Νέα Αθήνα - Πρωτεύουσα του Ελληνισμού τιτλοφορείται η σημαντική έκδοση από την Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος, η οποία παρουσιάστηκε την περασμένη εβδομάδα στο Εθνικό και Ιστορικό Μουσείο και εμπεριέχει σημειώσεις μιας ζωής ενός σπουδαίου μελετητή της Αθήνας, του πολεοδόμου Κώστα Μπίρη.
Στο πολυσέλιδο τόμο περιλαμβάνονται συγκεντρωμένες πληροφορίες από τη γνωστή έκδοση Αι Αθήνα: Aπό τον 19ον εις τον 20όν αιώνα (1966), άλλες μελέτες του συγγραφέα αλλά και πλήθος πληροφοριών, ανέκδοτων μέχρι σήμερα, που διασώθηκαν από τον ομότιμο καθηγητή του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου, Μάνο Μπίρη, ανιψιό του σπουδαίου αθηναιολάτρη πολεοδόμου.
Παρόλο που από την ηλικία των 29 ετών ήταν καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι εξαιτίας της παράλυσης των κάτω άκρων από την επιδημία δάγκειου πυρετού στην Αθήνα το 1928 στα προσφυγικά παραπήγματα του Πολυγώνου, δεν σταμάτησε ποτέ να αγωνίζεται για την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης και αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην πόλη των Αθηνών.
Ο Κώστας Μπίρης (1899-1980), από τη θέση του στις τεχνικές υπηρεσίες του Δήμου Αθηναίων (1925-1965), υπήρξε πρωτοπόρος μελετητής της αρχιτεκτονικής, της πολεοδομίας και της ιστορίας της πόλης.
Είναι γεγονός ότι σήμερα οι μελέτες του αποτελούν πρωταρχικές επιστημονικές πηγές και η παρούσα έκδοση έρχεται να συμπληρώσει το έργο του ως μια μεγάλη προσθήκη που ο ίδιος είχε σχεδιάσει, αλλά ποτέ δεν κατόρθωσε να δημοσιεύσει.
Αναμφίβολα, είναι ένα πολυεπίπεδο επιστημονικό κατόρθωμα με κύριο χαρακτηριστικό τη λεπτομερή τεκμηρίωση και διαβάζεται συγχρόνως είτε ως ιστορικό αφήγημα, είτε ως πολεοδομική έρευνα, είτε ως κοινωνικό χρονικό του τρόπου διαβίωσης της κοινότητας».
Ο Κώστας Μπίρης ήταν από τους πιο έμπειρους γνώστες της πολεοδομικής πρακτικής, γι' αυτό και στις σελίδες της συγκεκριμένης έκδοσης ο αναγνώστης θα σταθεί ενδελεχώς σε άρθρα και σχόλια του Τύπου, αποφάσεις και λόγους πολιτικών, κείμενα βασιλικών διαταγμάτων, προσδίδοντάς τους την αξία ιστορικών πηγών.
Επίσης, υπάρχουν σχόλια του επιμελητή της έκδοσης που στοχεύουν στην επεξήγηση, στην προσθήκη πληροφοριών και στην καλύτερη κατανόηση του κειμένου.
«Η σχέση του Κώστα Μπίρη με το αντικείμενο της μελέτης συνδέεται με βαθύτερους και υπαρξιακούς δεσμούς με την πόλη της Αθήνας. Περιγράφει την ατμόσφαιρα της αστικής καθημερινότητας με μια ενθουσιώδη γλαφυρότητα αλλά και ως προσωπικό βίωμα, από τη θέση του παρατηρητή που συμπάσχει και κρίνει» υποστηρίζει ο κ. Παπαγεωργίου-Βενετάς.
Παρόλο που από την ηλικία των 29 ετών ήταν καθηλωμένος σε αναπηρικό καροτσάκι εξαιτίας της παράλυσης των κάτω άκρων από την επιδημία δάγκειου πυρετού στην Αθήνα το 1928 στα προσφυγικά παραπήγματα του Πολυγώνου, δεν σταμάτησε ποτέ να αγωνίζεται για την πολεοδομική εξέλιξη της πόλης και αφιέρωσε όλη του τη ζωή στην πόλη των Αθηνών.
Γεννημένος στο Κάιρο, έλκει την καταγωγή του από μια παλιά οικογένεια τεχνουργών της Άνδρου, αλλά μεγάλωσε στην Κάρυστο και στη Χαλκίδα.
Η αγάπη του για την αρχιτεκτονική συνέπεσε με την ίδρυση της Σχολής Αρχιτεκτόνων στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ανήκει στους δώδεκα πρώτους αποφοίτους της, ενώ ο άνθρωπος που τον επηρέασε βαθύτατα ήταν ο Γάλλος πολεοδόμος Ernest Hébrard.
Ξεκινώντας από την εποχή της Μικρασιατικής Καταστροφής και φτάνοντας έως το 1966, εστίασε το ενδιαφέρον του στη μεταπολεμική ανασυγκρότηση.
Μία από τις σημαντικότερες μελέτες του ήταν η βασική αρτηρία που θα ένωνε την Κηφισίας με τα νότια προάστια της Αθήνας, το Φάληρο και τον Πειραιά και συγκαταλέγεται στα θεμελιώδη έργα υποδομής της πρωτεύουσας.
Παράλληλα, προβάλλοντας σθεναρή αντίσταση, κατάφερε να διασώσει τμήματα της πόλης, όπως το Πάρκο Ελευθερίας δίπλα στο Μέγαρο Μουσικής, αλλά και να προστατεύσει τη συνοικία του ιστορικού κέντρου, την Πλάκα.
Το 1939, γράφοντας το έργο Αι Αθήναι του κλασικισμού, δημιούργησε ένα μοναδικό λεύκωμα που αποτελεί σημαντική παρακαταθήκη για την ιστορία των αστικών κτιρίων της Αθήνας, με ολοσέλιδες φωτογραφίες ιδιωτικών μεγάρων που κατεδαφίστηκαν περί τα μέσα του 20ού αιώνα, μεταξύ των οποίων και το μνημειακό Δημοτικό Θέατρο του Τσίλερ έναντι του δημαρχείου.
«Ότι αι Αθήναι είναι σήμερα μία πόλις χωρίς χαρακτήρα πολεοδομικόν και αισθητικόν αποτελεί διαπίστωσιν την οποίαν διακηρύττουν ακόμη και όσοι μόνον το κέντρο της εγνώρισαν και μόνον τας συγκοινωνιακάς αρτηρίας της διασχίζουν.
Πολύ θλιβερωτέρας εντυπώσεις αποκομίζει κανείς περί της καταστάσεώς της, αν εκτρέψη τα βήματά του από μίαν αρτηρίαν, διά να αναζητήση εις τας συνοικίας πολεοδομίαν, αισθητικήν, πράσινον, στρωμένους δρόμους και, γενικά, οργάνωσιν και εμφάνισιν πόλεως» αναφέρεται στον πρόλογο μιας παλιότερης έκδοσης του Κώστα Μπίρη με τίτλο Για τη σύγχρονη Αθήνα - Μελέτες και Αγώνες (Μέρος πρώτο: Δημοσιεύματα).
Μέσα του παρέμενε η εικόνα που είχε για την Αθήνα ως «ζωντανή μεσογειακή πόλη, στεφανωμένη με τους λόφους και τον διαυγή αττικό ουρανό».
Εξού και διατύπωνε εντονότατες αντιδράσεις σχετικά με τις συστηματικές παραβιάσεις των πολεοδομικών κανόνων π.χ. στον Λυκαβηττό, όπου τα ψηλά νεόκτιστα κτίρια άρχισαν να περιορίζουν τον φυσικό του πλούτο. Πρόκειται για μια περίοδο κατά την οποία αρθρογραφεί μιλώντας για κρούσματα «διαπλοκής» και κυκλώματα στον χώρο της πολεοδομίας.
Μερικά από τα ενδιαφέροντα έργα που έχει συγγράψει είναι τα εξής: Η ιστορία του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Ο Καραγκιόζης - Ελληνικό λαϊκό θέατρο, Οι Τσιγγάνοι (Ρωμ και Γύφτοι) - Εθνογραφία και Ιστορία, Αρβανίτες - Οι Δωριείς του νεωτέρου ελληνισμού.
Συνεπώς, η ογκωδέστατη έκδοση αποτελεί σημείο αναφοράς και σημαντική συνεισφορά στην πολεοδομική ιστορία της νέας Αθήνας.
Όπως παρατηρεί ο κ. Παπαγεωργίου-Βενετάς, η έκδοση της Νέας Αθήνας από την Ιστορική Εθνολογική Εταιρεία της Ελλάδος «ως μια συναρπαστική περιήγηση της νεώτερης Αθήνας, έρχεται να συμβάλει με τον πλούτο των πληροφοριών και των κρίσεων στην γνώση της ιστορίας της πρωτεύουσας».
Οι φωτογραφίες είναι από το βιβλίο «Κωστας Η. Μπίρης Βίος αφιερωμένος στην πόλη των Αθηνών» εκδ. Μέλισσα του Μάνου Μπίρη.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO