— Απειλείται η παγκόσμια οικονομία από μια νέα ύφεση; Ήδη πολλοί μιλούν για ένα νέο σχέδιο Μάρσαλ.
Το ότι οδεύουμε σε ύφεση πρέπει να το θεωρούμε δεδομένο. Το ερώτημα είναι πόσο μεγάλη θα είναι αυτή η ύφεση. Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα είναι συνάρτηση πολλών παραγόντων, τόσο μη οικονομικής φύσης, όπως το πότε θα κυκλοφορήσουν φάρμακα και κατόπιν εμβόλια για την αντιμετώπιση του κορωνοϊού, η ανθεκτικότητα του ιού στις υψηλές θερινές θερμοκρασίες, το αν θα έχουμε και δεύτερο γύρο της πανδημίας το φθινόπωρο, το αν θα πετύχουν οι πολιτικές social distancing στις αναπτυγμένες χώρες, το αν η πανδημία διεισδύσει μαζικά στις αναπτυσσόμενες χώρες κ.ο.κ., όσο και οικονομικής φύσης, όπως τα μέτρα που θα λάβουν οι κυβερνήσεις και οι κεντρικές τράπεζες για την αντιμετώπιση της απότομης μείωσης όχι μόνο της συνολικής ζήτησης αλλά και της συνολικής προσφοράς, και ο χρονισμός αυτών των μέτρων.
Όλα τα παραπάνω εμπεριέχουν μεγάλο βαθμό αβεβαιότητας και αυτό αντανακλάται στις προβλέψεις διεθνών οργανισμών και αναλυτών, οι οποίες μεταβάλλονται όποτε μεταβάλλονται τα δεδομένα – δυστυχώς, συνήθως σε αρνητική κατεύθυνση. Πολλοί μιλούν για ένα νέο Σχέδιο Μάρσαλ, και μάλιστα σε παγκόσμια κλίμακα, αλλά σπανίως διευκρινίζουν τι ακριβώς εννοούν. Ποιος θα χρηματοδοτήσει αυτό το σχέδιο και τι ακριβώς θα χρηματοδοτηθεί με αυτό; Το Σχέδιο Μάρσαλ απέβλεπε κυρίως στην αποκατάσταση των φυσικών υποδομών των ευρωπαϊκών χωρών που είχαν καταστραφεί κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Δεν έχει καταστραφεί κάποια υποδομή εξαιτίας της πανδημίας.
Το πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα είναι να μείνουν όρθιες οι επιχειρήσεις όσο διαρκεί η κρίση και να μην καταρρεύσουν, προκαλώντας αύξηση της ανεργίας και παραπέρα διόγκωση της κρίσης. Αυτό πρέπει να είναι το κύριο μέλημα της κυβέρνησης.
— Η χώρα μας βγήκε από μια δεκαετή κρίση και μπαίνει σε μια άλλη. Πώς πιστεύετε ότι θα βρει την ελληνική οικονομία η μετά τον κορωνοϊό εποχή;
Σίγουρα τη φετινή χρονιά θα επιστρέψουμε σε αρνητικούς ρυθμούς ανάπτυξης. Για τους λόγους που σας επισήμανα προηγουμένως είναι δύσκολο να εκτιμηθεί το βάθος της ύφεσης. Επίσης, τα μέτρα που λαμβάνει και πιθανότατα αυτά που θα χρειαστεί να λάβει το προσεχές διάστημα η ελληνική κυβέρνηση διογκώνουν το ήδη πολύ υψηλό δημόσιο χρέος. Όμως, η εμπειρία άλλων εξωγενών κρίσεων δείχνει ότι μετά την παρέλευση του εξωγενούς αρνητικού παράγοντα ‒στην περίπτωσή μας, της πανδημίας– οι οικονομίες που δεν έχουν σημαντικά δομικά προβλήματα ανακάμπτουν με ταχείς ρυθμούς. Παρότι στη χώρα πρέπει να γίνουν πολλές ακόμα μεταρρυθμίσεις, τα προβλήματα των «δίδυμων ελλειμμάτων» (προϋπολογισμού και ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών) έχουν εξαλειφθεί, οπότε ελπίζω ότι αυτό θα συμβεί και στη χώρα μας.
Το πρόβλημα που πρέπει να αντιμετωπιστεί άμεσα είναι να μείνουν όρθιες οι επιχειρήσεις όσο διαρκεί η κρίση και να μην καταρρεύσουν, προκαλώντας αύξηση της ανεργίας και παραπέρα διόγκωση της κρίσης. Αυτό πρέπει να είναι το κύριο μέλημα της κυβέρνησης και προς αυτή την κατεύθυνση κινείται μεγάλο μέρος των μέτρων που έχουν ανακοινωθεί – κυρίως ελαφρύνσεις του εργατικού κόστους, παροχή ρευστότητας και μετάθεση στο μέλλον πληρωμών και υποχρεώσεων προς το Δημόσιο. Όταν περάσει η πανδημία, οι επιχειρήσεις θα μπορέσουν και πάλι να παίξουν τον ρόλο τους σε κανονικές συνθήκες.
— Θεωρείτε πιθανό ένα σενάριο επιστροφής στις κρατικοποιήσεις;
Αυτό το επιχείρημα το ακούω συχνά από κρατικολάγνους σχολιαστές, αλλά ομολογώ ότι δεν αντιλαμβάνομαι τη λογική του. Η κρίση αυτή είναι καθαρά εξωγενής και δεν προήλθε ούτε από κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος, ούτε από υπέρμετρο κρατικό δανεισμό, ούτε από κάποια άλλη υπερβολή στον οικονομικό τομέα. Όντως, οι ασυνήθιστες καταστάσεις απαιτούν ασυνήθιστα μέτρα και τέτοια είναι τα μέτρα που λαμβάνονται σε όλες τις χώρες του κόσμου, όπου έχει χτυπήσει η πανδημία. Ίσως σε ακραίες καταστάσεις να καταστεί επιτακτική η επίταξη οικονομικών μονάδων, π.χ. του ιατροφαρμακευτικού τομέα, για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, αλλά δεν νομίζω ότι θα συμβεί κάτι τέτοιο. Σε ακραία περίπτωση, ενδεχομένως να καταλήξουν σε κρατική ιδιοκτησία ιδιωτικές επιχειρήσεις που θα χρεοκοπήσουν, ώστε να μη διακοπεί η λειτουργία τους. Όμως, και σε αυτή την περίπτωση νομίζω ότι η κρατικοποίηση θα είναι πρόσκαιρη και οι επιχειρήσεις αυτές τελικά είτε θα επιστρέψουν στον ιδιωτικό τομέα είτε θα διακόψουν οριστικά τη λειτουργία τους.
— Η τηλεργασία και το ηλεκτρονικό εμπόριο μπορεί να αποδειχτεί μια ευκαιρία τόνωσης της αγοράς ή θα δούμε μόνο για μια μετάλλαξη της αγοράς εργασίας;
Η γενικότερη τάση και πριν από την κρίση ήταν προς την τηλεργασία και το ηλεκτρονικό εμπόριο. Αυτό φαίνεται να είναι κάτι που εξοικονομεί πόρους και είναι επιθυμητό τόσο από μερίδα εργοδοτών και εργαζομένων (το πρώτο), όσο και από μερίδα καταναλωτών (το δεύτερο). Εξ ανάγκης, στις μέρες του social distancing και τα δύο γνωρίζουν άνθηση. Νομίζω ότι μετά το τέλος της κρίσης θα δούμε κάτι ανάλογο με αυτό που είδαμε κατά την περίοδο των capital controls με τις πιστωτικές κάρτες. Δηλαδή, ορισμένοι εργοδότες και εργαζόμενοι μπορεί να συμφωνήσουν σε αυτόν τον τύπο απασχόλησης, ενώ μεγαλύτερη μερίδα καταναλωτών μπορεί να στραφεί προς το ηλεκτρονικό εμπόριο, ιδίως για τυποποιημένα αγαθά.