Μια νέα ιερή μορφή εμφανίζεται δυναμικά στο αθηναϊκό πάνθεο τον 5ο αι. π.Χ. Ο Ασκληπιός, οδυνών κακών κατευναστής, ούτε νέος ούτε ηλικιωμένος, ούτε θνητός ούτε αθάνατος, ενσαρκώνει την ανάγκη του ανθρώπου για θεραπεία, την ανάγκη των θνητών να ακουμπήσουν σε έναν γαλήνιο, ευσπλαχνικό θεό. Σαν ένας άλλος, ήπιος Δίας, μαζί με τα μέλη της οικογένειάς του, τη γυναίκα του Ηπιόνη, τις κόρες του (Ιασώ, Ακεσώ, Υγεία και Πανάκεια) και τους γιους του (Ποδαλείριο και Μαχάονα, τους περίφημους γιατρούς της Ιλιάδας), ο Ασκληπιός δεν τιμωρεί, αλλά προσφέρει ελπίδα και σωτηρία. Πάσχει όπως οι άνθρωποι και τους κατανοεί, τους υποδέχεται και τους προσφέρει ανακούφιση και θεραπεία από την ασθένεια.
Το Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο έχει αποκτήσει μεγάλη φήμη. Τα θαύματα του θεού έχουν γίνει γνωστά, και σιγά σιγά αναφύονται σε όλη την Ελλάδα τα ιερά αυτού του θεού που φάνηκε ότι μπορούσε να θεραπεύει. Οι επιγραφές των ιαμάτων της Επιδαύρου περιγράφουν γλαφυρά τι μπορεί να κάνει ο θεός: ο παράλυτος Ερμόδικος από τη Λάμψακο της Μικράς Ασίας γίνεται καλά· η Κλεώ, εγκυμονούσα για πέντε χρόνια, καταφέρνει να γεννήσει ένα αγόρι· η τυφλή Αθηναία Αμβροσία βρίσκει το φως της· ο μικρός Ευφάνης ζητάει θεραπεία και τάζει στον θεό τους βόλους του για αμοιβή. Γέλασε ο Ασκληπιός και τον θεράπευσε.
Η λατρεία του Ασκληπιού γνώρισε τεράστια άνθηση στον χώρο και τον χρόνο. Σε όλο τον ελληνικό και τον ευρωπαϊκό χώρο ιδρύθηκαν πολυάριθμα Ασκληπιεία, που από τον αριθμό των προσφορών που σώζεται αντιλαμβανόμαστε τη μεγάλη τους απήχηση.
Το 420 π.Χ. η Αθήνα είναι πολύ ταλαιπωρημένη. Κουρασμένος από τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ο πληθυσμός της υποφέρει, η πόλη έχει αποδεκατιστεί από τον τρομερό λοιμό. Η αρρώστια είναι σωματική αλλά και ηθική, αφού επικρατεί ασέβεια και ανομία. Η πόλη νοσεί. Ο ίδιος ο Περικλής χάνει τη ζωή του από την πανώλη. Παρουσιάζονται ακόμα και έκτροπα: στην πυρά που στήνει η μια οικογένεια για να κάψει τον νεκρό της προλαβαίνει και ρίχνει μια άλλη οικογένεια τον δικό της νεκρό. Οι κρήνες μολύνονται από απελπισμένους ανθρώπους που ρίχνονται στο νερό για να βρουν ανακούφιση από το φοβερότερο σύμπτωμα της αρρώστιας, τη δίψα.
Με μεγάλες προσδοκίες οι Αθηναίοι στήνουν ένα μεγαλόπρεπο χάλκινο άγαλμα της Αθηνάς-Υγείας στην Ακρόπολη. Αλλά οι παλιοί θεοί δεν επαρκούν για να φέρουν τη σωτηρία. Ο επιδαύριος θεός καλείται να βοηθήσει την πόλη. Κατά τα τέλη του έτους 420 π.Χ. το φίδι του Ασκληπιού ξεκινά με πλοίο από την Επίδαυρο και αποβιβάζεται στο λιμάνι της Μουνιχίας στον Πειραιά, όπου ιδρύεται το πρώτο Ασκληπιείο. Τόση είναι η απήχηση της νέας λατρείας, που, σε λιγότερο από έναν χρόνο, δεν επαρκεί το ιερό του Πειραιά και ιδρύεται το Ασκληπιείο στη σκιά της Ακρόπολης, μεταξύ του Διονυσιακού Θεάτρου και της ανατολικής πλευράς του πελαργικού τείχους.
Κάποιος Αθηναίος, ο Τηλέμαχος, πήρε την πρωτοβουλία να εισαγάγει στην πόλη τη λατρεία του Ασκληπιού. Το χρονικό της εισαγωγής της λατρείας του Ασκληπιού στην Αθήνα περιγράφεται στο Μνημείο του Τηλεμάχου, ένα ενεπίγραφο ανάγλυφο που στήθηκε στο αθηναϊκό Ασκληπιείο. Το φίδι οδηγείται με την άμαξα του Τηλέμαχου στο άστυ. Ένας από τους πρώτους οπαδούς του νέου θεού στην Αθήνα είναι ο τραγικός ποιητής Σοφοκλής, που τιμήθηκε με το προσωνύμιο Δεξίων, επειδή δεξιώθηκε τον θεό στο σπίτι του. Γράφει μάλιστα έναν παιάνα για τον Ασκληπιό.
Το έδαφος που θα δεχτεί τον νέο ειρηνικό θεό είναι πρόσφορο. Στους Αχαρνής του, που παίχτηκαν το 425 π.Χ., ο Αριστοφάνης μεταδίδει την επιθυμία του κόσμου της Αθήνας για ειρήνη. Στην Ειρήνη, το 421 π.Χ., η λαϊκή επιταγή είναι πλέον ξεκάθαρη. Η εγκαθίδρυση της νέας λατρείας, εκτός από επείγουσα ανάγκη για ίαση, ήταν και μια πολιτική απόφαση, εντασσόμενη στο κλίμα της Νικιείου Ειρήνης.
H εισαγωγή της λατρείας του θεού-γιατρού Ασκληπιού στην Αττική υποσκελίζει τις παλαιότερες ηρωικές ιαματικές θεότητες. Η μαγική ιατρική δίνει σιγά-σιγά τη θέση της στην πρακτική ιατρική, που σταδιακά εξασκείται στα Ασκληπιεία.
Οι εγκαταστάσεις του νέου ιερού εξυπηρετούν τα βασικά στοιχεία του τελετουργικού της λατρείας του Ασκληπιού. Την εγκοίμηση, στο άβατο ή εγκοιμητήριο, μια στοά όπου οι ασθενείς κοιμούνται τον θεραπευτικό ύπνο περιμένοντας τη σωτήρια εμφάνιση του θεού, την κρήνη, για τον καθαρμό μέσα από το νερό, τον βωμό για τις προσφορές, και βέβαια τον ναό, με τα λατρευτικά αγάλματα του Ασκληπιού και της Υγείας. Το περιβάλλον είναι δροσερό και πράσινο: ένα άλσος με δέντρα και νερό. Ο μικρός αυτός χώρος, κατακλύζεται από αφιερώματα και πιστούς, πλήθη που εμπιστεύονται στον ήπιο θεό τη θεραπεία τους. Ο Ασκληπιός, με τη βοήθεια της θεϊκής του οικογένειας, τους δέχεται όλους, ανεξάρτητα από την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση. Οι κουρασμένοι Αθηναίοι προσφεύγουν στο Ασκληπιείο, πλήθη προσκυνητών αναζητούν την ίαση και την ελπίδα κάτω από την Ακρόπολη. Την εικόνα του ανομοιογενούς πλήθους που προσφεύγει στον Ασκληπιό δίνουν τα αναθηματικά ανάγλυφα που σώζονται από το Ασκληπιείο της Αθήνας, όπως αυτό στην εικόνα: όλα τα μέλη της οικογένειας των ικετών φέρνουν το σφάγιο, οι γονείς, τα κορίτσια και τα αγόρια, οι δούλοι φέρουν στο κεφάλι κίστες (κουτιά) με πλούσιες προσφορές. Το θεϊκό ζευγάρι τούς περιμένει ήσυχα.
Η λατρεία του Ασκληπιού γνώρισε τεράστια άνθηση στον χώρο και τον χρόνο. Σε όλο τον ελληνικό και τον ευρωπαϊκό χώρο ιδρύθηκαν πολυάριθμα Ασκληπιεία, που από τον αριθμό των προσφορών που σώζεται αντιλαμβανόμαστε τη μεγάλη τους απήχηση. Και όπως είχε συμβεί παλαιότερα και στον Πειραιά, ένα άλλο φίδι, σύμβολο και ενσάρκωση του θεού, ξεκίνησε με πλοίο από την Επίδαυρο προς τη Ρώμη το 292 π.Χ. για να ιδρυθεί το Ασκληπιείο στο νησί του ποταμού Τίβερη. Σε όλη την ελληνιστική και τη ρωμαϊκή εποχή ο Ασκληπιός ήταν πολύ αγαπητός. Τα ιερά του διαμορφώθηκαν με τον καιρό στα πιο σύγχρονα για την εποχή νοσοκομεία. Το διάταγμα του Θεοδοσίου, το 384 μ.Χ., καταργεί τις αρχαίες λατρείες. Το κέντρο όμως της θεραπευτικής λατρείας στη σκιά της Ακρόπολης παραμένει. Στον ίδιο χώρο οι Αθηναίοι υποδέχονται τους θεραπευτές αγίους της χριστιανικής εκκλησίας. Στη θέση του ναού και του βωμού του Ασκληπιού χτίστηκε μια μεγάλη παλαιοχριστιανική βασιλική αφιερωμένη στους Αγίους Αναργύρους. Όλα εκχριστιανίζονται. Η ανάγκη και η ελπίδα του ανθρώπου για υγεία και ζωή στρέφονται από τη μορφή του Ασκληπιού στη μορφή του Χριστού, του Νέου Σωτήρα.
ΠΗΓΕΣ
Θουκυδίδη Ιστορίαι, 2.47.1-2.54.5: Ο λοιμός. Προέλευση, συμπτώματα και σοβαρότητα της ασθένειας / Καββαδίας Γ., Γιαννικαπάνη Ε., (επιμ.), Νότια Κλιτύς Ακροπόλεως, Αθήνα, 2004 / Λαμπρινουδάκης Β., Το Ασκληπιείο, στο Βλαχόπουλος Α. (επιμ), Αρχαιολογία: Πελοπόννησος, 2012 / Kerényi C., Asklepios: Archetypal Image of the Physician's Existence, London, 1960 / Majno G., The healing hand: Man and wound in the ancient world, Cambridge, Massachusetts, 1975 / Mitchell-Boyask R., The Athenian Asklepieion and the End of the «Philoctetes», Τransactions of the American Philological Association (1974-), Vol. 137, No. 1, 2007 / Mitchell-Boyask R., Plague and the Athenian Imagination: Drama, History, and the Cult of Asclepius. Cambridge/New York, 2008 / Leventi I., HYGIEIA in Classical Greek Art, Athens, 2003 / Parker R., Athenian Religion: A History, Oxford, 1996 / http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6624 / http://www.theacropolismuseum.gr/sites/default/files/askl_gr.pdf / http://www.eie.gr/archaeologia/gr/02_DELTIA/Asklepieion.aspx