότε φυσικά δεν ήταν τόσο κοντά όσο σήμερα.
Το όνομα Σπαρόζα δόθηκε στο κτήμα λόγω του ότι ο λόφος στον οποίο βρισκόταν ήταν γεμάτος σπουργίτια ‒ «sparrow» στα αγγλικά σημαίνει σπουργίτι.
Το όνομα Σπαρόζα δόθηκε στο κτήμα λόγω του ότι ο λόφος στον οποίο βρισκόταν ήταν γεμάτος σπουργίτια ‒ «sparrow» στα αγγλικά σημαίνει σπουργίτι.
Εκεί η Tyrwhitt, χρησιμοποιώντας την τοπική πέτρα, έχτισε ένα απλό σπίτι με ψηλοτάβανο σαλόνι επιπλωμένο με ψηλές βιβλιοθήκες.
Η νότια πλευρά του δωματίου έχει μεγάλες τζαμαρίες και χαρίζει απρόσκοπτη θέα στη σκεπαστή βεράντα, όπου υπάρχει ακόμα και σήμερα μια πανέμορφη μοβ τζακαράντα, ενώ στο βάθος φαίνεται ένας ονειρεμένος κήπος που τώρα τον Απρίλιο είναι σε πλήρη άνθιση.
Είναι ο κήπος που ξεκίνησε να δημιουργεί η Tyrwhitt, η οποία είχε ασχοληθεί ερασιτεχνικά με τη βοτανολογία, έχοντας στο μυαλό της ότι ήθελε να φτιάξει ένα μέρος με ενδημικά φυτά, ανθεκτικά στην ξηρασία, που να μπορούν να επιβιώσουν από τους ισχυρούς ανέμους και την αδυσώπητη ζέστη των καλοκαιρινών μηνών.
Παρά το γεγονός ότι η περιοχή είναι εντελώς άγονη και βραχώδης, η Tyrwhitt κατάφερε τελικά να δημιουργήσει έναν υποδειγματικό και πρωτοπόρο για την εποχή μεσογειακό κήπο με φυτά ξηρού κλίματος.
Ταξίδευε συνεχώς στην Ελλάδα και συνέλεγε σπόρους και φυτά, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονταν από φράχτες σε αρχαιολογικές θέσεις, ενώ κάποια στιγμή, αφού είδε ότι υπήρχαν λίγα αυτόχθονα λουλούδια, ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες, αποφάσισε να εισάγει φυτά από άλλους τύπους ζωνών μεσογειακού κλίματος (Ν. Αφρική, ΝΔ Αυστραλία, Χιλή, Καλιφόρνια), τα οποία θα αντέγραφαν τις συνθήκες στη Σπαρόζα.
Το 1963, μάλιστα, η αρχιτέκτων τοπίου Marina Adams ανέλαβε να σχεδιάσει τον μεσογειακό κήπο της Tyrwhitt, βασισμένη σε οικολογικές αρχές, ενώ βασικός στόχος ήταν ο επισκέπτης να φαντάζεται ότι βρίσκεται μέσα σε μια φυσική περιοχή.
Μετά τη συνταξιοδότησή της από το Χάρβαρντ το 1969, η Tyrwhitt μετακόμισε μόνιμα στην Παιανία, ενώ πριν από τον θάνατό της το 1983 έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο «Δημιουργώντας έναν κήπο σε έναν ελληνικό λόφο» (αγγλικός τίτλος: «Making a garden on a Greek hillside»), το οποίο εκδόθηκε αργότερα από την επιφανή, επίσης Bρετανίδα εκδότρια Denise Harvey που ζει εδώ και χρόνια στην Εύβοια.
To βιβλίο αυτό είναι η ιστορία της δημιουργίας του εν λόγω κήπου και το απόσταγμα όσων έμαθε και παρατήρησε για τα φυτά που μεγάλωναν εκεί.
Όπως σημειώνει και η ίδια η Tyrwhitt, το έγραψε για να «βοηθήσει όσους επιθυμούν να δημιουργήσουν κήπους σε περιοχές με μεσογειακό κλίμα», πιστεύοντας πως οτιδήποτε κατάφερε να επιβιώσει και να μεγαλώσει κάτω από τις «δύσκολες συνθήκες που επικρατούν σε αυτή την άγονη πλαγιά θα μπορέσει να μεγαλώσει ακόμα καλύτερα οπουδήποτε αλλού».
Μετά τον θάνατό της το κτήμα Σπαρόζα κληροδοτήθηκε στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Γουλανδρή, το οποίο το 1994 το παραχώρησε σε μια ομάδα κηπουρών που είχαν συλλάβει την ιδέα της δημιουργίας ενός συλλόγου μεσογειακής κηπουρικής, τον Mediterranean Garden Society.
Λίγα χρόνια πριν, το 1991, μια άλλη εκπληκτική γυναίκα και λάτρης της κηπουρικής, η ιρλανδικής καταγωγής Σάλι Ραζέλου (απεβίωσε το 2022), έγινε η μόνιμη ένοικος του κτήματος και ήταν εκείνη που, μαζί με μερικούς ακόμα ενθουσιώδεις κηπουρούς, δημιούργησε τον Σύλλογο Μεσογειακής Κηπουρικής, ο οποίος σήμερα είναι πλέον διεθνής, μετρώντας μέλη σε πολλά μέρη στον κόσμο, όπως η Αυστραλία και η Καλιφόρνια.
Η κ. Ραζέλου, λειτουργώντας ως θεματοφύλακας και επιμελήτρια του Σπαρόζα, έχει εξαιρετικές γνώσεις βοτανικής, ενώ οι «πίνακές» της με τα αποξηραμένα άνθη και φύλλα που κοσμούν στους τοίχους του σαλονιού είναι πραγματικά αριστουργήματα.
«Θα ήταν δύσκολο να μην αγαπάω τα φυτά. Όλη μου η οικογένεια ασχολούνταν με την κηπουρική στην Ιρλανδία. Ο πατέρας μου, ο οποίος ήταν γεωλόγος, μας πήγαινε περιπάτους και μας μάθαινε τα λατινικά ονόματα όλων των λουλουδιών που συναντούσαμε στις βόλτες μας» λέει καθισμένη στο γραφείο της μέσα στο ευρύχωρο, φωτεινό σαλόνι με τις τεράστιες βιβλιοθήκες που είναι γεμάτες περιοδικά, επιθεωρήσεις και βιβλία σχετικά με κήπους, φυτά και κηπουρική.
Έμεινε για πάντα στην Ελλάδα αφού ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε έναν Έλληνα, τον Νίκο Ραζέλο, και, παρ' ότι ο σύζυγός της απεβίωσε στα τέλη της δεκαετίας του '80, δεν θέλησε να εγκαταλείψει τη χώρα μας.
Σε αυτό συνέτεινε, φυσικά, και το γεγονός ότι εναρμονίστηκε πλήρως με τη φιλοσοφία της πρώτης δημιουργού του κήπου, ενώ παράλληλα εξακολούθησε να αναζητεί τρόπους για να ομορφύνει το τοπίο ακόμα περισσότερο.
Η αποστολή του πρότυπου κήπου που δημιούργησε είναι να δείξει, όπως λέει η ίδια, «πώς μπορεί να δημιουργηθεί ένας κήπος απαράμιλλης ομορφιάς χωρίς τη χρήση λιπασμάτων και φυτοφαρμάκων και με το ελάχιστο, έως καθόλου πότισμα κατά τη διάρκεια της καλοκαιρινής ξηρασίας».
«Επί πάρα πολλά χρόνια στα βιβλία και στα δημοσιεύματα με θέμα την κηπουρική κυριαρχούσε η περιγραφή και εικονογράφηση φυτών και κήπων που αρμόζουν στο κλίμα της βόρειας Ευρώπης και άλλων εύκρατων περιοχών, όπου μέχρι στιγμής δεν υπάρχει έλλειψη νερού.
Γοητευμένοι από αυτές τις εικόνες καταπράσινων γκαζόν και πολύχρωμων λουλουδιών, πολλοί κάτοικοι μεσογειακών περιοχών πασχίζουν να δημιουργήσουν κήπους σε αυτό το μοντέλο, ενώ είναι τελείως ανάρμοστο, όχι μόνο πρακτικά και οικονομικά αλλά και αισθητικά, για τις μεσογειακές συνθήκες.
Σκοπός του συλλόγου είναι να αναπτύξει εναλλακτικές λύσεις για κήπους εξίσου όμορφους και ελκυστικούς, βασισμένους όμως σε μεσογειακά πρότυπα.
Τα φυτά που χρησιμοποιούνται, ως ιθαγενή των μεσογειακών περιοχών του κόσμου, είναι από τη φύση τους λίγο ως πολύ ανθεκτικά στην ξηρασία.
Οι συνθήκες μας δεν μας στερούν το πράσινο ούτε την πολυχρωμία, απλώς τα κάνουν δυνατά σε άλλες εποχές του χρόνου (φθινόπωρο, χειμώνα, άνοιξη).
Η σωστή χρήση νερού πρέπει να είναι βασική αρχή σε χώρες όπου η καλοκαιρινή ξηρασία μπορεί να διαρκέσει πάνω από τέσσερις μήνες, σε περιοχές όπου το κόστος του νερού συνεχώς θα αυξάνεται, ενώ η διαθεσιμότητά του θα ελαττώνεται.
Μια άλλη βασική αρχή όταν ξεκινάμε είναι η προστασία και συντήρηση της υπάρχουσας χλωρίδας ενός κομματιού γης. Μια έκταση μεσογειακή, όπου δέντρα και θάμνοι μεγαλώνουν αργά και επίπονα, δεν προσφέρεται για συχνή "ανακαίνιση" τύπου makeover, ανάλογα με την εκάστοτε μόδα.
Τα ώριμα δέντρα προσφέρουν σκιά σε ανθρώπους και νέα φυτά και η χλόη και τα αγριολούλουδα "ντύνουν" τον φθινοπωρινό, χειμωνιάτικο και ανοιξιάτικο κήπο χωρίς καμιά προσπάθεια εκ μέρους του ιδιοκτήτη. Με λίγη ευελιξία και φαντασία τα υπάρχοντα φυτά μπορούν να ενσωματωθούν στα σχέδια του νέου κήπου.
Αντί για γκαζόν και παρτέρια με πολύχρωμα εποχικά λουλούδια που ανθίζουν όλα μαζί το καλοκαίρι, ο μεσογειακός κήπος μπορεί να αποτελέσει μια πιο ενδιαφέρουσα σύνθεση από σκληρές επιφάνειες (επιστρώσεις, δάπεδα, ξερολιθιές, πεζούλες κ.λπ.), φυσικά ή τεχνητά υλικά, σκιασμένες περιοχές (πέργκολες, καλαμωτές κ.λπ.), βρύσες και λιμνούλες και φυτά που ανθίζουν διαδοχικά όλες τις εποχές του χρόνου.
Σε ορισμένα μέρη του κήπου το χρώμα και το άρωμα των φυλλωμάτων μπορεί να έχουν μεγαλύτερη σημασία από το εφήμερο λουλούδι.
Οι μεσογειακές περιοχές διαθέτουν έναν απίθανα μεγάλο αριθμό φυτών με αρωματικά φύλλα, όχι μόνο βότανα όπως το θυμάρι και το δεντρολίβανο, αλλά και διάφορες αρμπαρόριζες, σάλβιες και πολλά άλλα. Επίσης, το σχήμα του φυτού μπορεί να είναι σημαντικό στοιχείο του σχεδίου μας.
Π.χ. πολλά μεσογειακά φυτά είναι από φυσικού τους πυκνά και καμπυλωτά, ενώ τα μικρόσχημα φύλλα φυτών όπως το πυξάρι, το σκίνο και το τεύκριο τα κάνουν ιδεώδη για καλλωπιστικό κούρεμα.
Τέλος, πρέπει να αντιμετωπιστούν οι ειδικές ανάγκες της σωστής συντήρησης. Αυτές εστιάζονται στο θέμα της βελτίωσης του χώματος, όχι τόσο με καλλιέργεια και σίγουρα όχι με χημικά λιπάσματα, αλλά με χρήση εδαφοκάλυψης (mulch) και φυσικών λιπασμάτων, όπως η χωνεμένη κοπριά και το κομπόστ». Αυτά αναφέρονται σε ένα από τα φυλλάδια του συλλόγου.
Όμως είναι εύλογο να σημειωθεί ότι ακόμα και οι κάτοικοι των χωρών που παραδοσιακά είχαν άφθονο νερό ενδιαφέρονται πλέον για τη δημιουργία μεσογειακών κήπων. «Πολλά μέλη μας από την Βρετανία, για παράδειγμα, που φέτος βίωσε έναν από τους πιο ξηρούς χειμώνες φαίνεται να στρέφονται προς τη δημιουργία κήπων με λιγότερες απαιτήσεις νερού» λέει η κ. Ραζέλου.
Πάντως, το πρώτο πράγμα που παρατηρεί κανείς βγαίνοντας έξω στον 16 στρεμμάτων κήπο είναι ότι, σε αντίθεση με τις παρακείμενες βίλες, το κτήμα Σπαρόζα δεν έχει καμία περίφραξη.
Στα ανατολικά και δυτικά οριοθετείται από στενούς ιδιωτικούς δρόμους, ενώ στα βόρεια και νότια είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πού τελειώνει το όριο του κήπου και πού ξεκινά η φυσική βλάστηση του λόφου.
Μιλώντας με την κ. Ραζέλου, γίνεται κατανοητό ότι το χαρακτηριστικό αυτό προϋποθέτει πολύ ευαίσθητο χειρισμό ώστε να αποφευχθεί οποιαδήποτε ενοχλητική οριοθέτηση μεταξύ των τμημάτων του κήπου που έχουν δημιουργηθεί από ανθρώπινο χέρι και εκείνων που είναι άγρια.
«Ο Απρίλιος είναι ο πιο φορτωμένος μήνας του ελληνικού έτους. Υπάρχουν πολλά λουλούδια σε πλήρη άνθιση. Γίνεται αρκετή δουλειά στον κήπο προκειμένου να προετοιμαστούν για το μακρύ, ξηρό καλοκαίρι. Ένα ευχάριστο καθήκον του Απριλίου είναι η αποξήρανση του χαμομηλιού για το αφέψημα» λέει καθώς κοντοστέκεται λίγο στο «αλώνι», ένα σημείο του κήπου που θυμίζει παραδοσιακό ελληνικό αλώνι.
Είναι μια επίπεδη κυκλική επιφάνεια περίπου 15 μέτρα που συντηρείται ως ξερό λιβάδι το οποίο περιβάλλεται από μια μπάντα θάμνων ανθεκτικών στην ξηρασία.
Το λιβάδι αυτό δεν ποτίζεται και θερίζεται στην αρχή του καλοκαιριού, όταν έχουν δέσει οι σπόροι των άγριων λουλουδιών. Τώρα, καταμεσής της άνοιξης, που είναι γεμάτο χαμομήλια, το παγκάκι που είναι στη μία του μεριά μοιάζει με οπτασία.
«Το τοπίο, όσον αφορά τη βλάστηση, αλλάζει πολύ γρήγορα τον Απρίλιο. Κατά τη διάρκεια των πρώτων δέκα ημερών η πλαγιά είναι γεμάτη Asphodelus aestivus. Είναι πολυάριθμοι όπως οι ανεμώνες του Ιανουαρίου και, φυσικά, πολύ πιο αισθητοί. Στο κάτω μέρος του λόφου, κάτω από τις ελιές, τα λευκά φύλλα της Anthemis chia έχουν δώσει χώρο στην Eruca vesicaria» λέει η κ. Ραζέλου, προχωρώντας ακόμα βαθύτερα μέσα στον κήπο.
Όμως δεν είναι μόνο η χλωρίδα που οργιάζει αυτόν τον μήνα αλλά και η πανίδα. «Τα πρώτα χελιδόνια πετούν τριγύρω και αρχίζουν να ψάχνουν για φωλιές προς το τέλος του μήνα» λέει η ίδια.
Άλλα δύο πτηνά που μπορεί μερικές φορές να βρεθούν στον λόφο τον Απρίλιο είναι ο τσαλαπετεινός και οι ερωδιός, ενώ πράσινες σαύρες, χελώνες και φίδια εμφανίζονται ειδικά το καλοκαίρι.
«Τα φίδια είναι συχνά οχιές και, παρόλο που είναι δηλητηριώδεις, δεν τις σκοτώνουμε». Σε μία από τις μεριές του κήπου υπάρχουν και δύο στέρνες: μία ορθογώνια και μία που κάνει καμπύλη στη μία άκρη. Ένα γλυπτό τοτέμ με μια κουκουβάγια είναι έργο του Derek Toms, ενός από τους συνιδρυτές του συλλόγου.
«Η δεξαμενή είναι πάντα σχεδόν γεμάτη βατράχια και γυρίνους, αλλά κάθε χρόνο, με κάποιον τρόπο εξαφανίζονται, διότι πολλοί τρώγονται από τα χρυσόψαρα» λέει η κ. Ραζέλου. Παλιά υπήρχαν φρύνοι και μπούφοι που πολλαπλασιάζονταν στις στέρνες, αλλά, δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια έχουν εξαφανιστεί.
«Ο καιρός τον Απρίλιο είναι δύσκολος. Μπορεί να έχουμε συνεχόμενα καλοκαιρινές μέρες και στη συνέχεια ψυχρές. Συνήθως στα μέσα του μήνα ξεγελιόμαστε, πιστεύοντας ότι το καλοκαίρι ήρθε για να μείνει.
Το τοπίο, όσον αφορά τη βλάστηση, αλλάζει πολύ γρήγορα τον Απρίλιο. Πριν από το τέλος του μήνα όλα αυτά έχουν ξεθωριάσει και το χόρτο δεν είναι πλέον ζωηρό πράσινο, ενώ μέχρι το τέλος του όλα αυτά θα έχουν αρχίσει να μαραίνονται και ο λόφος θα καταλειφθεί από μια κυματιστή θάλασσα άγριας βρώμης» λέει αγναντεύοντας το τοπίο.
Ο Απρίλιος είναι επίσης ο μήνας της άγριας ορχιδέας, από την οποία έχουμε εννιά είδη ‒ όλες σχεδόν Ophrys. Αν κόψουμε μια Ophrys, το φυτό κατά πάσα πιθανότητα θα πεθάνει. Θα κάνει να ανθίσει αρκετά χρόνια.
Μια άλλη απόλαυση του Απριλίου είναι τα φυλλοβόλα δέντρα, αρχίζοντας από την αμυγδαλιά. Μετά από αυτήν έρχονται οι βερικοκιές και οι ροδιές, ενώ ακολουθούν οι βελανιδιές. Στη συνέχεια τα εσπεριδοειδή, τα πορτοκάλια και τα λεμόνια».
Info
Ο Σύλλογος Μεσογειακής Κηπουρικής, (Mediterranean Garden Society — MGS) είναι ένα μη κερδοσκοπικό σωματείο ενώ παράλληλα λειτουργεί ως φόρουμ για όσους ενδιαφέρονται για τα φυτά και τους κήπους των περιοχών με μεσογειακό κλίμα.
Ο κήπος του κτήματος Σπαρόζα δεν είναι ανοιχτός στο κοινό αλλά δέχεται, με ραντεβού πάντα, μέλη του MGS.