ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΙΝΑ ΜΑΝΔΗΛΑΡΑ
Πίσω από τις εικόνες του χαρούμενου πλήθους που αντάλλασσε αγκαλιές και φιλιά μετά το πέρας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου υπάρχει μια σκληρή πραγματικότητα: νέοι πόλεμοι –εμφύλιοι αυτήν τη φορά–, εθνικές εκκαθαρίσεις, ισοπεδωμένες πολιτείες, άφθονο αίμα. Όλα αυτά, δηλαδή, που χαρακτήρισαν την ευρωπαϊκή ήπειρο μετά το 1945 και τα οποία θυμίζει στους αναγνώστες ο Βρετανός ιστορικός –και οπαδός της αναθεωρητικής σχολής– Κιθ Λόου με το προβοκατόρικο βιβλίο του Όλεθρος, Η Ευρώπη μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο (σε μετάφραση Ιωάννη Χαλαζία). Πάντοτε σαφής και επεξηγηματικός ο Κιθ Λόου μας μίλησε για το βιβλίο του που δεν θα μπορούσε να παραλείψει την ελληνική περίπτωση, αφιερώνοντας ένα μεγάλο μέρος στον Εμφύλιο που ταλάνισε τη χώρα.
Δεν μιλάω ακριβώς για πτώση και παρακμή αλλά για κάτι χειρότερο: η Ευρώπη κυριολεκτικά κατακρημνίστηκε από το 1939 έως το 1945 και μέχρι σήμερα περισυλλέγουμε τα κομμάτια της. Κι είναι αδύνατον να συλλάβουμε το ακριβές μέγεθος της καταστροφής. Μετά το πέρας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν επιστρέψαμε στην «κανονικότητα». Αντίθετα, ολάκερη η ήπειρος βυθίστηκε στο χάος. Στην πραγματικότητα, ο πόλεμος συνεχίστηκε μετά το 1945 με διαφορετική μορφή. Εννοείται ότι εξακολουθώ να υποστηρίζω πως οι σύμμαχοι είναι υπεύθυνοι για εγκλήματα πολέμου! Όταν εξοπλίζεις χιλιάδες νέους με εξουσία, χρήμα και τα προς το ζην, είναι φυσικό κάποιοι από αυτούς να εκμεταλλευτούν την προνομιακή τους θέση. Οι σύμμαχοι μπορεί να έσωσαν την Ευρώπη από κάτι πραγματικά αποτρόπαιο –και ευτυχώς που το έκαναν–, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι ήταν άμεμπτοι. Η ιδέα που έχουμε για τους συμμάχους βασίζεται σε έναν κυρίαρχο μύθο, δυστυχώς, όμως, δεν φορούσαν γυαλιστερές πανοπλίες αλλά ήταν κοινοί θνητοί. Υπέπεσαν σε σφάλματα. Ήταν αλαζόνες. Και μερικές φορές τα λάθη τους ήταν τραγικά, όπως κάθε μέσου ανθρώπου.
Αντίστοιχα υποστηρίζετε ότι η Ευρώπη δεν κατάφερε να ανταποκριθεί στις προσδοκίες που δημιουργήθηκαν μετά το πέρας του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι όντως έτσι;
Το βιβλίο μου είναι πολύ πιο κατηγορηματικό: επιμένει πως μετά τον πόλεμο πολλοί ονειρεύονταν και ήλπιζαν ότι θα συγκροτούνταν μια δικαιότερη κοινωνία, αλλά κοιτάζοντας γύρω τους αντίκριζαν μόνο απελπισία. Ο όλεθρος ήταν κυρίαρχος σε τέτοιο βαθμό που ορισμένοι Βρετανοί και Αμερικανοί αξιωματούχοι έφτασαν να αμφιβάλουν σοβαρά για το αν θα μπορούσε ποτέ να ανοικοδομηθεί η ήπειρος. Βλέποντας επίσης τι συνέβαινε, για παράδειγμα, στην Πολωνία ή την Ελλάδα, φοβόντουσαν ότι αντίστοιχοι εμφύλιοι πόλεμοι θα πλήξουν ολόκληρη την Ευρώπη. Οπότε, από αυτή την άποψη, οι προσδοκίες μετά τον πόλεμο δεν ήταν και πολύ μεγάλες. Δείτε, όμως, τι συμβαίνει στην Ευρώπη σήμερα. Δεν είναι τέλεια –φυσικά και δεν είναι– και η οικονομία της δίνει μεγάλες μάχες, αλλά δείτε πόσα κατακτήσαμε. Και επειδή θεωρούμε δεδομένα τα κεκτημένα μας, ξεχνάμε τι μάχες δόθηκαν για να τα επιτύχουμε. Γι' αυτό πιστεύω ότι οι προσδοκίες μας δεν ήταν τότε μη ρεαλιστικές αλλά σήμερα. Επιστρέφοντας στο 1945, έχουμε την αίσθηση ότι η ειρήνη και η σχετική σταθερότητα που απολαμβάνουμε σήμερα επήλθαν ως εκ θαύματος, ως διά μαγείας. Αυτό που καταρχάς υποστηρίζω στο βιβλίο μου είναι ότι η ειρήνη και η σταθερότητα εξέλιπαν για πολλά χρόνια μετά τον πόλεμο, καθώς η Ευρώπη ήταν βυθισμένη στο χάος για καιρό. Κατά δεύτερον, επισημαίνω ότι οι κατακτήσεις αυτές σημειώθηκαν λόγω της σκληρής εργασίας, των θυσιών και, σε πολλές περιπτώσεις, ακόμα και των αδικιών τις οποίες πολλοί επέμεναν να αγνοούν.
Σε ό,τι αφορά στην Ελλάδα, φαίνεται να υιοθετείτε την αναθεωρητική άποψη Καλύβα, στον οποίο παραπέμπετε, επιμένοντας ότι μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε αναλογεί στη στάση που κράτησε ο Στάλιν. Αλήθεια, θεωρείτε ότι από εκεί ξεκίνησαν όλα;
Δεν νομίζω ότι τα προβλήματα στην περίπτωση της Ελλάδας ξεκίνησαν με τον Στάλιν αλλά όταν ο Μουσολίνι και ο Χίτλερ αποφάσισαν να εισβάλουν στη χώρα. Οι ναζί και οι φασίστες είναι που ανέτρεψαν τον νόμο και την τάξη, που μετέτρεψαν κάθε ακραία μορφή βίας σε κομμάτι της καθημερινότητας και που ξεκίνησαν τον κύκλο των αντιποίνων και της καταπίεσης που συνεχίστηκε για χρόνια μετά το '45. Χωρίς τον φασισμό, ο κομμουνισμός δεν θα είχε καμία ελπίδα. Με άλλα λόγια, παρότι πιστεύω ότι οι κομμουνιστές τρομοκράτησαν μεγάλο μέρος της χώρας, αυτό συνέβη επειδή κάποιοι άλλοι φρόντισαν να ανοίξουν το κουτί της Πανδώρας.
Για να μείνουμε στον Εμφύλιο Πόλεμο, επιμένετε ότι το πρόβλημα του Εμφυλίου στην Ελλάδα ήταν η απόλυτη απουσία ηγετικού παράγοντα;
Δύσκολη ερώτηση. Πιστεύω ότι ενδεχομένως τα πράγματα να ήταν διαφορετικά στην Ελλάδα αν είχε υπάρξει ένας ισχυρός και δημοφιλής ηγέτης μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο με τον οποίο θα μπορούσαν να ταυτιστούν και οι δύο πλευρές. Αλλά, επίσης, θεωρώ ότι κάτω από τόσο δυσχερείς περιστάσεις θα ήταν αδύνατον να συμβεί κάτι τέτοιο. Ενδιαφέρουσα είναι η σύγκριση της Ελλάδας με τις αντίστοιχες περιπτώσεις Ιταλίας και Γαλλίας, που επίσης έφτασαν στο χείλος του Εμφυλίου αμέσως μετά την απελευθέρωση. Γιατί; Αυτό δεν οφείλεται στους δημοφιλείς ηγέτες, όπως ο ντε Γκολ, αλλά στο ότι οι ίδιοι οι κομμουνιστές αντιλήφθηκαν πως οι περιστάσεις δεν ευνοούσαν ένα τέτοιο επαναστατικό ρεύμα. Αμφότερες οι χώρες είδαν τους συμμάχους να καταφθάνουν μαζικά στη χώρα τους. Η μόνη ευκαιρία που είχαν οι κομμουνιστές να συνεχίσουν να ασκούν επιρροή ήταν να συνεργαστούν με άλλες πολιτικές ομάδες και να προσβλέπουν σε μια καλύτερη ευκαιρία στο μέλλον. Ακόμα και σήμερα στη Γαλλία και την Ιταλία οι κομμουνιστές πιστεύουν στον υπέροχο μύθο του κοινού σκοπού που τους κράτησε ενωμένους πριν και κατά τη διάρκεια του πολέμου. Στην Ελλάδα τα πράγματα ήταν πολύ διαφορετικά. Οι κομμουνιστές δεν συνεργάστηκαν με άλλες ομάδες – στην πραγματικότητα, ξόδεψαν πολύ περισσότερη ενέργεια επιτιθέμενοι στους Έλληνες αντιπάλους τους παρά επιτιθέμενοι στους Γερμανούς κατακτητές. Όσο αδύνατον ήταν να δημιουργήσουν έναν αντίστοιχο μύθο περί ενότητας, άλλο τόσο ήταν να βρουν έναν ηγέτη που θα μπορούσε να εγείρει αξιώσεις ότι εκπροσωπεί τους πάντες εξίσου. Πιστεύω, λοιπόν, ότι η τραγωδία του ελληνικού εμφύλιου πολέμου δεν οφείλεται μόνο στην αποτυχία της ηγεσίας εν γένει μετά το '44 αλλά και στην αποτυχία της κομμουνιστικής ηγεσίας το '43 ειδικότερα. Οι κομμουνιστές στην Ελλάδα δεν διείδαν ότι οι συνθήκες δεν ήταν οι κατάλληλες για επανάσταση και διακινδύνευσαν μια τέτοια κίνηση, παρότι ο Β' Παγκόσμιος ήταν ήδη σε εξέλιξη. Το τίμημα ήταν βαρύ για ολόκληρη τη χώρα.
Μετά απ' όλα όσα περιγράφετε στο βιβλίο σας πιστεύετε ακόμα ότι η Ευρώπη μπορεί να λειτουργήσει ως πρότυπο;
Απόλυτα, αλλά όχι για τους προφανείς λόγους. Εμείς οι Ευρωπαίοι αρεσκόμαστε να θεωρούμε ότι είμαστε καλύτεροι από όλους τους άλλους: πιο καλλιεργημένοι, πιο πολιτισμένοι, πιο φιλήσυχοι. Αρκεί όμως να ρίξουμε μια ματιά στα γεγονότα πριν από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο για να διαπιστώσουμε ότι είμαστε εξίσου φαύλοι με οποιονδήποτε άλλο στον πλανήτη. Ο τίτλος του βιβλίου μου στα αγγλικά δεν είναι τυχαία «Άγρια Ήπειρος». Στόχος μου ήταν να καταδείξω ότι αυτή η υπέροχη και καλλιεργημένη Ευρώπη είναι εξίσου επιρρεπής σε αγριότητες όσο οι υπόλοιπες περιοχές στις οποίες αποδίδουμε τέτοιες τάσεις. Ο μόνος λόγος που μπορέσαμε να σφυρηλατήσουμε τη σταθερή ήπειρο που βιώνουμε σήμερα είναι γιατί ολόκληρος ο πλανήτης ανταποκρίθηκε στην τραγωδία που βιώσαμε. Όλοι συνέτρεξαν με τον δικό τους τρόπο στην ανοικοδόμηση της Ευρώπης. Κι όλοι διαμόρφωσαν από κοινού ισχυρούς θεσμούς που θα εξασφάλιζαν ότι μια τέτοια καθολική καταστροφή δεν θα επαναλαμβανόταν ποτέ. Φανταστείτε πόσο καλύτερος θα ήταν σήμερα ο κόσμος αν μπορούσαμε να καθιερώσουμε μια τέτοια διεθνή ενότητα κι έναν τόσο ακλόνητο στόχο όσον αφορά την επίλυση προβλημάτων στη Μέση Ανατολή, τη Συρία ή την Ουκρανία. Οπότε, καθώς διαπιστώνετε, δεν θεωρώ ότι η Ευρώπη λειτουργεί μόνο ως παράδειγμα για το πώς μπορεί να επιτευχθεί η πολιτική συνεργασία σε ηπειρωτικό επίπεδο αλλά και ως υπόδειγμα παγκόσμιας συνεργασίας.