Αν υπάρχει ένα μελανό σημείο στο χάρτη της ελληνικής Ιστορίας, αυτό βρίσκεται στη Θεσσαλονίκη και αφορά τη μαζική εξόντωση των Εβραίων της πόλης κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.
Ένα θέμα ταμπού, μια μαύρη σελίδα που παρέμενε κρυμμένη στο αμαρτωλό ασυνείδητο των ελληνικών αφηγήσεων, αλλά πλέον αριθμεί κάποια σημαντικά επιστημονικά βιβλία και πολύτιμες μαρτυρίες που βρίσκουν διαρκώς τον δρόμο τους προς το φως.
Ειδικά αυτό το διάστημα, και χάρη σε σημαντικές πρωτοβουλίες των φορέων της πόλης ‒είναι γνωστή η ευαισθησία του δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη στο θέμα αυτό‒, είναι πολλές οι εκδηλώσεις μνήμης που πραγματοποιούνται στη Θεσσαλονίκη αλλά και οι νέοι τίτλοι που κυκλοφορούν για το ζήτημα της μαζικής εξόντωσης των Εβραίων της πόλης.
Η καταστροφή της κοινότητας ήταν σχεδόν ολοσχερής από τη στιγμή που οι Γερμανοί, καθοδηγούμενοι από τον Αλόις Μπρούνερ, προχώρησαν στην υλοποίηση του σχεδίου αποεβραιοποίησης της πόλης, με τις ευλογίες φυσικά των τοπικών Αρχών: οι ελάχιστες μαρτυρίες των ζώντων φέρνουν στο φως σημεία συγκλονιστικά για τον τρόπο που εξοντώθηκαν οι Εβραίοι.
Αρκεί να αναφερθεί ότι πριν από το 2000 ελάχιστοι ιστορικοί είχαν τολμήσει να μιλήσουν για το θέμα, οι σχετικές εκδόσεις σπάνιζαν και η μεγάλη βιβλιογραφία στοιχειοθετήθηκε μόλις την τελευταία εικοσαετία.
Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο του διάσημου ιστορικού Μαζάουερ Θεσσαλονίκη - Η πόλη των φαντασμάτων, όπου καθίσταται ευρύτερα γνωστή η συνενοχή και η αδιαφορία των τοπικών Αρχών απέναντι στους Εβραίους αλλά και η σύληση του μοναδικού τους νεκροταφείου, οι αντιδράσεις ήταν μαζικές.
Έκτοτε, όμως, μια σειρά από Εβραίους Ιστορικούς, και όχι μόνο, έσπευσαν να προσφέρουν τη δική τους επιστημονική συνεισφορά: εμβληματικά και σημεία αναφοράς θεωρούνται πλέον τα βιβλία της Ρίκας Μπενβενίστε, Αυτοί που επέζησαν: Αντίσταση, Εκτόπιση, Επιστροφή, Θεσσαλονικείς Εβραίοι στη δεκαετία του 1940 από τις εκδόσεις Πόλις, της Ρένας Μόλχο, Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919 από τις εκδόσεις Θεμέλιο, και του Ιακώβ Σιμπή, Η ζωή απ' την αρχή από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια (και δεν είναι τα μόνα που εξέδωσαν οι εν λόγω συγγραφείς).
Ειδικά οι εκδόσεις Αλεξάνδρεια έχουν δείξει μεγάλη ευαισθησία στο θέμα, διαθέτοντας ολόκληρη σειρά με θέματα εβραϊκής ιστορίας, η οποία φέτος εμπλουτίζεται δυναμικά με νέους τίτλους.
Τον Απρίλιο [του 2018] εκδόθηκε η συγκλονιστική μαρτυρία Μη με ξεχάσετε σε επιμέλεια Λεόν Σαλτιέλ για τρεις Εβραίες μητέρες που γράφουν στους γιους τους από το γκέτο της Θεσσαλονίκης, ενώ από τις ίδιες εκδόσεις μόλις κυκλοφόρησαν δύο πολύ αξιόλογα βιβλία
Tα Χειρόγραφα του Μαρσέλ Νατζαρή και η μαρτυρία του Ισαάκ Ματαράσσο, το πρώτο κείμενο που δημοσιεύτηκε στην ελληνική γλώσσα για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης, με τον τίτλο Κι όμως όλοι τους πέθαναν.
Μόλις στις αρχές του 20ού αιώνα οι Εβραίοι αποτελούσαν πάνω από το μισό του πληθυσμού της πόλης, ο οποίος αφανίστηκε σχεδόν εξ ολοκλήρου ‒ το μεγαλύτερο ποσοστό, μαζί με την κοινότητα των Ιωαννίνων.
Οι λόγοι έχουν αναλυθεί διεξοδικά στις ιστορικές μαρτυρίες και σαφέστατα αποκαλύπτεται συνεργασία των τοπικών Αρχών με τους Γερμανούς.
Τα νούμερα μιλούν από μόνα τους και πολλοί ιστορικοί φροντίζουν να αντιπαραβάλλουν την περίπτωση της Θεσσαλονίκης με άλλες κοινότητες, όπως αυτή της Ζακύνθου, από την οποία δεν χάθηκε ούτε ένας Εβραίος επειδή εκεί μητροπολίτης και πρόεδρος αρνήθηκαν να δώσουν τις καταστάσεις και να καταδώσουν Εβραίους.
Σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες, όπως αυτές που παρατίθενται στη Διάσωση της Καρίνας Λάμψα και του Ιακώβ Σιμπή (εκδόσεις Καπόν), αντίστοιχα προβληματική ήταν η στάση των διορισμένων προέδρων του Εβραϊκού Συμβουλίου, οι οποίοι αποδείχτηκαν ανίκανοι να προστατεύσουν τον πληθυσμό τους.
Όπως και να έχει, η καταστροφή της κοινότητας ήταν σχεδόν ολοσχερής από τη στιγμή που οι Γερμανοί, καθοδηγούμενοι από τον Αλόις Μπρούνερ, προχώρησαν στην υλοποίηση του σχεδίου αποεβραιοποίησης της πόλης, με τις ευλογίες φυσικά των τοπικών Αρχών: οι ελάχιστες μαρτυρίες των ζώντων φέρνουν στο φως σημεία συγκλονιστικά για τον τρόπο που εξοντώθηκαν οι Εβραίοι.
Ονομάζεται Λεών Μπατήν και είναι Εβραίος των Αθηνών. Το νέο μεταδόθηκε από στόμα σε στόμα και οι λίγες εκατοντάδες Εβραίων που απέμειναν στην πόλη συγκινήθηκαν βαθιά με την ιδέα πως ίσως μπορούσαν να μάθουν νέα για τους εκτοπισθέντας πριν από δυο χρόνια συγγενείς τους».
Είναι ο πρώτος που παραθέτει λεπτομέρειες για «την αίθουσα ασφυξιογόνων αερίων», για τα «πτώματα που μεταφέρονταν σε καροτσάκια», οι οποίες έμελλαν να αποδειχτούν ανατριχιαστικά ακριβείς.
Είναι τόσο συγκλονιστικές οι περιγραφές που καταθέτει ο διασωθείς γιατρός Ματαράσσο, που καθιστούν το βιβλίο ένα μνημείο λογοτεχνικής αρτιότητας, εκεί όπου η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία.
Πολύτιμη η εισαγωγή της απογόνου του και ιστορικού Πολίν Ματαράσσο, η οποία εξιστορεί την ιστορία του επιφανούς γιατρού ‒σημειωτέον πως είναι ο πρώτος που ανακάλυψε αποτελεσματική θεραπεία για τις φακίδες, καθώς, όπως εξηγεί η Πολίν, ήταν μεγάλος ο αριθμός των σεφαραδιτών της Θεσσαλονίκης που υπέφεραν από αυτές‒ αλλά και ο πρόλογος της ιστορικού Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, η οποία έχει και την επιμέλεια του βιβλίου.
Εκεί μας καθιστά γνωστό ότι το βιβλίο του Ματαράσσο ήταν το πρώτο που «εκδόθηκε στα ελληνικά το 1948 για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης» στο τυπογραφείο του ομόθρησκού του Μπεζέ ‒ μετά τον θάνατό του έγινε δυσεύρετο.
Τώρα επανεκδίδεται εμπλουτισμένο με ανέκδοτο υλικό που συνέλεξε η γνωστή για την επιστημονική της αφοσίωση στο θέμα του Ολοκαυτώματος Αμπατζοπούλου.
Είναι, μάλιστα, η τελευταία που εξιστορεί αναλυτικά την περίπτωση του ιδεολόγου Εβραίου γιατρού ως η «μόνη από την οικογένειά του εν ζωή. Μπήκα σ' αυτήν όταν παντρεύτηκα τον μοναχογιό του και με δέχτηκε σαν κόρη του».
Ο γαλλοτραφείς και σπουδασμένος στην Τουλούζη Ισαάκ Ματαράσσο παντρεύτηκε Γαλλίδα, κάτι σπάνιο για τα ήθη της εποχής, καθώς δεν γίνονταν εύκολα δεκτοί στους Εβραίους οι μεικτοί γάμοι.
Ο ευτυχισμένος έγγαμος βίος όμως δεν έμελλε να έχει τη συνέχεια που το ζεύγος φανταζόταν και σύντομα βρέθηκαν αντιμέτωποι με την κόλαση της μαζικής εξόντωσης.
Ο Ματαράσσο κατάφερε να γλιτώσει, όπως τουλάχιστον εικάζει η Πολίν και όπως μαρτυρεί ο γιος του Ρομπέρτο, λόγω της γνωριμίας του με μία από τις γυναίκες ελευθέρων ηθών που παρακολουθούσε και φρόντιζε ως γιατρός ‒ η ίδια φαίνεται ότι είχε στενή σχέση με τους Γερμανούς αξιωματικούς της Κομαντατούρ. Ακολούθησαν ωστόσο και άλλες διώξεις, καταδόσεις, διωγμοί.
Ο ίδιος φρόντισε, ως επιζών, να συλλέξει τις μαρτυρίες των ελαχίστων που κατάφεραν να γυρίσουν από το Άουσβιτς, να φτιάξει ειδικές λίστες με αριθμούς και πίνακες και να τις εκδώσει σε βιβλίο.
Όπως επιμένει η Πολίν ως ιστορικός, σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να εκλάβουμε τη μαρτυρία του ως απολογία αλλά ως μια «εσωτερική συντριβή στη σκέψη ότι δεν υπάρχουν γύρω του οι εκλιπόντες και δεν μοιράστηκε τη συμφορά τους».
Αντίστοιχα συγκλονιστική είναι και η μαρτυρία του Θεσσαλονικιού Εβραίου Μαρσέλ Νατζαρή στο έτερο βιβλίο που μόλις εκδόθηκε από την Αλεξάνδρεια με τον τίτλο Χειρόγραφα 1944-1947, Από τη Θεσσαλονίκη στο Ζοντερκομάντο του Άουσβιτς, με προλογικά σημειώματα των παιδιών του Νέλλης Νατζαρή και Αλμπέρτο Νατζαρή και της ιστορικού Φραγκίσκης Αμπατζοπούλου, η οποία έχει την επιμέλεια και αυτού του βιβλίου.
Όταν αποκαλύφθηκε η εβραϊκή του καταγωγή, ο επόμενος σταθμός ήταν αναπόφευκτα το Άουσβιτς.
Εκεί υποχρεώθηκε να δουλέψει στη διαβόητη ομάδα Ζόντερκομαντο και είδε την καταστροφή των Εβραίων της Ευρώπης με τα μάτια του.
Οι περιγραφές του στο βιβλίο είναι λεπτομερείς: «Η πείνα και η αθλιότης είχε αρχίσει να μας κυριεύη, η αδυναμία μας όλο και μεγάλωνε.
Μυρίζαμε καμιά φορά κρέας ψημένο, εφανταζόμασταν ωραία ψητά που τρώγαν οι Blockaltester μας. Πού να σκεφτούμε ότι η μυρωδιά αυτή προερχόταν από κάπου άλλου.
Τέλος πάντων, αφού περάσαμε κάνα δυο τρεις φορές από επιθεώρηση του Γερμανού ιατρού και βγάλαν αρκετούς (τους πήραν διά άγνωστον κατεύθυνσιν), ένα βράδυ, στο προσκλητήριο, ο Γερμανός SS αρχηγός μας μάς συγκέντρωσε και μας είπε ότι την επομένη θα βγούμε από την καραντίνα και θα πάμε να εργαστούμε σε ένα καλό μέρος (πολλή δουλειά λέει αλλά πολύ φαΐ). Όλοι ήμασταν όλο χαρά».
Τα γλυκά όμως και το φαγητό πολύ σύντομα θα αποδειχτούν κόλαση με έναν Πολωνό θαλαμάρχη «που μας χτυπούσε μέχρι σκοτωμού» και τους ίδιους τους Έλληνες Εβραίους να καταλήγουν να εργάζονται στα κρεματόρια.
«Εκείνο το βράδυ φέραν στο μπούνκερ περίπου 4.000 άτομα Ούγγρους Εβραίους τους οποίους, αφού τους δηλητηρίασαν καθ' ομάδας, τους ρίχναμε μετά από την πίσω πόρτα στους λάκκους» γράφει σε μία από τις ανατριχιαστικές περιγραφές του ο Νατζαρή.
«Η δουλειά μας των Ελλήνων συνίστατο στο να τους βγάζουμε από το δωμάτιο του Γκάζι, να τους σύρωμεν εις τους λάκκους, όπου τους παραλάμβαναν άλλοι 4, και με το ένα, δυο, τρία τους ρίχναν στους λάκκους».
Ιδιαίτερα κατατοπιστικό και το κείμενο του Αντρέα Κίλιαν στο τέλος του βιβλίου, όπου εξηγεί αναλυτικά την ιστορία του Ζόντερκομαντο, κάνοντας αναφορά στις σύγχρονες μαρτυρίες, ακόμα και στη συγκλονιστική ταινία Ο γιος του Σαούλ.
Έχει κανείς την αίσθηση ότι τίποτα δεν μοιάζει το ίδιο μετά την ανάγνωση αυτού του βιβλίου και τη συνειδητοποίηση του τεράστιου αυτού εγκλήματος στην ιστορία της ανθρωπότητας, το οποίο ωστόσο συνιστά μια πολύτιμη συνεισφορά στη σύγχρονη βιβλιογραφία για τους Εβραίους της Θεσσαλονίκης.