Δεν γράφω πάλι για το brain drain. Έχω αρχίσει να απεχθάνομαι ακόμα και τη φράση «διαρροή εγκεφάλων». Μου φέρνει στον νου ένα ανοιγμένο κεφάλι και τα μυαλά να χύνονται από μέσα του σε κάποιο υπερβολικά άσπρο πάτωμα. Θέλω να πω γι' αυτό το πέρα-δώθε, εξωτερικό-Ελλάδα, της γενιάς που πήγε πανεπιστήμιο γύρω στο 2010, τότε που τα λεφτά τελείωναν. Χρησιμοποιώ αυτό που έχω: την προσωπική, αυθαίρετη, περιορισμένη οπτική μου γωνία.
Οι περισσότεροι νέοι άνθρωποι που ξέρω και είναι τώρα γύρω στα 30 δεν μοιάζουν με κακομαθημένα κωλόπαιδα, περισσότερο με φτωχούς επιστήμονες, με πολλά πτυχία και λίγα λεφτά στην τράπεζα. Πήγαν πανεπιστήμιο και πιάσανε άσκοπες, κακοπληρωμένες δουλειές όταν τα πράγματα άρχισαν να στραβώνουν. Στην αρχή, πολλοί και πολλές κρύβανε τη φτώχεια τους, τις δυσκολίες ή τα λεφτά των γονιών τους που άρχισαν να φαίνονται πιο ενοχλητικά σε όσους δεν γεννήθηκαν προσοδούχοι. Καθώς η κρίση σιγά-σιγά φούντωνε, όσοι και όσες τύχαινε να σπουδάζουμε εκείνη την περίοδο σε κρύες πανεπιστημιακές αίθουσες χωρίς θέρμανση και σε ακόμα πιο κρύα σπίτια, είχαμε τη μόνιμη συζήτηση που όλους μάς ενώνει: να φύγω ή να μείνω; Στα πανεπιστήμια, από το '10 και μετά, γινόταν της τρελής. Δεν ξέραμε ακριβώς τι μας έφταιγε, αλλά ερχόταν γλυκιά-γλυκιά η σφαλιάρα της πραγματικότητας και μας έβρισκε κάθε τρεις και λίγο.
Η εργοδοτική εκμετάλλευση άρχισε να γίνεται κανονικότητα, δεν άκουγες μισθό πάνω από 400-600 ευρώ, έβγαιναν αγγελίες (και βγαίνουν ακόμη) που δήλωναν με καμάρι «προσφέρεται αμοιβή». Αρκετοί έφευγαν για δουλειές έξω, με πιο πολλά λεφτά, πιο πολλή μοναξιά και συχνά ένα μείγμα θυμού και νοσταλγίας. Είδαμε φίλους να σκληραίνουν στο εξωτερικό, να αλλάζουν απ' την ξενιτιά που έλεγε κι ο ποιητής, να παλεύουν να ξεπατικώσουν καινούργιους εαυτούς σε νέα μέρη. Άλλους να αλλάζουν τόπους συνέχεια. Άλλους να κάνουν κάτι δικό τους στην Ελλάδα.
Αντί να βλέπουμε τη χώρα σαν άδεια πισίνα όπου πρέπει να γυρίσουν τα ξενιτεμένα της μυαλά για να γεμίσει, λέω ν' αφήσουμε τις συζητήσεις που ηχούν σαν κακή μετάφραση κοινωνιολογικής μελέτης και να δουλέψουμε για ν' αλλάξουμε τα κολλημένα μυαλά σ' αυτόν εδώ και σε άλλους τόπους
Ακούγαμε συνέχεια αυτό το «φύγετε έξω» από ανθρώπους καλοπροαίρετους, που η τελευταία τους επαφή με το εξωτερικό ήταν η οργανωμένη εκδρομή του γκρουπ της ενορίας τους στους Αγίους Τόπους. Όσοι έμεναν φαίνονταν τρελοί ή υπεραισιόδοξοι ή με προβλήματα, όσοι έφευγαν μεγάλωναν ξαφνικά ή έκαναν ωραίες δουλειές και χρήματα και σχέσεις με πρόσωπα με ονόματα εξωτικά ή γύρναγαν αλλαγμένοι, με ιδέες, ή αποφασισμένοι να πετύχουν εδώ και τώρα.
Γενικά, το μέσα-έξω έγινε κεντρικό σημείο στις ζωές μας. Στην πολύ θετική εκδοχή του έγινε συχνά ταξίδια. Γελοιωδώς πανεύκολες μετακινήσεις με φθηνά αεροπορικά, φθηνά Αirbnb (στην αρχή) και κινητά που λένε πώς να μη χαθείς. Η τεχνολογία και η φθηνή ιντερνετική πληροφορία τσακίσανε τις αποστάσεις. Τα σύνορα έγιναν τίποτα μπροστά στον τεράστιο κόσμο των ευκαιριών. Ενηλικιωθήκαμε με Ίντερνετ και πιάσαμε τον εαυτό μας να συνδέεται με ανθρώπους με κοινές προσλαμβάνουσες, κοινά διαβάσματα και κοινές λατρεμένες σειρές, ανεξαρτήτως εθνικής καταγωγής. Συμμετείχαμε και συμμετέχουμε σε κοινότητες που δεν έχουν καμία σχέση με το πού βρίσκεσαι σωματικά, πολύ λιγότερο με το πού γεννήθηκες, αρκεί να ξέρεις αγγλικά (φροντιστηρίου, βλαχο-expat, business ή με προφορά BBC) και να βουτήχτηκες νωρίς στο χωνευτήρι του Ίντερνετ.
Ταξίδια, μετανάστευση, σπουδές και δουλειές έξω γίνανε την τελευταία δεκαετία ειδήσεις ή πιθανές ζωές τόσο κοινές και αναμενόμενες που δεν μας προκαλούν καμία εντύπωση πια. Η νεανική άγνοια κινδύνου έγινε και άγνοια συνόρων και περιορισμών του παρελθόντος και το μέσα-έξω μπήκε στις σπουδές, στις δουλειές και στις παρέες μας. Προφανώς, πασχίσαμε κι εμείς να ενηλικιωθούμε και νομίζω, ό,τι κι αν λέγεται, δεν το κάναμε καθόλου κωλοπαιδίστικα. Ναι, παθαίνω πού και πού αλληλεγγύη και περηφάνια για τη γενιά μου, επειδή νομίζω ότι εξελίσσεται υπέροχα, δεδομένου ότι μεγάλωσε μέσα στο στρίμωγμα και την αφετηριακή ανισότητα.
Όταν μιλάμε για διαρροή εγκεφάλων, δίνουμε την εντύπωση ότι ο κόσμος και οι ζωές μας είναι κάτι στατικό. Δεν είναι. Οι νέοι στον δυτικό κόσμο τώρα βρίσκονται σε μια μόνιμη ροή. Μιλάμε για μετακινήσεις σαν να είναι κάτι κακό. Δεν είναι, χωρίς να υποτιμώ (και πώς θα μπορούσα;) τις άπειρες δυσκολίες. Ταυτόχρονα, η κουβέντα για τη διαρροή εγκεφάλων δίνει την εντύπωση ότι η χώρα εδώ ψάχνει τα δικά της παιδάκια και μένει άδεια μέχρι να γυρίσουν. Αντίθετα, νομίζω, θα έπρεπε να θέλουμε όσο τίποτε άλλο τα πανεπιστήμιά μας, οι δουλειές και οι δρόμοι μας να γεμίσουν ανθρώπους που απέκτησαν γνώση και εμπειρίες από αλλού.
Αντί να βλέπουμε τη χώρα σαν άδεια πισίνα όπου πρέπει να γυρίσουν τα ξενιτεμένα της μυαλά για να γεμίσει, λέω ν' αφήσουμε τις συζητήσεις που ηχούν σαν κακή μετάφραση κοινωνιολογικής μελέτης και να δουλέψουμε για ν' αλλάξουμε τα κολλημένα μυαλά σ' αυτόν εδώ και σε άλλους τόπους, τα μυαλά που μες στη διαρροή τους νομίζουν ότι οι άνθρωποι είναι δέντρα καταδικασμένα να ψηλώνουν εκεί όπου έτυχε να γεννηθούν. Ίσως, τελικά, να είπα ψέματα κι αυτό να είναι ένα κείμενο για το brain drain. Αλλά κυρίως ήθελα να πω ότι ελπίζω με τη νέα δεκαετία να σταματήσουμε να βλέπουμε τη μετακίνηση των ανθρώπων ως απειλή.
Το άρθρο δημοσιεύθηκε στην έντυπη LiFO