O Μαρκ Μαζάουερ είναι ιστορικός και συγγραφέας με ειδίκευση στη σύγχρονη Ελλάδα, στην Ευρώπη του 20ού αιώνα και σε διεθνή ζητήματα. Είναι καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κολούμπια κι ένας άνθρωπος με πολυάριθμες τιμητικές διακρίσεις που δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις. Τα άρθρα και οι κριτικές του με θέμα την Ιστορία και την επικαιρότητα δημοσιεύονται τακτικά στην «Guardian», στους «Financial Times», στη «London Review of Books», στη «Nation» και στο «New Republic».
Γεννήθηκε το 1958 στο Λονδίνο. Η μητέρα του ήταν φυσικοθεραπεύτρια και ο πατέρας του εργαζόταν στη Lever Brothers. Φοίτησε σε δημόσια σχολεία, του άρεσε να παίζει γαλλικό κόρνο και να κάνει τον συνθέτη κλασικής μουσικής. Σε ηλικία 35 ετών προκαλεί αίσθηση με το βιβλίο Στην Ελλάδα του Χίτλερ: Η εμπειρία της Κατοχής 1941-1944 και πέντε χρόνια αργότερα κυκλοφορεί το έργο που τον καθιέρωσε διεθνώς, η Σκοτεινή Ήπειρος: Ο ευρωπαϊκός 20ός αιώνας. Σήμερα ζει στο Μανχάταν.
Αφορμή για τη συνέντευξή μας που έγινε μέσω Skype ένα βράδυ καθημερινής (σ.σ. ώρα Ελλάδας), ήταν η κυκλοφορία του τελευταίου του βιβλίου από τις εκδόσεις Άγρα με τίτλο Όσα δεν είπες, ένα ρωσικό παρελθόν και το ταξίδι προς την πατρίδα. Πρόκειται για μια τρυφερή και οξυδερκή αφήγηση που ξετυλίγει τα απομνημονεύματα του διακεκριμένου ιστορικού, εξερευνά τις ευρωπαϊκές συγκρούσεις του 20ού αιώνα μέσα από τη ζωή, τις ελπίδες και τα όνειρα μίας και μοναδικής οικογένειας, της οικογένειας του συγγραφέα.
Αρχεία, δημοσιεύματα, ημερολόγια, αλληλογραφία, μαρτυρίες, φωτογραφίες και, κυρίως, η ηχογράφηση των αφηγήσεων του πατέρα του. Συνομιλίες που διήρκεσαν πολλά απογεύματα και αποδεικνύουν ότι δεν είναι απλώς ένας μεθοδικός ερευνητής που φωτίζει βίαιες στιγμές του προηγούμενου αιώνα αλλά γνωρίζει καλά να υφαίνει οικογενειακές ιστορίες, δημιουργώντας ένα σπάνιο είδος αυτοβιογραφίας.
Πιστεύω ότι ξεχνάμε γιατί δημιουργήθηκε η Ευρωπαϊκή Ένωση: για να διατηρήσει την ειρήνη και την κοινωνική σταθερότητα εντός και ανάμεσα στις χώρες-μέλη της. Όσο, λοιπόν, η μνήμη ξεθωριάζει, αποδυναμώνεται, και όσο η πραγματικότητα μιας επιβληθείσας λιτότητας σε όλη την ήπειρο κυριαρχεί, τα επιχειρήματα για την Ενωμένη Ευρώπη γίνονται ολοένα και πιο δύσκολο να υιοθετηθούν.
«Οι χαμένοι της Ιστορίας έχουν να μας διδάξουν περισσότερα από τους νικητές της. Καμία νίκη δεν διαρκεί εσαεί – σημασία έχει το πώς διαχειρίζεσαι την ήττα», λέει και προσθέτει: «σήμερα ο σκεπτικισμός απέναντι στις κοινωνικές ουτοπίες, ακόμα και τις πιο πρακτικές, έχει προκαλέσει υπερβολική απογοήτευση και έχει παροπλίσει πολλούς ανθρώπους, με αποτέλεσμα να μην επιθυμούν να αγωνιστούν πλέον παρά μόνο για την τελειοποίηση της ψυχής τους».
Τη σύγχρονη εποχή η παγκόσμια κοινωνία έρχεται αντιμέτωπη με την κυριαρχία των νέων φανατισμών. Νεοναζισμός, θρησκευτικός φονταμενταλισμός, ρατσισμός, βία, αιματηροί εμφύλιοι, δημιουργούν πολωτικές αντιθέσεις εξαιρετικά επικίνδυνες. Ξεκινώ τη συνέντευξή μας ρωτώντας τον αν ο φανατισμός μπορεί να αποτελέσει τη νέα αφορμή για αναταραχή στον πλανήτη. «Πάντοτε υπήρχαν φανατικοί άνθρωποι. Ειδικά αν ανατρέξουμε στην περίοδο του Ψυχρού Πολέμου, θα διαπιστώσουμε ότι αφθονούσαν.
Προφανώς, είναι δύσκολο να πιστεύεις σε κάτι παθιασμένα και παράλληλα να μένεις ανοιχτός σε άλλες οπτικές. Είναι αλήθεια ότι οι κανόνες της δημόσιας συμπεριφοράς μπορούν να αλλάξουν και αλλάζουν συχνά: ο εξτρεμισμός γίνεται πιο ανεκτός απ' ό,τι κάποτε και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης τροφοδοτούν έναν βίαιο διάλογο που υποκινεί ακόμη περισσότερη βία» υποστηρίζει.
Ο διαπρεπής ιστορικός έχει ασχοληθεί εκτενώς με ζητήματα ιδεολογίας, ταυτοτήτων και συμβίωσης διαφορετικών εθνοτήτων, γι' αυτό σπεύδω να τον ρωτήσω αν πιστεύει ότι η παγκόσμια κρίση γεννά νέους εθνικισμούς. «Ναι, νομίζω ότι η χρηματοπιστωτική παγκοσμιοποίηση και συγκεκριμένα οι πολιτικές που υιοθετήθηκαν διεθνώς μετά τη δεκαετία του '80 είχαν ως αποτέλεσμα όχι μόνο να αποσταθεροποιήσουν τη δημοκρατία αλλά και να αναγκάσουν τους ανθρώπους να αναρωτιούνται τι πραγματικά σημαίνει εθνική κυριαρχία».
»Όσο, λοιπόν, η μνήμη ξεθωριάζει, αποδυναμώνεται, και όσο η πραγματικότητα μιας επιβληθείσας λιτότητας σε όλη την ήπειρο κυριαρχεί, τα επιχειρήματα για την Ενωμένη Ευρώπη γίνονται ολοένα και πιο δύσκολο να υιοθετηθούν.
Όμως η Ενωμένη Ευρώπη είναι περισσότερο αναγκαία από ποτέ, ειδικά υπό την απειλή πανίσχυρων επιχειρήσεων, όπως το Facebook, αλλά και οικονομικών υπερδυνάμεων, όπως η Κίνα και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Η Ρωσία είναι μια διαφορετικού είδους πρόκληση. Ωστόσο, θεωρώ ότι δεν θέλει πολύ ώστε η Ευρωπαϊκή Ένωση να γίνει μελλοντικά ουσιαστικά πιο αδύναμη απ' ό,τι σήμερα» υπογραμμίζει.
Από την Ευρώπη της κοινωνικής αλληλεγγύης περάσαμε σε εκείνη των αγορών; «Δεν θα πρέπει να είμαστε υπερβολικοί. Συγκριτικά με την κατάσταση που αντιμετωπίζουν οι φτωχότερες κοινωνικές τάξεις στις ΗΠΑ, η ευρωπαϊκή κοινωνική πρόνοια παραμένει ακόμη ένα εναλλακτικό μοντέλο.
»Όμως η ανάγκη της να υπερασπιστεί το ευρώ, τουλάχιστον με τον τρόπο που διαμορφώθηκε από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και τις γερμανικές Αρχές, έχει δημιουργήσει μια κοινωνική κρίση σε ολόκληρη την Ευρώπη. Και γι' αυτό χρειάζεται να αντισταθμιστεί, κατά την άποψή μου, με μεγαλύτερη φροντίδα εκ μέρους του κράτους των αδύναμων και των φτωχών».
Αρκετοί πολιτικοί αναλυτές στον διεθνή Τύπο εκφράζουν την άποψη ότι σήμερα η Ευρώπη στερείται πολιτικών ηγετών, σε αντίθεση με παλαιότερα, που είχε στους κόλπους της τον Μιτεράν, τη Θάτσερ ή τον Χέλμουτ Κολ. Πώς κρίνει ο Βρετανός ιστορικός το γεγονός ότι στην εποχή μας απουσιάζουν τα σπουδαία ηγετικά πρότυπα; «Δεν πιστεύω ότι είναι αληθές αυτό. Η γνώμη μου είναι πως ίσως δεν συναντάμε πολλές ηγετικές προσωπικότητες στην πολιτική επειδή η φύση της έχει αλλάξει, επομένως έχουν μεταβληθεί και οι αντιλήψεις των πολιτικών γι' αυτήν».
Επίσης, στην εποχή μας το Τwitter έχει εξελιχθεί στο απόλυτο πολιτικό trend. Μπορεί όμως να ασκηθεί πολιτική με tweets; Η απάντηση του κ. Μαζάουερ είναι λιτή και περιεκτική: «Δυστυχώς, η πολιτική πράγματι γίνεται μέσω tweets. Αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να τα διαβάζουμε κιόλας».
Ο Ντόναλντ Τραμπ μετρά ήδη έναν χρόνο στην εξουσία. Αναρωτιέμαι ποια χαρακτηριστικά οδηγούν μια χώρα από την κυβέρνηση Ομπάμα σε εκείνη του Τραμπ. «Οι ΗΠΑ στο εσωτερικό τους είναι βαθιά διασπασμένες και πολωμένες. Και εμφανώς το πρόβλημα επιδεινώνεται, δεν λύνεται. Κατά το παρελθόν, ο πόλεμος είχε τη δύναμη να ενώνει τα έθνη, τουλάχιστον αυτό συνέβη στις ΗΠΑ και στη Μεγάλη Βρετανία τους προηγούμενους αιώνες. Οι πόλεμοι του 21ου αιώνα δεν το πετυχαίνουν αυτό και αναμφίβολα κανείς δεν θα ήθελε να προτείνει έναν πόλεμο για τα κοινωνικά του οφέλη. Το ερώτημα παραμένει: "Τι μας ενώνει και τι μας κάνει μια μοναδική κοινωνία;"».
Το 2004 είχε κυκλοφορήσει ένα σημαντικό έργο του, το Θεσσαλονίκη, πόλη των φαντασμάτων: Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι, Εβραίοι 1430-1950, στον επίλογο του οποίου έγραφε: «Ένα άλλο μέλλον μπορεί να χρειάζεται ένα άλλο παρελθόν, χωρίς αποσιωπήσεις και προπάντων χωρίς στερεότυπα και ιδεοληψίες. Διότι, διαφορετικά, είναι περισσότερο από βέβαιο ότι θα τα αναπαραγάγεις».
Βρίσκω την ευκαιρία να του πω ότι ο δήμαρχος Θεσσαλονίκης επανέφερε στην επικαιρότητα το θέμα με τις «εκκωφαντικές σιωπές της πόλης» αλλά και να τον ενημερώσω για την επίθεση που δέχτηκε πρόσφατα. Πώς το σχολιάζει;
«Νομίζω ότι η δειλή επίθεση στον δήμαρχο Γιάννη Μπουτάρη μαρτυρά ότι ακόμη μας διακατέχει η δύναμη του παρελθόντος. Κατά την άποψή μου, το έργο του να ανοίξει την πόλη στον κόσμο, σε νέες οπτικές, σε νέα στοιχεία του παρελθόντος της, είναι ακριβώς αυτό που χρειαζόταν. Επιπρόσθετα, κατάφερε να βάλει τη Θεσσαλονίκη στον χάρτη και να της δώσει έναν φρέσκο αέρα. Επομένως, ήταν αναμενόμενο ότι θα υπήρχε αντίσταση. Δεν θα περίμενε, βέβαια, κάποιος ότι θα ήταν τόσο βίαιη ή ξεδιάντροπη. Από την άλλη, η πόλη, δυστυχώς, έχει μια παράδοση στον ακροδεξιό εξτρεμισμό, η οποία χρονολογείται πολύ πριν από τη δολοφονία του Λαμπράκη, αρχές της δεκαετίας του '30».
Στη συνέχεια θυμίζω στον διακεκριμένο συγγραφέα ότι συμπληρώθηκαν τρία χρόνια κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ - ΑΝ.ΕΛ. Ζήσαμε την κυριαρχία μιας αυταπάτης με μεγάλο κόστος; Ή διακρίνει και κάποιο κέρδος απ' όλη αυτή την ιστορία; Η απάντησή του είναι κοφτή και φειδωλή: «Μια ορισμένη σταθεροποίηση της κατάστασης και την εξομάλυνση των σχέσεων με τους πιστωτές συν τω χρόνω».
Στο τελευταίο του βιβλίο φιλοτεχνεί ένα συναρπαστικό οικογενειακό πορτρέτο. Εστιάζει στις μικρές ανθρώπινες λεπτομέρειες και ανατρέχει στο καλύβι που είχε στήσει ο πατέρας του κάτω από το σπίτι. «Το καλύβι αυτό σήμερα είναι πλέον έρημο, τα δέντρα και οι θάμνοι έχουν θεριέψει γύρω του και το αγιόκλημα αρχίζει να ξηλώνει την κλειδαριά. Ο πατέρας μου εκτιμούσε τη διάρκεια στον χρόνο: ό,τι έχτιζε το έχτιζε για να διαρκέσει».
Όταν τον ρωτώ τι κρατά περισσότερο από την απώλεια του πατέρα του, εκείνος μου απαντά εμφατικά: «Όταν ο πατέρας μου πέθανε, είχε δύο σακάκια και ένα-δυο κουστούμια στην ντουλάπα του. Δεν χρειαζόταν πολλά. Πρόσεχε τα πράγματα που είχε και τα διατηρούσε, ώστε να αντέχουν στον χρόνο. Αυτές τις μέρες περιτριγυριζόμαστε από αντικείμενα και ξεχνάμε πώς να τα φροντίσουμε».
Κλείνοντας τη συνέντευξή μας μου εκμυστηρεύεται τη δική του πηγή ευτυχίας, η οποία φανερώνει και την αγάπη του για την Ελλάδα: «Περιμένοντας στις πέντε το πρωί στο λιμάνι της Ραφήνας το καράβι που αναχωρεί για τα ελληνικά νησιά».
Ιnfo
Ο διακεκριμένος ιστορικός και συγγραφέας Μαρκ Μαζάουερ έρχεται στην Αθήνα για την παρουσίαση του βιβλίου «Όσα δεν είπες» που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Άγρα.
Η εκδήλωση θα πραγματοποιηθεί στην Αίθουσα Λόγου και Τέχνης της Στοάς του Βιβλίου την Τετάρτη 20 Ιουνίου 2018 στις 20:30. Με τον συγγραφέα θα συνομιλήσει ο Κωστής Καρπόζηλος, ιστορικός, διευθυντής των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας.