Όταν αναζήτησα τη βραβευμένη δημοσιογράφο από την Ουκρανία Anna Romandash, οι αναλύσεις στον διεθνή Τύπο έγραφαν ότι βρισκόμαστε στην πιο επικίνδυνη φάση του ρωσο-ουκρανικού πολέμου.
Η ίδια έχει βιώσει εδώ και αρκετούς μήνες τη σκληρή πραγματικότητα στα πεδία των μαχών και με τις ανταποκρίσεις της περιγράφει το φρικιαστικό και παράλογο πρόσωπο του πολέμου. Έχει συνεργαστεί με το CNN, το Radio Free Europe, το Open Government Partnership, το Freedom House και την Deutsche Welle.
Πρόκειται για τη γυναίκα που χρίστηκε Πρέσβειρα Ελευθερίας των Μέσων της Ουκρανίας για το έργο της στα ανθρώπινα δικαιώματα και τα μέσα ενημέρωσης. Επιπλέον, έχει λάβει πολυάριθμα βραβεία για τις ιστορίες που έχει καταγράψει στο πολεμικό μέτωπο της Ουκρανίας.
Στο πλαίσιο της συμμετοχής της ως ομιλήτριας στο διεθνές συνέδριο Athens Democracy Forum, συζητήσαμε για τον εφιάλτη του πολέμου, την κατάσταση που επικρατεί στις εμπόλεμες ζώνες, την πυρηνική κλιμάκωση αλλά και γιατί θεωρεί ότι «το να αδιαφορούμε για την αδικία που διαπράττει η Ρωσία έναντι της Ουκρανίας είναι ένα μεγάλο λάθος».
— Πώς είναι η κατάσταση σήμερα στην Ουκρανία;
Η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική μεταξύ των περιφερειών. Στη δυτική και κεντρική Ουκρανία, οι άνθρωποι προσπαθούν να ζήσουν όσο το δυνατόν πιο φυσιολογικά τη ζωή τους. Πηγαίνουν στη δουλειά, δραστηριοποιούνται στις κοινότητές τους και φροντίζουν ώστε η οικονομία να συνεχίσει να λειτουργεί.
Από την άλλη, οι πολεμικές σειρήνες χτυπούν κατά διαστήματα και ειδοποιούν τους πολίτες για ενδεχόμενο ρωσικό χτύπημα. Επιπλέον, πολλοί άνθρωποι και οργανισμοί έχουν προσαρμοστεί. Για παράδειγμα, πολλά καταφύγια έχουν τώρα καλό wi-fi και έπιπλα, ώστε οι άνθρωποι να μπορούν ακόμη και να εργάζονται ή να μείνουν σε υπόγεια για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα σε περίπτωση ρωσικής απειλής.
Στη βόρεια Ουκρανία, επίσης, οι άνθρωποι προσπαθούν να επιστρέψουν σε κάποια κανονικότητα, αν και μετά την επιβίωσή τους από τη ρωσική κατοχή, το μέγεθος του τραύματος και του πόνου είναι αφόρητο. Υπάρχουν τόσες ζημιές στα σπίτια και τις υποδομές, και παντού υπάρχει τόσος θάνατος και πένθος.
Το ίδιο ισχύει και για άλλα πρόσφατα απελευθερωμένα εδάφη στη βορειοανατολική Ουκρανία. Κάθε μέρα ανακαλύπτονται ομαδικοί τάφοι με πτώματα Ουκρανών που σκοτώθηκαν από Ρώσους στρατιώτες. Οι άνθρωποι έχουν υποφέρει τόσο πολύ, και είναι εντελώς τραυματισμένοι. Υπάρχει τεράστια ανάγκη για κάθε είδους υποστήριξη, από ψυχολογική έως οικονομική, καθώς οι άνθρωποι έχασαν τα σπίτια, τους αγαπημένους τους και τις οικονομίες τους.
Αυτό που κάνουν τώρα οι Ρώσοι είναι να οργανώνουν μια σειρά από γελοία δημοψηφίσματα στα κατεχόμενα. Έχουμε πολλά στοιχεία για ανθρώπους που αναγκάζονται να ψηφίσουν υπό την απειλή των όπλων, καθώς υπάρχουν Ρώσοι στρατιώτες που αναγκάζουν τους ανθρώπους να ψηφίσουν, και αν ψηφίσουν κατά της Ρωσίας, αυτοί οι Ουκρανοί θα διατρέχουν πολύ σοβαρό κίνδυνο.
— Στις περιοχές που μαίνονται οι σφοδρές μάχες τι συμβαίνει;
Σε περιοχές όπως το Μικολάιβ, η Ζαπορίζια και το Χάρκοβο, η κατάσταση είναι πιο δύσκολη και πιο επικίνδυνη. Οι πόλεις δέχονται ρωσική επίθεση επειδή οι Ρώσοι στέλνουν τακτικά πυραύλους εναντίον μη στρατιωτικών υποδομών. Στοχεύουν, μεταξύ άλλων, σχολεία, νοσοκομεία, πάρκα και εμπορικά κέντρα. Αυτές οι επιθέσεις έχουν σκοπό να δημιουργήσουν χάος και να φοβίσουν τους ανθρώπους.
Οι Ρώσοι στοχεύουν επίσης ζωτικής σημασίας υποδομές όπως η ύδρευση, η θέρμανση και το ηλεκτρικό ρεύμα, ώστε οι άνθρωποι να μην έχουν τίποτα από αυτά. Και, ξέρετε, σε πόλεις κοντά στην πρώτη γραμμή, δεν θα υπάρχει θέρμανση κατά τη διάρκεια ενός πολύ παγωμένου ουκρανικού χειμώνα. Έτσι, ενώ πολλοί Ευρωπαίοι μπορεί να πληρώνουν υψηλότερες τιμές για να κρατηθούν ζεστοί, πολλοί Ουκρανοί δεν θα έχουν καθόλου θέρμανση σε ένα κλίμα που φτάνει στους -20 τους χειμερινούς μήνες. Επιπλέον, υπάρχει διαρκής κίνδυνος να σκοτωθούμε από ρωσικό πύραυλο.
Αλλά οι άνθρωποι συνεχίζουν ακόμα. Εργάζονται, οργανώνονται, δημιουργούν έργα τέχνης και πολιτισμού. Διοργανώνουν φεστιβάλ κινηματογράφου στα καταφύγια, ώστε να διατηρήσουν τη λογική τους και να δείξουν στον κόσμο ότι δεν θα τα παρατήσουν ποτέ. Μίλησα με ανθρώπους στο Μικολάιβ, το οποίο απέχει λιγότερο από τριάντα λεπτά από εκεί που βρίσκεται ο ρωσικός στρατός. Οι κάτοικοι εκεί οργανώνουν μουσικές εκδηλώσεις στα υπόγεια, όπου μαζεύουν χρήματα για τον ουκρανικό στρατό και αλληλοϋποστηρίζονται πνευματικά με αυτόν τον τρόπο. Αυτό είναι πολύ εμπνευσμένο και επίσης σπαρακτικό.
Στη συνέχεια, υπάρχουν τμήματα της Ουκρανίας υπό ρωσική κατοχή, όπως η Χερσώνα και η Μαριούπολη (η τελευταία έχει σχεδόν καταστραφεί). Η Κριμαία, η οποία προσαρτήθηκε παράνομα πριν από οκτώ χρόνια, είναι επίσης μέρος της Ουκρανίας. Σε αυτά τα μέρη, η ζωή είναι πολύ διαφορετική από ό,τι μπορούμε να φανταστούμε. Άνθρωποι βασανίζονται, βιάζονται ή σκοτώνονται επειδή υποστηρίζουν την Ουκρανία και αντιδρούν στη ρωσική κατοχή.
Αυτό που κάνουν τώρα οι Ρώσοι είναι να οργανώνουν μια σειρά από γελοία δημοψηφίσματα στα κατεχόμενα. Έχουμε πολλά στοιχεία για ανθρώπους που αναγκάζονται να ψηφίσουν υπό την απειλή των όπλων, καθώς υπάρχουν Ρώσοι στρατιώτες που αναγκάζουν τους ανθρώπους να ψηφίσουν, και αν ψηφίσουν κατά της Ρωσίας, αυτοί οι Ουκρανοί θα διατρέχουν πολύ σοβαρό κίνδυνο. Λαμβάνουμε αναφορές και επικοινωνούμε με πολλά άτομα στο επάγγελμα.
Η ουκρανική γλώσσα, ο πολιτισμός και η ιστορία απαγορεύονται από τους Ρώσους κατακτητές. Αυτό έκανε ο Χίτλερ τη δεκαετία του 1940, και βιώνουμε το ίδιο πράγμα στην Ευρώπη του 21ου αιώνα. Οι Ρώσοι χρησιμοποιούν τις πρακτικές του Χίτλερ πολύ αποτελεσματικά και δεν το κρύβουν καν. Ασπάστηκαν ναζιστικές μεθόδους και χρησιμοποιούν την ίδια ρητορική, ειδικά στα κατεχόμενα.
— Μπορεί η Ουκρανία να γίνει για τη Ρωσία το νέο Βιετνάμ;
Δεν θέλω να συγκρίνω τη Ρωσία με τις ΗΠΑ ή την Ουκρανία με το Βιετνάμ. Η Ρωσία θα χάσει στην Ουκρανία. Έχει ήδη υποστεί μεγάλη ζημιά. Η Ρωσία δεν ήταν ποτέ μεγάλη δύναμη, αλλά είχε πάντα έναν πολύ καλό επικοινωνιακό σχεδιασμό, παρουσιάζοντας τον εαυτό της στον κόσμο ως ισχυρή και με περισσότερη επιρροή από ό,τι ισχύει στην πραγματικότητα. Ένα μεγάλο μέρος της ρωσικής προπαγάνδας προσπαθούσε να πείσει τη Δύση ότι ήταν ασυναγώνιστη.
Βλέπουμε πόσο ανίκανος αλλά και βίαιος και απάνθρωπος είναι ο ρωσικός στρατός, τόσο χάρη στην αντεπίθεση της Ουκρανίας όσο και χάρη στις ανακαλύψεις που κάνουμε για τις ρωσικές φρικαλεότητες παντού στην Ουκρανία. Η Ρωσία είναι αρκετά ηττημένη, και ακόμη και η ρωσική ηγεσία το καταλαβαίνει. Αυτός είναι ο λόγος που χρησιμοποιούν μεθόδους εκβιασμού, επειδή ξέρουν πόσο αδύναμοι είναι.
— Ανησυχείτε για την απειλή μιας πυρηνικής κλιμάκωσης;
Ελλοχεύει πάντα αυτός ο κίνδυνος, αλλά δεν πρέπει να αφήσουμε αυτόν τον εκβιασμό να υπερισχύσει ώστε η Ρωσία να ξεφύγει από την εγκληματική της αποικιοκρατία. Δεν θα έπρεπε ποτέ να επιτραπεί στη Ρωσία να διατηρήσει το πυρηνικό της οπλοστάσιο μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ.
Η Ρωσία έλαβε επίσης τα πυρηνικά όπλα από την Ουκρανία όταν η Ουκρανία τα παράτησε στη δεκαετία του '90 με αντάλλαγμα εγγυήσεις ασφαλείας. Τώρα η Ρωσία χρησιμοποιεί συνεχώς πυρηνικό εκβιασμό και στοχεύει πυρηνικούς σταθμούς της Ουκρανίας για να τρομοκρατήσει τον κόσμο. Αυτή είναι μια χώρα που είναι μόνιμο μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ. Θέλω να το τονίσω αυτό, διότι εάν ο κόσμος υποστεί μια πυρηνική καταστροφή, θα είναι αποτέλεσμα των ενεργειών ενός μέλους του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ που έχει δικαίωμα βέτο.
Και πάλι, δεν νομίζω ότι πρέπει να λυγίσουμε στον εκβιασμό του Πούτιν. Η ρωσική ηγεσία υποχωρεί πολύ συχνά όταν καταλαβαίνει ότι δεν μπορεί να κερδίσει. Δεν πρέπει να φοβόμαστε τον Πούτιν μόνο και μόνο επειδή μιλάει σκληρά. Μιλάει πάντα σκληρά, αλλά αυτό είναι σίγουρα μια καλή παράσταση. Ρεαλιστικά, δεν νομίζω ότι οι Ρώσοι είναι τόσο αυτοκαταστροφικοί. Ελπίζουν να τρομάξουν τον κόσμο και να κρύψουν πόσο φοβούνται για τη μελλοντική τους ήττα.
Μιλούσαν για πυρηνικά καθ' όλη τη διάρκεια του πολέμου, όποτε έχαναν. Και όσο περισσότερο χάνουν, τόσο περισσότερο μιλούν για πυρηνικά όπλα. Αυτή είναι μια στρατηγική για να τρομάξει τον κόσμο, αλλά ακόμη και οι σύμμαχοι της Ρωσίας –όπως η Κίνα– δεν θα ανεχτούν ένα πυρηνικό χτύπημα. Η Ρωσία το ξέρει αυτό. Είναι λοιπόν μια σκληρή συζήτηση με στόχο να τρομάξει το διεθνές κοινό. Αυτό θυμίζει το πώς οι Ρώσοι συνήθιζαν να τρομάζουν τον κόσμο με τον αήττητο στρατό τους, αλλά τώρα βλέπουμε την αλήθεια για το πώς είναι στην πραγματικότητα αυτός ο στρατός.
— Πότε και πώς πιστεύετε ότι θα τελειώσει αυτός ο πόλεμος;
Δεν υπάρχει περίπτωση η Ρωσία να κερδίσει αυτόν τον πόλεμο. Ήταν εμφανές από την αρχή. Ξέρω ότι πολλοί Ευρωπαίοι δεν πίστευαν στη νίκη της Ουκρανίας από νωρίς, αλλά προσωπικά ποτέ δεν το αμφισβήτησα. Γνωρίζω την Ουκρανία πολύ καλύτερα από τους Ρώσους ή πολλούς ξένους και ξέρω ότι οι Ουκρανοί θα υπερασπιστούν τη γη και την ελευθερία τους. Δεν έχουμε πού να πάμε.
Οι Ρώσοι ξεκίνησαν τον πόλεμο με κάποια εξαιρετικά αρνητικά δεδομένα, κακή προετοιμασία, κακό εξοπλισμό και δεν βλέπω πώς μπορούν να συντηρήσουν τον πόλεμο. Για τη Ρωσία, το καλύτερο σενάριο θα ήταν να παγώσει ο πόλεμος, να εκβιαστεί περισσότερο η Ευρώπη για να αρθούν οι κυρώσεις, να αγοράσει ή να μεταφέρει λαθραία περισσότερα σύγχρονα όπλα, να εκπαιδεύσει περισσότερους στρατιώτες και να ξαναρχίσει έναν ενεργό πόλεμο λίγο αργότερα.
Αλλά η Ουκρανία δεν θα αφήσει τη Ρωσία να παγώσει τον πόλεμο. Καταλαβαίνουμε αυτό το σενάριο. Το τέλος του πολέμου θα είναι η ήττα της Ρωσίας στο μέτωπο. Είναι δύσκολο να προβλέψουμε πότε θα συμβεί αυτό, αλλά θα συμβεί.
Νομίζω ότι είναι σημαντικό να τονίσουμε ότι η Ουκρανία και οι Ουκρανοί είναι το υποκείμενο, όχι το αντικείμενο αυτού του πολέμου. Έτσι, η επίλυση της ρωσικής εισβολής θα εξαρτηθεί από πολλές απόψεις από τον ουκρανικό στρατό και τον λαό.
— Ποια είναι η πιο δύσκολη στιγμή που έχετε ζήσει αυτό το διάστημα;
Υπάρχουν πολλές. Νομίζω ότι ένα από τα πιο δύσκολα ήταν η συνειδητοποίηση ότι υπάρχει κάποιος που προσπαθεί ενεργά να με σκοτώσει μόνο και μόνο επειδή ζω και επιλέγω να είμαι Ουκρανή. Οι Ρώσοι ήρθαν να σκοτώσουν εμένα και εκατομμύρια ανθρώπους σαν εμένα απλώς και μόνο επειδή δεν θέλουμε να είμαστε Ρώσοι και να ζούμε στη Ρωσία. Αυτή η συνεχής απειλή και η απόλυτη έλλειψη ενσυναίσθησης ή ανθρωπιάς των Ρώσων ήταν κάτι το σοκαριστικό.
Δύσκολες στιγμές προκύπτουν όταν μιλάω με ανθρώπους που επέζησαν της ρωσικής κατοχής και βλέπω τα αποτελέσματα των ρωσικών θηριωδιών με τα μάτια μου. Η Ρωσία χρησιμοποιεί κατά γράμμα όλες τις σελίδες της ναζιστικής προσέγγισης. Δημιουργούν τα δικά τους στρατόπεδα συγκέντρωσης, χρησιμοποιούν τον βιασμό ως πολεμικό όπλο και διεξάγουν έναν πόλεμο με όλα τα στοιχεία της γενοκτονίας.
Είναι πολύ δύσκολο να μιλήσεις σε γυναίκες που βιάστηκαν, ή των οποίων τα παιδιά βιάστηκαν ή των οποίων τα αγαπημένα πρόσωπα σκοτώθηκαν μπροστά τους. Αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι στατιστικά στοιχεία και νιώθω ότι όλοι τους απογοητεύσαμε. Νιώθω ότι ο κόσμος τους απογοήτευσε, γιατί δεν το απέτρεψε και συνεχίζει να αφήνει τη Ρωσία να το κάνει αυτό ξανά και ξανά.
Έτσι, κάθε έγκλημα πολέμου που καταγράφω είναι άλλη μια δύσκολη στιγμή για μένα και για όλους όσοι κάνουν αυτή τη δουλειά. Αλλά δεν είναι τίποτα σε σύγκριση με αυτό που βιώνουν οι άνθρωποι υπό κατοχή και οι στρατιώτες στην πρώτη γραμμή. Είμαι βέβαια ότι οι άνθρωποι των οποίων τα αγαπημένα πρόσωπα πολεμούν και υπερασπίζονται την Ουκρανία υποφέρουν πολύ περισσότερο.
— Τι σας γοητεύει στη δημοσιογραφία;
Η δημοσιογραφία μου δίνει ένα νόημα και μια αίσθηση ότι πρέπει να συνεχίσω να εργάζομαι, όσο και αν συναισθηματικά νιώθω να έχω στραγγίξει. Με κάνει να ελπίζω ότι μέσω της δουλειάς μου μπορώ να αποτρέψω περισσότερα εγκλήματα και να φέρω τους εγκληματίες ενώπιον της δικαιοσύνης.
Υπάρχουν πολλοί εγκληματίες, και όχι μόνο ο Πούτιν, επειδή οι Ρώσοι στρατιώτες διαπράττουν εγκλήματα πολέμου στην Ουκρανία με δική τους ελεύθερη βούληση. Ελπίζω μέσω της δημοσιογραφίας να μπορέσουμε να τους εντοπίσουμε και να τους οδηγήσουμε στα δικαστήρια για να τιμωρηθούν.
— Σε τι περιβάλλον μεγαλώσατε;
Μεγάλωσα σε ένα μικροσκοπικό χωριό στη δυτική Ουκρανία, μια ώρα μακριά από ένα μεγάλο πολιτιστικό κέντρο, το Λβιβ. Μεγάλωσα σε ένα ήσυχο αγρόκτημα και είχα υπέροχα παιδικά χρόνια. Οι γονείς και οι παππούδες μου πάντα με ενθάρρυναν να εκφράζομαι και να κάνω πράγματα που με ενδιέφεραν, έτσι μου αγόραζαν πολλά βιβλία και υποστήριζαν τα χόμπι μου. Μεγάλωσα στην Ουκρανία σε μια εποχή πολλαπλών μετασχηματισμών και μου άρεσε να βλέπω τη χώρα μου να ωριμάζει μαζί μου.
— Περιμένατε ότι θα ζούσατε εν μέσω ενός πολέμου;
Όχι. Μέχρι το 2014, η Ουκρανία ήταν όπως κάθε άλλη ευρωπαϊκή χώρα που ήλπιζε ότι η ειρήνη θα επικρατούσε και ότι οι πόλεμοι ανήκαν στο παρελθόν. Η Ουκρανία είχε μια πολύ ειρηνική μετάβαση στη δημοκρατία τη δεκαετία του '90, μια ισχυρή κοινωνία των πολιτών και ένα αναπτυσσόμενο δημοκρατικό σύστημα. Παλιά πιστεύαμε ότι οι στρατοί ήταν ξεπερασμένοι και δεν έπρεπε να επενδύσουμε πολλά στην άμυνα. Η Ρωσία ήταν πάντα μια απειλή που διεξήγαγε πολιτιστικούς και οικονομικούς πολέμους, αλλά δεν πίστευα ότι θα ήταν τόσο ανόητοι ώστε να ξεκινήσουν ανοιχτό πόλεμο εναντίον της Ουκρανίας. Έκανα λάθος.
— Ποιες σκέψεις σας έρχονται στο μυαλό όταν ακούτε τη λέξη Ουκρανία;
Σπίτι των γενναίων. Δεν εξιδανικεύω την Ουκρανία. Είναι ένα σπίτι με όλα τα καλά και τα κακά. Είναι ένα σπίτι για πολλούς γενναίους και ευγενικούς ανθρώπους και είναι μια χώρα που μεγαλώνει και αναπτύσσεται. Υπάρχουν πολλά λείψανα του παρελθόντος, της ρωσικής αποικιοκρατίας και του τραύματος του κομμουνισμού και της καταστολής, αλλά η Ουκρανία μπορεί και τα ξεπερνά.
— Τι θεωρείτε σημαντικό στη ζωή;
Η ζωή είναι σημαντική όπως κι αν είναι. Το να μπορώ να βοηθάω άλλους και να παραμένω κοντά στους αγαπημένους μου είναι πολύ σημαντικό για μένα. Πιστεύω επίσης ότι είναι πολύ σημαντικό να μην αδιαφορούμε όταν βλέπουμε την αδικία γύρω μας. Πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να πιστεύουν ότι ο Ρωσο-Ουκρανικός πόλεμος είναι κάποια τοπική σύγκρουση που δεν τους αφορά. Αυτή δεν είναι η πραγματικότητα. Αυτός ο πόλεμος μας αφορά όλους, ειδικά την Ευρώπη. Επομένως το να αδιαφορούμε για την αδικία που διαπράττει η Ρωσία έναντι της Ουκρανίας είναι ένα μεγάλο λάθος.