Πείραμα 1
- Κηδεύεται η μητέρα της Μαρίας.
- Στη διάρκεια της κηδείας η Μαρία προσέχει έναν ωραίο άγνωστο να παρακολουθεί την κηδεία μόνος και τεθλιμμένος. Σκέφτεται ότι θέλει να τον γνωρίσει, να του μιλήσει.
- Όταν τελειώνει η κηδεία, η Μαρία κοιτάει γύρω να τον δει, αλλά δεν τον βλέπει. Ο άγνωστος εξαφανίστηκε πριν προλάβει να του μιλήσει.
- Εκείνο το βράδυ η Μαρία δολοφονεί την αδελφή της!
Αφού διάβασαν τις πιο πάνω γραμμές, τους ζητήσαμε να απαντήσουν σύντομα, και εντός ενός πενταλέπτου, το εξής ερώτημα:
«Γιατί νομίζετε ότι η Μαρία δολοφόνησε την αδελφή της το βράδυ της κηδείας;»
Πείραμα 2
Ζητάμε από άτομα να συμμετάσχουν σε ένα απλούστατο τεστ αριθμητικής, το οποίο περιλαμβάνει ιδιαίτερα εύκολα, αλλά πάρα πολλά ερωτήματα, που για να απαντηθούν όλα δεν αρκεί επ' ουδενί το χρονικό διάστημα που τους δίνουμε (π.χ. μισή ώρα). Το κίνητρο για να συμμετάσχουν είναι ότι τους υποσχόμαστε 1 ευρώ ανά σωστή απάντηση. Αρχίζουν, λοιπόν, να απαντούν όσο το δυνατόν γρηγορότερα. Όταν τελειώσει ο χρόνος, τους ζητάμε να σταματήσουν να γράφουν, τους λέμε τις σωστές απαντήσεις, τους παρακαλούμε να καταστρέψουν την κόλλα στην οποία έγραψαν τις απαντήσεις τους σε ειδικό μηχάνημα που βρίσκεται στον χώρο (shredder) και κατόπιν τους ζητάμε να μας πουν πόσες ερωτήσεις απάντησαν σωστά (σ.σ. εμείς δεν είδαμε ποτέ την κόλλα με τις απαντήσεις τους). Αφού μας πουν, χωρίς να θέσουμε υπό αμφισβήτηση την απάντησή τους, τους πληρώνουμε και φεύγουν. (Αυτό που οι συμμετέχοντες δεν γνωρίζουν είναι ότι το μηχάνημα καταστροφής των γραπτών, στην πραγματικότητα, δεν κατέστρεψε ποτέ την κόλλα τους, αλλά την κράτησε στο εσωτερικό του, καταστρέφοντας άλλη κόλλα, έτσι ώστε εμείς να είμαστε σε θέση να μετρήσουμε επακριβώς τον βαθμό της «ανεντιμότητας» των συμμετεχόντων. Σε τέτοια πειράματα έχουν συμμετάσχει, έως τώρα, πάνω από 40.000 άτομα σε αρκετές χώρες του κόσμου (στην Ελλάδα όχι ακόμα, αν και θα είχε ενδιαφέρον).
Τα διδάγματα
Αρχίζω με το δεύτερο πείραμα που αφορά την ανεντιμότητα και μας βοηθά να μελετήσουμε τον αντίκτυπο διάφορων παραγόντων στην έφεσή μας προς αυτήν. Οι οικονομολόγοι (και πολλοί άλλοι που μοιράζονται τον τρόπο σκέψης των οικονομολόγων) υποθέτουν ότι το κάθε άτομο πασχίζει να μεγιστοποιήσει τη διαφορά ατομικού οφέλους και ατομικού κόστους από κάθε απόφαση. Ότι το άτομο σκέφτεται: «Τι πιθανότητες υπάρχουν να με πιάσουν να λέω ψέματα, να φοροδιαφεύγω, να κλέβω; Ποιο είναι το όφελός μου, αν τα καταφέρω να μη με πιάσουν; Ποιο είναι το κόστος μου αν με πιάσουν;». Με αυτό το σκεπτικό, οι οικονομολόγοι πιστεύουν ακράδαντα ότι όσο μεγαλύτερο το κόστος του να πιαστείς στα πράσα και όσο μικρότερο το όφελος του να τη γλιτώσεις, τόσο λιγότερο ανέντιμα δρουν τα άτομα.
Η πραγματικότητα, όμως, φαίνεται να διαψεύδει την ωφελιμιστική λογική των οικονομολόγων. Στα πειράματα αυτά (τα οποία πολύ εύκολα προσαρμόζονται, με μικρές αλλαγές, για να επαληθευτούν διάφορες υποθέσεις) βρίσκουμε ότι η πιθανότητα να πει κάποιο άτομο ψέματα (ότι έλυσε πολύ περισσότερα αριθμητικά προβλήματα απ' ό,τι στην πραγματικότητα) είναι ανεξάρτητη από το χρηματικό όφελος που θα αποκομίσει, αν μας «κοροϊδέψει». Παράλληλα, επηρεάζεται σχετικά λίγο ακόμα και από την πιθανότητα να «πιαστεί» και σχεδόν καθόλου από το κόστος των κυρώσεων σε περίπτωση που «πιαστεί» (σ.σ. δεν είναι τυχαίο ότι η θανατική ποινή δεν μειώνει τη συχνότητα των δολοφονιών σε πολιτείες όπου προβλέπεται). Πολύ περισσότερο εξαρτάται από το κατά πόσο τα άτομα πιστεύουν ότι (α) οι ανέντιμες πράξεις είναι συνήθεις εντός της δικής τους κοινότητας/κοινωνίας και (β) τα «θύματα» της ανεντιμότητάς τους είναι «άξια» της δικής τους έγνοιας. Με απλά λόγια, φαίνεται ότι προβλήματα όπως η φοροδιαφυγή δεν αντιμετωπίζονται αποτελεσματικά με τη φοβέρα και τα πρόστιμα αλλά με την καλλιέργεια ενός περί δικαίου αισθήματος εντός της κοινωνίας. Άντε τώρα να το εξηγήσεις αυτό σε πολιτικούς που άγονται και φέρονται από την ξύλινη γλώσσα και την ωφελιμιστική λογική των οικονομολόγων.
Κλείνω με το πρώτο πείραμα, την περίπτωση της δολοφόνου Μαρίας, ξεκινώντας με ένα φρικιαστικό εμπειρικό εύρημα: από τους 173 μεταπτυχιακούς φοιτητές σε τμήματα Οικονομικών που ερωτήθηκαν, οι 124 απάντησαν στο ερώτημά μας ως εξής: «Προφανώς δολοφόνησε την αδελφή της για να συναντήσει τον όμορφο άνδρα. Θα σκέφτηκε πως, αφού είχε πάει στην κηδεία της μητέρας της, ίσως να εμφανιζόταν ξανά στην κηδεία της αδελφής της». Αντίθετα, από τους 564 μεταπτυχιακούς φοιτητές άλλων τμημάτων (π.χ. Νομικής, Ιατρικής, Πολυτεχνικών Σχολών), μόνο 32 έδωσαν τέτοια απάντηση. Οι υπόλοιποι απλώς δήλωσαν άγνοια. Μια άγνοια που δεν καταδεικνύει λιγότερη οξυδέρκεια από τους οικονομολόγους. Απλώς, αυτό που φαίνεται να συμβαίνει είναι ότι ο άκρατος ωφελιμισμός που διδάσκεται στους φοιτητές Οικονομικών διαφθείρει την ψυχή τους σε τέτοιο βαθμό, που το μυαλό τους είναι σε θέση να φανταστεί ότι όπως μπορεί κάποιος να σπάσει ένα βάζο για να πετύχει κάτι που ποθεί (π.χ. να βγάλει από μέσα μια χρυσή λίρα), έτσι και η Μαρία μπορεί να σκότωσε την αδελφή της για να ξαναδεί τον όμορφο άνδρα.
Συμπερασματικά, η λογική των οικονομολόγων, τόσο όταν τους κλείνει το μυαλό σε πράγματα που είναι προφανή στους υπόλοιπους όσο και όταν τους το «ανοίγει» επικίνδυνα, αποτελεί πηγή λαθών στον τομέα της άσκησης οικονομικής πολιτικής καθώς και ενός άκρατου αμοραλισμού που δηλητηριάζει τις κοινωνίες μας.